ROZPOZNAWANIE, ANALIZA I OCENA ZAGROŻEŃ

SPIS TREŚCI

Lp.	Wyszczególnienie	Str.
I. II. 1. 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 3. 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 4. 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 5. 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 6. 6.1 6.2 7. 7.1 7.2 8. 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 9. 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 10. 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 III. 11.1 11.2 11.3 11.4 IV. 12.1 12.2	KLASYFIKACJA ZAGROŻEŃ ........................................................................................... CZYNNIKI MECHANICZNE....................................................................................................... Klasyfikacja czynników mechanicznych....................................................................................... Rodzaje zagrożeń mechanicznych................................................................................................. Zapobieganie zagrożeniom mechanicznym................................................................................... Eliminowanie lub ograniczanie czynników mechanicznych......................................................... Ograniczenie narażenia człowieka na niebezpieczne czynniki mechaniczne................................ Podstawowe środki zapobiegania zagrożeniom mechanicznym.................................................... ENERGIA ELEKTRYCZNA I ELEKTRYCZNOŚĆ STATYCZNA.......................................... Oddziaływanie prądu elektrycznego na organizm ludzki.............................................................. Ochrona przeciwporażeniowa........................................................................................................ Uwalnianie porażonego spod działania prądu elektrycznego........................................................ Zagrożenia od wyładowań atmosferycznych i ochrona odgromowa............................................. Zagrożenia pożarowe od urządzeń elektrycznych......................................................................... Zagrożenia wybuchowe od urządzeń elektrycznych...................................................................... Zagrożenia od elektryczności statycznej........................................................................................ HAŁAS.......................................................................................................................................... Wpływ hałasu na organizm człowieka i jego skutki...................................................................... Pomiar i ocena wielkości charakteryzujących hałas w środowisku............................................... Metody i środki ochrony przed hałasem........................................................................................ Hałas infradźwiękowy.................................................................................................................... Hałas ultradźwiękowy................................................................................................................... DRGANIA MECHANICZNE (WIBRACJE)............................................................................... Skutki oddziaływania drgań mechanicznych na organizm człowieka......................................... Pomiary drgań mechanicznych na stanowiskach pracy ............................................................... Kryteria oceny ekspozycji na drgania - wartości dopuszczalne................................................... Ocena ryzyka zawodowego........................................................................................................... Metody ograniczania zagrożeń drgań mechanicznych.................................................................. POLA I PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE.................................................... Wprowadzenie............................................................................................................................... Widmo pola elektromagnetycznego.............................................................................................. Typowe źródła zagrożeń elektromagnetycznych w miejscach pracy............................................ Krajowy system ochrony przed zagrożeniami elektromagnetycznymi......................................... Miernictwo pól elektromagnetycznych......................................................................................... Metody ograniczania zagrożeń i narażeń...................................................................................... Piśmiennictwo............................................................................................................................... PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE........................................................................................... Właściwości promieniowania jonizującego.................................................................................. Wpływ promieniowania jonizującego na człowieka..................................................................... PROMIENIOWANIE OPTYCZNE.............................................................................................. Skutki oddziaływania promieniowania optycznego na organizm człowieka................................ Sposoby ochrony człowieka przed nadmiernym promieniowaniem optycznym.......................... OŚWIETLENIE............................................................................................................................. Zasady i rodzaje oświetlenia.......................................................................................................... Parametry oświetlenia.................................................................................................................... Źródła światła................................................................................................................................. Oprawy oświetleniowe................................................................................................................... Oświetlenie pomieszczeń z komputerami...................................................................................... Wymagania dotyczące oświetlenia................................................................................................. ŚRODOWISKO TERMICZNE...................................................................................................... Wymiana ciepła między człowiekiem a jego otoczeniem............................................................... Komfort cieplny.............................................................................................................................. Środowisko gorące.......................................................................................................................... Środowisko zimne........................................................................................................................... Środowisko termiczne niejednorodne i o parametrach zmiennych w czasie.................................. PYŁY.............................................................................................................................................. Pyły emitowane na stanowiskach pracy......................................................................................... Szkodliwe działanie pyłów na człowieka....................................................................................... Ocena narażenia zawodowego na pyły........................................................................................... Pomiary stężeń pyłów na stanowiskach pracy................................................................................ Ocena ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na pyły..................................................... Zapobieganie skutkom narażenia na pyły....................................................................................... Podsumowanie................................................................................................................................ CZYNNIKI CHEMICZNE............................................................................................................. Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń substancji chemicznych........................................ Zagrożenia związane ze stosowaniem substancji i preparatów chemicznych................................ Proces oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie................................................................ Piśmiennictwo..................................................................................................................... CZYNNIKI BIOLOGICZNE.......................................................................................................... Podstawowe informacje na temat czynników biologicznych.......................................................... Choroby zawodowe wywoływane przez czynniki biologiczne.......................................................	2 3 3 3 3 3 4 5 7 7 9 12 13 13 14 15 16 17 18 19 21 22 24 24 25 25 26 27 28 28 28 32 34 36 36 38 38 38 39 40 41 42 42 43 43 45 45 45 46 46 46 47 47 48 48 49 49 49 50 50 51 51 52 53 53 54 55 55 56 56 57

I. KLASYFIKACJA ZAGROŻEŃ

1. W zależności od charakteru działania niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy dzieli się na następujące grupy: - fizyczne, - chemiczne, - biologiczne, - psychofizyczne,

2. Podział fizycznych niebezpiecznych i szkodliwych czynników występujących w procesie pracy

1. Poruszające się maszyny i mechanizmy, ruchome elementy urządzeń technicznych.

2. Przemieszczające się wyroby, półwyroby i materiały.

3. Naruszenie konstrukcji.

4. Obrywanie się mas i brył skalnych ze stropu lub ociosu, tąpnięcia.

5. Powierzchnie na których jest możliwy upadek pracujących.

6. Ostrza, ostre krawędzie, wystające elementy.

7. Chropowatość i szorstkość wyrobów, urządzeń i narzędzi.

8. Temperatura powierzchni wyposażenia technicznego i materiałów.

9. Położenia stanowiska prac w stosunku do powierzchni ziemi lub podłogi pomieszczenia.

10. Nieważkość, - ciśnienie, - hałas. - wibracja. - infradźwięki, - ultradźwięki.

11. Temperatura powietrza, - wilgotność powietrza. - ruch powietrza, - jonizacja powietrza.

12. Oświetlenie (natężenie, luminancja, olśnienie, kontrast, tętnienie strumienia).

13. Promieniowanie jonizujące, -laserowe, -nadfioletowe, -podczerwone, -elektromagnetyczne.

14. Pole elektrostatyczne, -elektryczność statyczna, -napięcie w obwodzie elektrycznym.

15. Pył przemysłowy, aerozole stałe i ciekłe.

1. Podział chemicznych niebezpiecznych szkodliwych czynników występujących procesie pracy.

1. W zależności od rodzajów działania na organizm człowieka: -toksyczne, -drażniące, -uczulające, -rakotwórcze, -mutagenne, -upośledzające funkcje rozrodcze.

2. W zależności od sposobów wchłaniania: -przez drogi oddechowe, -przez skórę i błony śluzowe, -przez przewód pokarmowy.

1. Podział biologicznych niebezpiecznych i szkodliwych czynników występujących w procesie pracy. Biologiczne czynniki obejmują organizmy żywe oraz wytwarzane przez nie substancje.

1. Mikroorganizmy (bakterie, wirusy, riketsje, grzyby, pierwotniaki) i wytwarzane przez nie substancje (toksyny, alergeny).

2. Makroorganizmy (rośliny, zwierzęta).

1. Podział psychofizycznych niebezpiecznych i szkodliwych czynników występujących w procesie pracy.

1. Obciążenie fizyczne: -statyczne, -dynamiczne.

2. Obciążenie nerwowo - psychiczne: -obciążenie umysłu, -niedociążenie lub przeciążenie percepcyjne, -obciążenie emocjonalne.

II. CZYNNIKI MECHANICZNE
Niebezpieczne czynniki mechaniczne można podzielić na następujące grupy:

1. Przemieszczające się maszyny oraz transportowane przedmioty.

2. Elementy ruchome.

3. Elementy ostre, wystające, chropowate.

4. Elementy spadające.

5. Płyny pod ciśnieniem.

6. Śliskie, nierówne powierzchnie.

7. Ograniczone przestrzenie (dojścia, przejścia, dostępy).

8. Położenie stanowiska pracy w odniesieniu do podłoża (praca na wysokości oraz w zagłębieniach).

9. Inne, np. powierzchnie gorące lub zimne, żrące substancje, żywe zwierzęta.

1.1 Rodzaje zagrożeń mechanicznych

Zagrożenia mechaniczne to wszelkie oddziaływania na człowieka czynników fizycznych, które mogą być przyczyną urazów powodowanych mechanicznym działaniem części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych lub wyrzucanych materiałów stałych bądź płynnych.

Do podstawowych zagrożeń mechanicznych zalicza się zagrożenie:

1. Zgniataniem (zgnieceniem, zmiażdżeniem).

2. Ścinaniem.

3. Cięciem (obcięciem, odcięciem).

4. Wplątaniem, wciągnięciem lub pochwyceniem (zmiażdżeniem, złamaniem).

5. Uderzeniem (obtarciem, uderzeniem, pęknięciem, złamaniem).

6. Kłuciem (przekłuciem, przebiciem).

7. Ścieraniem (starciem lub obtarciem).

8. Wytryskiem cieczy pod wysokim ciśnieniem (uderzeniem, poparzeniem).

1.2 Zapobieganie zagrożeniom powodowanym czynnikami mechanicznymi

1. Eliminowanie czynników lub ograniczanie ich aktywności.

2. Ograniczanie ekspozycji osób na czynniki, których nie udało się wyeliminować.

Zagrożenia mogą być powodowane przez czynniki niebezpieczne występujące podczas normalnego (ustalonego przez projektanta) funkcjonowania maszyny lub innego przedmiotu pracy oraz przez czynniki powstające wskutek zakłóceń. Dlatego też przedsięwzięcia podejmowane w celu wyeliminowania lub ograniczenia aktywności niebezpiecznych czynników mechanicznych powinny dotyczyć:

1. Normalnego funkcjonowania maszyny lub innego przedmiotu pracy.

2. Sytuacji anormalnych (dających się przewidzieć).

1.3 Eliminowanie lub ograniczanie czynników mechanicznych

1. Eliminowanie czynników mechanicznych lub ograniczanie ich aktywności, mogącej stwarzać zagrożenia podczas normalnego (ustalonego przez projektanta) funkcjonowania maszyn lub przedmiotów pracy, powinno następować w drodze rozwiązań konstrukcyjnych.

2. Rozwiązania konstrukcyjne ograniczające aktywność czynników mechanicznych sprowadzają się w głównej mierze do wyeliminowania czynnika lub utrudniania możliwości powstawania sytuacji zagrożenia poprzez dobór kształtów, wymiarów, gładkości powierzchni, parametrów ruchu elementów oraz stworzenia możliwości uwolnienia się człowieka z sytuacji zagrożenia bądź zmniejszenia skutków takich sytuacji.

3. Rozwiązania konstrukcyjne powinny także zapobiegać powstawaniu sytuacji anormalnych powodujących zakłócenia lub wynikających z zakłóceń w funkcjonowaniu maszyny lub innego przedmiotu pracy spowodowanych np. niezamierzonym uruchomieniem, nadmiernym wzrostem obciążenia, ciśnienia, obrotów lub włączeniem kolizyjnych ruchów. Bezpośrednim następstwem tych zakłóceń mogą być pęknięcia, złamania, nadmierne odkształcenia, obluzowania i inne naruszenia konstrukcji elementów i zespołów maszyn lub innych środków pracy doprowadzające do ich awarii. Następstwa te mogą być przyczyną powstawania często trudnych do zidentyfikowania czynników mechanicznych zagrażających operatorowi i otoczeniu, np. przeciążenie żurawia może doprowadzić do zerwania liny lub złamania wysięgnika bądź nawet wywrócenia całego żurawia.

1.4 Ograniczanie narażenia człowieka na niebezpieczne czynniki mechaniczne

1. Eliminowanie lub ograniczanie związanych z procesem pracy ingerencji człowieka w strefach zagrożenia (niebezpiecznych).

2. Zapobieganie niezamierzonemu kontaktowi człowieka z czynnikiem niebezpiecznym.

Eliminowaniu lub ograniczaniu związanych z procesem pracy ingerencji człowieka w strefach zagrożenia służy przede wszystkim:

1. Mechanizacja i automatyzacja.

2. Stosowanie systemów diagnozowania niesprawności.

3. Wydłużanie okresów między wymaganymi regulacjami, smarowaniem i innymi czynnościami związanymi z obsługą techniczną.

4. Wydłużanie okresów międzynaprawczych.

Eliminowaniu lub ograniczaniu ekspozycji na niebezpieczne czynniki mechaniczne przez ograniczenie kontaktu służy zatem:

1. Rozdzielenie w przestrzeni i/lub czasie człowieka oraz maszyny bądź innego przedmiotu pracy tak, aby granice ich naturalnego oddziaływania nie zachodziły na siebie.

2. Przegrodzenie zasięgu granic naturalnego oddziaływania człowieka oraz maszyny lub przedmiotu pracy.

Rozdzielanie granic powinno być realizowane dla niczym nie ograniczanych naturalnych ruchów człowieka, natomiast przegradzanie z zasady powoduje ograniczenie tych ruchów.
Rozdzielenie granic oddziaływania zapewnia automatyzacja lub mechanizacja. Jeśli nie można ich zastosować, to rozdzielenie tych granic może być osiągnięte w aspekcie przestrzeni lub czasu.

W przestrzeni osiąga się je przez usytuowanie niebezpiecznego czynnika mechanicznego tak, aby człowiek, przy pełnej swobodzie ruchów, nie mógł dosięgnąć do strefy zagrożenia, a w przypadku czynnika zagrażającego zgnieceniem, czynnik niebezpieczny nie dosięgał człowieka.

Uniemożliwieniu dosięgnięcia strefy niebezpiecznej służy ustalenie jej granicy na wysokości określonej maksymalnym zasięgiem kończyny górnej najwyższego osobnika z populacji użytkowników, nawet stojącego na palcach w obuwiu roboczym, z uwzględnieniem zapasu (naddatku) dla zapewnienia bezpieczeństwa.

Według tego kryterium określono, że odległość bezpieczeństwa przy sięganiu do góry powinna wynosić, co najmniej 2500mm - przy małym ryzyku urazu, i 2700mm - przy dużym ryzyku urazu. W związku z powyższym, odległość bezpieczeństwa zależy od tego, czy podczas wykonywania pracy przewiduje się ryzyko małe (możliwość dotknięcia, obtarcia), czy duże (możliwość pochwycenia i zranienia).

Wymiary antropometryczne populacji użytkowników stanowią także podstawę do ustalania odstępów, których zachowanie zapobiega zgnieceniu poszczególnych części ciała przez dwie zbliżające się do siebie części. Jeżeli nie można konstrukcyjnie zapewnić zachowania minimalnych odstępów, to należy uniemożliwić sięganie do strefy zgniatania.

Utrzymywanie maszyn i innego wyposażenia stanowisk pracy we właściwym stanie technicznym zapobiega powstawaniu zakłóceń w normalnym ich funkcjonowaniu i związanych z tym zagrożeń czynnikami mechanicznymi. Należy więc przestrzegać wszystkich ustalonych czynności dotyczących przeprowadzania regulacji, konserwacji, wymiany części, a także przewidzianych przeglądów technicznych.

1.5 Podstawowe środki zapobiegania zagrożeniom czynnikami mechanicznymi
Z wielu środków służących zapobieganiu zagrożeniom powodowanym przez czynniki mechaniczne, istotne znaczenie mają specjalne urządzenia stosowane wyłącznie ze względu na, realizowaną bezpośrednio lub pośrednio, ochronę przed zagrożeniami operatora lub innych osób.

Urządzenia te są nazywane urządzeniami ochronnymi: osłony, urządzenia zabezpieczające.

Osłony są to wszelkiego rodzaju urządzenia stanowiące materialną przegrodę między człowiekiem a niebezpiecznym czynnikiem mechanicznym, zastosowane specjalnie w celu zapewnienia ochrony człowieka. Funkcje osłony mogą zatem spełniać również pokrywy, drzwi, ogrodzenia itp.
Przy projektowaniu i doborze osłon i urządzeń zabezpieczających należy uwzględniać przede wszystkim zagrożenia czynnikami mechanicznymi, nie pomijając jednak innych zagrożeń związanych z procesem pracy.

Osłony i inne urządzenia bezpieczeństwa powinny:

1. Być mocnej konstrukcji.

2. Być trudne do usunięcia lub wyłączania.

3. Być umieszczone w odpowiedniej odległości od strefy zagrożenia (niebezpiecznej).

4. Powodować jak najmniej utrudnień w procesie pracy.

5. Nie powodować powstawania dodatkowych czynników niebezpiecznych lub szkodliwych.

6. Umożliwiać wykonywanie, jeżeli to możliwe - bez ich usuwania, koniecznych prac związanych z instalowaniem i/lub wymianą narzędzi czy konserwacją przy ograniczonym dostępie tylko do obszaru, w którym prace te mają być wykonywane.

Osłona może być połączona z miejscem zainstalowania dwojako:

1. Na stałe, czyli nierozłącznie (np. przyspawana) lub za pomocą połączeń rozłącznych (np. połączenia śrubowego) w sposób uniemożliwiający usunięcie lub otwarcie jej bez użycia narzędzi, osłona taka jest nazywana osłoną stałą.

2. Za pomocą elementów mechanicznych umożliwiających jej otwieranie bez użycia narzędzi (np. zawiasy, prowadnice), osłona taka jest nazywana osłoną ruchomą.

Osłona może działać:

1. Samodzielnie (tj. bez blokady), przy czym jest ona skuteczna tylko wtedy, kiedy jest zamknięta; w odniesieniu do osłony stałej, określenie „zamknięta”, oznacza „połączona z miejscem zainstalowania”.

2. W powiązaniu z urządzeniem blokującym (blokadą) wyposażonym lub nie w urządzenie ryglujące. Urządzenie blokujące, w które jest wyposażona osłona powoduje, że funkcje maszyny mogące stwarzać zagrożenie czynnikami mechanicznymi - przed którymi chroni osłona - nie mogą być wykonywane do chwili zamknięcia osłony. Otwarcie osłony w czasie, gdy maszyna wykonuje takie funkcje, powoduje przerwanie ruchu niebezpiecznego maszyny. Osłona taka jest nazywana osłoną blokującą.

3. Innym kryterium podziału osłon jest ich konstrukcja. Osłony mogą być pełne lub ażurowe z otworami o różnych kształtach. Stosuje się je np. w celu zmniejszenia ciężaru lub zapewnienia lepszego chłodzenia. Położenie osłony może być regulowane lub nie.

4. Wszędzie tam, gdzie dostęp operatora do strefy zagrożenia podczas normalnej pracy nie jest wymagany, należy stosować osłony stałe. Mogą być ewentualnie stosowane ruchome osłony blokujące lub samoczynnie zamykające się bądź odległościowe samoczynne urządzenia ochronne (np. kurtyny świetlne).

5. Jeżeli jest konieczny częsty dostęp operatora do strefy niebezpiecznej, to należy zastosować ruchomą osłonę blokującą lub odległościowe samoczynne urządzenie ochronne. Mogą być ewentualnie stosowane osłony regulowane lub samoczynnie zamykające się bądź urządzenia oburęcznego sterowania.

Urządzenia zabezpieczające są to wszelkie, nie stanowiące materialnej przegrody (inne niż osłony), urządzenia ochronne. Podczas normalnego funkcjonowania maszyny uniemożliwiają one uaktywnienie czynnika mechanicznego wówczas, gdy człowiek lub część jego ciała znajduje się w strefie zagrożenia, lub uniemożliwiają wtargnięcie do tej strefy w czasie działania tego czynnika.

Urządzenia zabezpieczające są zatem urządzeniami uniemożliwiającymi zarówno ekspozycję człowieka na uaktywnione czynniki mechaniczne, występujące podczas normalnego funkcjonowania maszyny i innych obiektów technicznych, jak i generowanie nowych czynników poprzez zapobieganie sytuacjom anormalnym. Do tej grupy zalicza się zatem zarówno urządzenia oburęcznego sterowania, urządzenia fotoelektryczne, maty czułe na nacisk, jak i zawory bezpieczeństwa, ograniczniki udźwigu oraz urządzenia blokujące, ryglujące, zezwalające na uruchomienie maszyny i inne.

Urządzenia zabezpieczające powinny w szczególności:

1. Uniemożliwiać wzrost obciążenia siłą, ciśnieniem lub obrotami np. ograniczniki udźwigu, sprzęgła przeciążeniowe, zawory bezpieczeństwa, ograniczniki obrotów.

2. Uniemożliwiać przekroczenie założonych zasięgów ruchu, np. wyłączniki krańcowe.

3. Zapewniać ustaloną bezkolizyjną kolejność ruchów maszyny lub przebiegu procesów technologicznych, np. przez odpowiednie zblokowanie elementów sterowniczych.

4. Uniemożliwiać powstanie zagrożeń związanych z zanikiem mediów roboczych; funkcję tę spełniają np. zawory zwrotne utrzymujące niezbędne ciśnienie w układach mocujących do momentu zatrzymania ruchu maszyny.

Działanie urządzeń odległościowych samoczynnych, rozdzielających w czasie oddziaływania człowieka i czynnika mechanicznego, polega na tym, że:

1. Uniemożliwiają one aktywizację czynnika niebezpiecznego (np. ruchu roboczego suwaka prasy), dopóki część ciała, która wniknęła w nadzorowany przez nie obszar, znajduje się w strefie zagrożenia.

2. Zatrzymują działanie niebezpiecznego czynnika mechanicznego (np. niebezpiecznego ruchu maszyny) zanim wnikająca część ciała do niego dotrze.

Odległość między takim urządzeniem ochronnym a granicą strefy niebezpiecznej powinna być taka, aby czas wniknięcia części ciała do tej strefy był dłuższy od czasu, który upłynie od momentu pobudzenia urządzenia ochronnego do całkowitego zatrzymania działania niebezpiecznego czynnika mechanicznego (np. niebezpiecznego ruchu maszyny lub jej części).

Urządzenia odległościowe mogą być aktywizowane dwojako:

1. Mechanicznie (poprzez dotyk lub nacisk).

2. Nie mechanicznie (bezdotykowo).

Urządzeniami aktywizowanymi mechanicznie są, między innymi:

1. Podatne urządzenia ochronne - są to wszelkiego rodzaju, połączone z wyłącznikami linki czy pręty, którymi jest ogradzana strefa zagrożenia, tak aby zapobiec swobodnemu dostępowi do niej. Przy nacisku odchylają się one lub odsuwają, powodując zadziałanie wyłączników, a w rezultacie zatrzymanie ruchu maszyny.

2. Urządzenia czułe na nacisk - urządzenia te po przekroczeniu ustalonego nacisku (np. pod ciężarem człowieka) powodują wyłączenie maszyny. Instalowane są najczęściej wokół stanowisk zmechanizowanych lub zrobotyzowanych.

3. Urządzenia oburęczne - zapobiegają one urazom kończyn górnych, umożliwiając włączenie ruchu niebezpiecznego części maszyny tylko wówczas, gdy obie ręce jednocześnie naciskają elementy sterownicze usytuowane w omówionej wcześniej odległości zapewniającej bezpieczeństwo. Stosowane są głównie w prasach mechanicznych, gilotynach i innych maszynach, w których ze względów technologicznych niezbędne jest sięganie kończynami górnymi do strefy zagrożenia.

4. W bezdotykowych urządzeniach odległościowych do uniemożliwienia włączenia lub przerywania ruchu niebezpiecznych części wykorzystuje się zmiany promienia świetlnego, pola elektromagnetycznego, elektrostatycznego lub innych rodzajów pól zachodzące podczas ich naruszenia przez część ciała człowieka lub przedmiot. Urządzeniami tego rodzaju są urządzenia fotoelektryczne, pojemnościowe, indukcyjne i ultradźwiękowe.

5. Przy określaniu odległości zapewniającej bezpieczeństwo przyjmuje się prędkość przemieszczania się kończyny górnej równą 2m/s, jeśli odległość ta jest mniejsza od 500mm, i 1,6m/s - przy większych odległościach (wg normy PN-EN 999:2002).

6. Do tej grupy urządzeń należy zaliczyć również skanery, coraz częściej montowane, zwłaszcza na środkach transportu wewnętrznego, np. wózkach napędzanych, które wytwarzają pole ochronne przed poruszającą się maszyną. Jeśli człowiek lub inna przeszkoda znajdzie się w zasięgu tego pola, to generowany jest sygnał do zatrzymania poruszającego się wózka lub innej przemieszczającej się maszyny. Istotą jest zapewnienie takiej długości strefy ochronnej, aby zahamować przemieszczającą się maszynę przed uderzeniem w człowieka lub przeszkodę.

7. Ochronę bierną stanowią wszelkiego rodzaju informacje o zagrożeniach w postaci barw, znaków, sygnałów itp. Środki te, informując lub ostrzegając o zagrożeniach, mogą istotnie zmniejszać ryzyko związane z tymi zagrożeniami.
   

2. ENERGIA ELEKTRYCZNA I ELEKTRYCZNOŚĆ STATYCZNA

2.1 Oddziaływanie prądu elektrycznego na organizm ludzki

Prąd przemienny o częstotliwości 50Hz i napięciu 400/230V jest najbardziej rozpowszechnionym środkiem przenoszenia energii elektrycznej. Z tego powodu większość porażeń i oparzeń ludzi prądem elektrycznym, nazywanych wypadkami elektrycznymi, występuje przy styczności człowieka z urządzeniami elektroenergetycznymi prądu przemiennego, przy czym najczęstsze są rażenia na drodze ręka - nogi lub ręka - ręka.

Działanie prądu elektrycznego na organizm ludzki może być pośrednie lub bezpośrednie:

Działanie pośrednie - powstające bez przepływu prądu przez ciało człowieka:

1. Oparzenia ciała wskutek pożarów wywołanych zwarciem elektrycznym lub spowodowane dotknięciem do nagrzanych elementów.

2. Groźne dla życia oparzenia ciała łukiem elektrycznym, a także metalizacja skóry spowodowana osadzaniem się roztopionych cząstek metalu.

3. Uszkodzenia wzroku wskutek dużej jaskrawości łuku elektrycznego.

4. Uszkodzenia mechaniczne w wyniku upadku z wysokości lub upuszczenia trzymanego przedmiotu.

Działanie bezpośrednie - porażenie elektryczne wskutek przepływu prądu elektrycznego przez ciało ludzkie (tzw. prądu rażeniowego) może wywołać wiele zmian fizycznych, chemicznych i biologicznych w organizmie (a nawet śmierć człowieka) poprzez oddziaływanie na układ nerwowy oraz w wyniku elektrolizy krwi i płynów fizjologicznych.

Porażenie elektryczne może objawiać się:

1. Odczuwaniem bólu przy przepływie prądu, kurczami mięśni (skurcz mięśni dłoni może uniemożliwić samouwolnienie się porażonego).

2. Zatrzymaniem oddechu, zaburzeniami krążenia krwi.

3. Zaburzeniami wzroku, słuchu i zmysłu równowagi.

4. Utratą przytomności.

5. Migotaniem komór sercowych (fibrylacja) - bardzo groźnym dla życia człowieka, gdyż zazwyczaj prowadzi ono do zejścia śmiertelnego,

6. Oparzeniami skóry i wewnętrznych części ciała, do zwęglenia włącznie.

7. Bezpośrednio po rażeniu prądem, tzn. po przerwaniu przepływu prądu, może wystąpić wstrząs elektryczny, objawiający się przerażeniem, bladością, drżeniem ciała lub kończyn, nadmiernym wydzielaniem potu, stanem apatii lub euforii. Może również wystąpić obrzęk mózgu i utrata przytomności, połączona z zatrzymaniem krążenia krwi i brakiem oddechu. Skutki te mogą się ujawnić także po pewnym czasie - od kilku minut do kilku miesięcy.

Napięcie dotykowe jest to napięcie między dwoma punktami nie należącymi do obwodu elektrycznego, z którymi mogą się zetknąć jednocześnie obie ręce lub ręka i noga człowieka.

Napięcie krokowe jest to napięcie między dwoma punktami na powierzchni ziemi lub na powierzchni stanowiska pracy, odległymi od siebie o 1m (jeden krok). Napięcie rażeniowe krokowe jest to spadek napięcia wzdłuż drogi przepływu prądu przez obie nogi człowieka (czyli spadek napięcia na rezystancji ciała na drodze noga-noga).

Skutki rażenia prądem elektrycznym zależą od:

1. Rodzaju prądu, a więc czy jest to rażenie: prądem przemiennym o małej częstotliwości (15 -100Hz), prądem przemiennym o dużej częstotliwości, krótkotrwałymi, jednokierunkowymi impulsami prądowymi, prądem stałym.

2. Wartości napięcia i natężenia prądu rażeniowego oraz czasu jego przepływu.

3. Drogi przepływu prądu przez ciało człowieka.

4. Stanu psychofizycznego porażonego.

5. Czasu przepływu prądu rażenia.

6. Temperatury i wilgotności skóry.

7. Powierzchni styku z przewodnikiem.

8. Siły docisku przewodnika do naskórka.

Impedancja naskórka (skóry) w dużym stopniu zależy od stanu fizycznego naskórka (gruby, cienki, zdarty, suchy, wilgotny, mokry) i od powierzchni styku z zewnętrznym obwodem elektrycznym. Wartość impedancji naskórka nie jest stała i zależy od:

Wartość impedancji naskórka zawiera się w szerokich granicach - od kilkuset do kilkunastu tysięcy omów. Przy małych napięciach dotykowych (od 0 do 150V) ma ona znaczny wpływ na impedancję ciała. W miarę wzrostu wartości napięcia wpływ ten jest coraz mniejszy, aż do pomijalnie małego przy napięciach większych niż 150V.

Rezystancja wewnętrzna ciała zależy głównie od drogi przepływu i jest największa przy przepływie prądu na drodze ręka - ręka i ręka - noga (stopa), przy czym jej wartość jest równa około kilkuset omów. Najmniejsza wartość impedancji jest na drodze przepływu prądu ręka - kark.
Przy wilgotności względnej otaczającego powietrza powyżej 75% impedancja ciała nie zależy od impedancji naskórka i jest równa praktycznie tylko rezystancji wewnętrznej.
Przyjęto, że graniczna bezpieczna wartość prądu rażeniowego, płynącego w dłuższym czasie przez ciało ludzkie, wynosi 30mA dla prądu przemiennego.

Przy natężeniu prądu powyżej 20mA następuje wzrost ciśnienia krwi oraz skurcze tężcowe mięśni poprzecznie prążkowanych i skurcze mięśni oddechowych, co może wywołać niedotlenienie organizmu, trudności z oddychaniem, zwiększenie ilości dwutlenku węgla we krwi i zakwaszenie tkanek, skutkiem czego może być sinica skóry i błon śluzowych. Zwykle są to odwracalne skutki fizjologiczne - bez uszkodzeń organizmu. Istnieje jednak duże prawdopodobieństwo pojawienia się odwracalnych zakłóceń powstawania i przewodzenia impulsów w sercu, włącznie z migotaniem przedsionków serca (fibrylacją) i przejściową blokadą pracy serca bez wystąpienia migotania komór, nasilające się wraz ze wzrostem natężenia prądu i czasem jego przepływu. W skrajnych przypadkach mogą występować skurcze naczyń wieńcowych i w efekcie zawał mięśnia sercowego.

Przyjmuje się, że prąd o wartości natężenia 30mA powoduje początek paraliżu dróg oddechowych, może wystąpić migotanie (fibrylacja) komór serca. Prawdopodobieństwo wystąpienia migotania komór serca rośnie. W chwili rażenia zamiast miarowych, okresowych skurczów komór pojawiają się niemiarowe, nieokresowe skurcze, o częstotliwości 400 do 600 na min. Jednocześnie ciśnienie krwi gwałtownie maleje i jej przepływ może być zatrzymany, co spowoduje w pierwszej kolejności niedotlenienie mózgu, a po czasie około 10s - utratę przytomności. Jeżeli proces będzie trwał dłużej, po dalszych 20s nastąpi zatrzymanie oddychania i początek śmierci klinicznej. Rażonego człowieka można jeszcze uratować, jeżeli udzieli mu się skutecznej pomocy przed upływem 3 do 5min, tzn. przed upływem czasu, jaki bez dopływu tlenu może przeżyć kora mózgowa.

Działanie termiczne prądu

Przepływający przez ciało człowieka prąd rażeniowy powoduje wydzielanie się w tkankach organizmu energii cieplnej, gdyż mają one określoną rezystancję (impedancję). Ilość wydzielonej energii cieplnej zależy od wartości natężenia prądu, rezystancji tkanek oraz od czasu przepływu prądu przez ciało lub jego część.

W zależności od pojemności cieplnej tkanki (ciepła właściwego) na skutek wydzielonej energii cieplnej następuje wzrost temperatury. Gdy nie przekracza 5K, nie występują zmiany patologiczne, jeżeli jednak temperatura wzrasta o 10 i więcej K, tkanki ulegają zniszczeniu wskutek martwicy. Nazywa się to oparzeniem elektrycznym.

Najbardziej niebezpieczne dla zdrowia i życia człowieka są tzw. rażenia skojarzone, kiedy przez ciało człowieka przepływa prąd łuku elektrycznego.

Łuk elektryczny albo wyładowanie łukowe może powodować urazy:

Oparzenia ciała, których rozległość i głębokość są zależne od gęstości energii cieplnej łuku oraz uszkodzenia siatkówki oka, z powodu wzrostu temperatury płynu soczewkowego, jako wynik oddziaływania termicznego. Uszkodzenia rogówki oka na skutek promieniowania nadfioletowego.

Rozległe oparzenia, a nawet spalenia kończyn i innych części ciała ludzkiego, często kończące się śmiercią na skutek rażenia skojarzonego (prąd łuku elektrycznego przepływa przez ciało ludzkie). Rażenia skojarzone zdarzają się w stacjach elektroenergetycznych wysokiego napięcia, gdy człowiek zbliży się do urządzenia elektroenergetycznego na odległość, przy której możliwe jest przebicie warstwy izolacyjnej powietrza. Wtedy następuje wyładowanie iskrowe, które inicjuje wystąpienie łuku elektrycznego pomiędzy tym urządzeniem i najbliższą od urządzenia częścią ciała ludzkiego.

2.2 Ochrona przeciwporażeniowa

Środki nietechniczne:

1. Popularyzacja sposobów i zasad bezpiecznego użytkowania energii elektrycznej.

2. Szkolenie wstępne i okresowe wszystkich pracowników użytkujących urządzenia elektryczne i obsługujących urządzenia elektryczne.

3. Wymagania kwalifikacyjne dla pracowników obsługujących urządzenia elektryczne.

4. Egzekwowanie przestrzegania reguł bezpieczeństwa.

5. Szkolenie w zakresie udzielania pierwszej pomocy przy porażeniach.

Środki techniczne:

1. Ochrona przed dotykiem bezpośrednim (ochrona podstawowa).

2. Ochrona przed dotykiem pośrednim (ochrona dodatkowa).

3. Ochrona przed dotykiem bezpośrednim i pośrednim - realizowana przez zasilanie napięciem bezpiecznym.

4. Sprzęt ochronny (w tym środki ochrony indywidualnej) - dla zastosowań, w których wyżej wymienione nie mogą być wykorzystane (np. przy naprawie urządzeń elektroenergetycznych).

Ochrona przed dotykiem bezpośrednim ma za zadanie chronić ludzi i zwierzęta przed zagrożeniami wynikającymi z dotyku do części czynnych urządzeń elektrycznych (części znajdujących się pod niebezpiecznym napięciem w czasie normalnej pracy tych urządzeń). Zasadę realizuje się poprzez uniemożliwienie (utrudnienie) człowiekowi dotyku do tych części, co zapobiega z kolei przepływowi prądu rażeniowego przez jego ciało. W urządzeniach elektrycznych o napięciu do 1kV wymaga się zastosowania przynajmniej jednego z następujących środków ochrony:

1. Izolowanie części czynnych.

2. Stosowanie obudów lub osłon.

3. Stosowanie ogrodzeń.

4. Stosowanie barier i przeszkód.

5. Umieszczenie części czynnych poza zasięgiem ręki.

6. Ochrona przed napięciami szczątkowymi.

Ochrona przez izolowanie części czynnych jest sposobem stosowanym zwykle w procesie produkcyjnym przez wytwórcę urządzenia. Polega na całkowitym pokryciu części czynnych izolacją roboczą o dużą wartości rezystancji oraz o odpowiedniej wytrzymałości elektrycznej. Usunięcie izolacji jest możliwe tylko przez zniszczenie.

Ochrona przez stosowanie obudów lub osłon polega na umieszczeniu w ich wnętrzu części czynnych, które z rożnych względów nie mogą być powleczone izolacją, co zapobiegania dotykowi bezpośredniemu. Obudowy i osłony chronią także aparaty i urządzenia elektryczne przed niekorzystnymi wpływami środowiska.

Ochrona przez zastosowanie ogrodzeń polega na umieszczeniu części czynnych w sposób czyniący je niedostępnymi dla dotyku.

Ochrona przez stosowanie barier i przeszkód jest ochroną przed niezamierzonym (a nie przed rozmyślnym) dotknięciem części czynnych. Może być stosowana tylko w przestrzeniach dostępnych wyłącznie dla osób posiadających odpowiednie kwalifikacje (np. przestrzenie lub pomieszczenia ruchu elektrycznego).

Ochrona przez umieszczenie poza zasięgiem ręki polega na umieszczaniu części czynnych tak, by były niedostępne z danego stanowiska. Oznacza to, że znajdować się muszą poza obszarem w kształcie walca o średnicy 2,5m, który rozciąga się 2,5m ponad poziomem ustawienia stóp człowieka i 1,25m poniżej tego poziomu.

Ochrona przed napięciami szczątkowymi ma na celu zapobieżenie porażeniu wskutek dotyku do części czynnych, na których może utrzymywać się napięcie po odłączeniu od zasilania, np. wskutek zakumulowanego ładunku na pojemności elektrycznej elementów lub indukowania napięcia przez silniki pracujące z wybiegu.

Uzupełnieniem ochrony przed dotykiem bezpośrednim może być użycie wysokoczułych urządzeń ochronnych różnicowoprądowych (o prądzie wyzwalającym nie większym niż 30mA), które zwiększają skuteczność ochrony podstawowej, ale nie mogą być jedynym jej środkiem.

Ochrona przed dotykiem pośrednim ma na celu ograniczenie skutków porażenia w razie dotknięcia do części przewodzących dostępnych, które niespodziewanie znalazły się pod niebezpiecznym napięciem (np. wyniku uszkodzenia izolacji).

Ochrona przed dotykiem pośrednim w urządzeniach elektrycznych niskiego napięcia może być osiągnięta przez zastosowanie co najmniej jednego z poniżej wymienionych środków:

1. Samoczynnego wyłączania zasilania.

2. Urządzeń II klasy ochronności lub o izolacji równoważnej.

3. Izolowanie stanowiska.

4. Nie uziemionych połączeń wyrównawczych.

5. Separacji elektrycznej.

Ochrona przez samoczynne wyłączenie zasilania jest najbardziej rozpowszechnionym w Polsce środkiem ochrony w sieciach i instalacjach elektrycznych niskiego napięcia. Jej zastosowanie wiąże się z koniecznością doprowadzenia do każdej części przewodzącej dostępnej przewodu ochronnego oraz zastosowania urządzenia powodującego samoczynne wyłączenie zasilania. Musi być zatem stworzona odpowiednia droga dla prądu zwarciowego, nazywana pętlą zwarcia, złożona z przewodów: fazowych oraz ochronnych - łączących wszystkie dostępne części przewodzące urządzeń elektrycznych z punktem neutralnym sieci lub z ziemią, w zależności od układu sieciowego. Samoczynne wyłączenie zasilania jest skuteczne wówczas, gdy zabezpieczenie dobrane jest odpowiednio do parametrów obwodu zasilającego.

Ochrona przez zastosowanie izolowania stanowiska - ma na celu zapobieżenie możliwości porażenia prądem elektrycznym w wyniku równoczesnego dotknięcia części przewodzących znajdujących się pod różnymi potencjałami, np. co może zdarzyć się przy uszkodzeniu izolacji podstawowej części czynnych. Działanie środka ochrony polega na izolowaniu od ziemi stanowiska pracy, na którym może się znaleźć człowiek, bądź takim wyposażeniu tego stanowiska, by nie było możliwe jednoczesne dotknięcie dwóch części przewodzących dostępnych lub jednej części przewodzącej dostępnej i jakiejkolwiek części przewodzącej obcej.

Ochrona przez zastosowanie nie uziemionych połączeń wyrównawczych miejscowych - polega na połączeniu ze sobą wszystkich jednocześnie dostępnych części przewodzących obcych i części przewodzących dostępnych odpowiednim przewodem wyrównawczym, co zapobiega pojawieniu się niebezpiecznych napięć dotykowych. System nie uziemionych połączeń wyrównawczych miejscowych nie powinien mieć połączenia z ziemią przez łączone części przewodzące dostępne lub obce.

Ochrona przez zastosowanie separacji elektrycznej polega na zasilaniu (jednego lub więcej) chronionego urządzenia ze źródła separacyjnego, którym najczęściej jest  odpowiedni transformator lub przetwornica. Części czynne obwodu separowanego nie mogą być połączone w żadnym punkcie z innym obwodem lub z ziemią. Ewentualne dotknięcie do elementów takiego obwodu przez człowieka nie powoduje porażenia, gdyż nie zamyka się droga dla prądu rażeniowego, co przesądza o skuteczności takiego rozwiązania.

Równoczesna ochrona przed dotykiem bezpośrednim i dotykiem pośrednim polega na zasilaniu urządzeń bardzo niskim napięciem, nie stanowiącym zagrożenia dla człowieka.

Klasy ochronności urządzeń elektrycznych
Klasa 0 - urządzenia, w których zastosowano tylko izolację podstawową, nie mające zacisku uziemienia ochronnego i łączone z siecią zasilającą przewodem dwużyłowym bez żyły ochronnej, zakończonym wtykiem bez styku ochronnego (jeżeli jest to przewód ruchomy). Oznacza to, iż taki wyrób wyposażono tylko w ochronę przed dotykiem bezpośrednim, natomiast ochrona przed dotykiem pośrednim nie jest konstrukcyjnie przewidziana.
Klasa I - urządzenia, w których zastosowano izolację podstawową i wyposażono je w zaciski ochronne do łączenia części przewodzących dostępnych z przewodem ochronnym układu sieciowego, czyli przewidziane do objęcia ochroną przed dotykiem pośrednim. Zacisk ochronny powinien być oznaczony symbolem uziemienia ochronnego, który jest często utożsamiany z oznaczeniem I klasy ochronności.
Klasa II - urządzenia, w których zastosowano izolację podstawową oraz izolację dodatkową - wszystkie części przewodzące dostępne są, niezależnie od izolacji roboczej, oddzielone od części czynnych izolacją podwójną lub wzmocnioną, której konstrukcja uniemożliwia powstanie uszkodzenia grożącego porażeniem w warunkach normalnego użytkowania podczas założonego czasu trwałości wyrobu. Urządzenia te nie potrzebują doprowadzenia przewodu ochronnego, nie mają więc zacisku ochronnego i są łączone z siecią zasilającą dwużyłowym przewodem (jednakże niektóre z nich mogą być wyposażone w wewnętrzny zacisk ochronny, którego obecność wynika z innych wymagań). Ruchomy przewód powinien być zakończony wtyczką ze „ślepym” wgłębieniem na styk ochronny gniazda wtykowego lub płaskim wtykiem z kołkami stykowymi pokrytymi do połowy długości powłoką izolacyjną ze względu na bezpieczeństwo dotykowe.
Klasa III - urządzenia, które mogą być zasilane jedynie bardzo niskim napięciem bezpiecznym lub bardzo niskim napięciem ochronnym, a więc o wartości nie większej niż 50V prądu przemiennego i 120V prądu stałego.

2.3 Uwalnianie porażonego spod działania prądu elektrycznego i jego ratowanie

W razie porażenia prądem elektrycznym najważniejszą czynnością jest szybkie uwolnienie porażonego spod działania prądu i udzielenie mu pierwszej pomocy. Osoba ratująca musi dokonać wyboru metody i sposobu uwolnienia porażonego spod działania prądu elektrycznego w zależności od warunków, w jakich nastąpiło porażenie, mając przy tym na uwadze własne bezpieczeństwo oraz potrzebę natychmiastowego uwolnienia porażonego.
Uwolnienie porażonego spod działania prądu elektrycznego o napięciu do 1kV może się odbyć jedną z następujących metod:

1. Przez wyłączenie napięcia zasilającego.

2. Przez odciągnięcie porażonego od urządzeń będących pod napięciem.

3. Przez odizolowanie porażonego, uniemożliwiające przepływ prądu przez jego ciało.

Uwalniając porażonych spod działania prądu elektrycznego o napięciu do 1kV, należy stosować następujący zasadniczy i dodatkowy sprzęt ochronny: rękawice gumowe, kalosze, dywaniki, drążki, itp. W razie braku sprzętu ochronnego można stosować jako materiał izolacyjny zastępczy: suche drewno, tworzywa sztuczne, suche materiały tekstylne. Nie wymaga się stosowania sprzętu ochronnego lub innych nie przewodzących materiałów tylko podczas wyłączania za pomocą łączników i bezpieczników.

Uwolnienia porażonego spod działania prądu elektrycznego o napięciu powyżej 1kV:

1. Wyłączenie napięcia zasilającego za pomocą wyłącznika (po tej czynności sprawdzić brak napięcia i rozładować urządzenie, zachowując wymagane środki ostrożności).

2. Odciągnięcie porażonego od urządzeń będących pod napięciem tylko za pomocą odpowiedniego sprzętu ochronnego (mogą to wykonać tylko wykwalifikowani elektrycy).

Bezpośrednio po uwolnieniu porażonego spod napięcia należy ocenić:

1. Czy ma świadomość (przytomny lub nieprzytomny).

2. Czy oddycha i jak (zwolniony lub przyspieszony oddech świadczy o złym stanie porażonego - norma: 10 - 24 oddechy na minutę).

3. Czy pracuje serce i zachowana jest wydolność krążenia (bezpośrednio osłuchać okolicę serca na klatce piersiowej oraz zbadać tętna na tętnicy szyjnej). Jeżeli porażony krwawi, trzeba zatrzymać krwawienie, zakładając opatrunek uciskowy.

4. Zdecydować, jaki ma być zakres doraźnej pomocy i sposób jej udzielenia.

Sposób ratowania zależy od stanu porażonego:

1. Gdy jest przytomny, należy rozluźnić ubranie w okolicy szyi, klatki piersiowej i brzucha oraz ułożyć porażonego wygodnie na prawym boku. Należy wezwać lekarza, a jeżeli jest to niemożliwe, zaleca się przeniesienie lub przewiezienie porażonego do lekarza.

2. Gdy jest nieprzytomny i oddycha, należy ułożyć go na prawym boku (nie wolno na plecach!), okryć np. kocem, wezwać lekarza i cały czas obserwować, gdyż może nastąpić zatrzymanie oddechu.

3. Gdy jest nieprzytomny i nie oddycha, należy położyć go na plecach, porozpinać uciskające części garderoby, oczyścić jamę ustną z resztek jedzenia, zapewnić dopływ świeżego powietrza, rozpocząć sztuczne oddychanie i masaż serca, gdy nie jest wyczuwany puls, oraz wezwać pogotowie ratunkowe.

Rażonego człowieka można jeszcze uratować, jeżeli udzieli mu się skutecznej pomocy przed upływem od 3 do 5 min, tzn. przed upływem czasu, jaki bez dopływu tlenu może przeżyć kora mózgowa.

2.4 Zagrożenia od wyładowań atmosferycznych i ochrona odgromowa

Wyładowanie atmosferyczne jest wyładowaniem elektrycznym wewnątrz chmury burzowej lub między chmurami bądź między chmurą a powierzchnią ziemi. Najczęściej występują wyładowania liniowe w postaci rozgałęzionej iskry o długości od kilku do kilkudziesięciu kilometrów. Rzadziej występują pioruny kuliste (w postaci świecącej kuli zjonizowanego gazu o średnicy kilkudziesięciu centymetrów) i pioruny łańcuchowe (w postaci łańcucha złożonego z oddzielnych punktów świetlnych). W Polsce, w ciągu roku mają miejsce średnio 2 wyładowania piorunowe na 1km² powierzchni ziemi.

Wyładowania elektryczne między chmurą a powierzchnią ziemi stanowią istotne zagrożenie dla ludzi i zwierząt, a także urządzeń elektrycznych i elektronicznych oraz budynków. Wartości szczytowe prądu wyładowań atmosferycznych są bardzo duże (50% osiąga wartości 30kA, a największe - ponad 100kA). Nawet w odległości kilkudziesięciu metrów od miejsca wyładowania mogą pojawić się napięcia dotykowe i krokowe o wartościach zagrażających bezpieczeństwu ludzi i zwierząt.

Ochrona odgromowa polega na:

1. Przejęcie uderzenia pioruna, a więc niedopuszczenie do wyładowania w sam obiekt.

2. Bezpieczne odprowadzenie prądu pioruna do ziemi.

3. Niedopuszczenie do powstania napięć zagrażających bezpieczeństwu ludzi i zwierząt.

4. Niedopuszczenie do wyładowań iskrowych mogących spowodować pożar i wybuch.

Urządzenie piorunochronne (instalacja odgromowa) składa się z następujących elementów:

1. Zwodu, przeznaczonego do bezpośredniego przyjmowania wyładowań atmosferycznych.

2. Przewodów odprowadzających, łączących zwód z przewodem uziemiającym lub uziomem.

3. Zacisku probierczego - rozłączalnego połączenia w przewodzie odprowadzającym, umożliwiającego skontrolowanie poprawności funkcjonowania instalacji.

4. Przewodów uziemiających, łączących przewód odprowadzający z uziomem.

5. Uziomu.

Ochrony odgromowej nie wymagają:

1. Obiekty budowlane o wysokości mniejszej niż 25 m, usytuowane w strefie ochronnej sąsiadujących obiektów w zwartej zabudowie,

2. Obiekty, dla których tzw. wskaźnik zagrożenia piorunowego jest odpowiednio mały.

2.5 Zagrożenia pożarowe od urządzeń elektrycznych

W Polsce urządzenia elektryczne są przyczyną około 9000 pożarów rocznie. Najwięcej pożarów wynika z wad urządzeń elektrycznych, pozostałe są skutkiem błędów w użytkowaniu tego rodzaju urządzeń. Najczęstsze przyczyny pożarów to:

1. Zły stan zestyków lub niewłaściwy dobór aparatów łączeniowych i zabezpieczeń.

2. Zły stan izolacji lub niewłaściwy rodzaj izolacji elektrycznej.

3. Nadmierne nagrzewanie się urządzeń elektrycznych podczas ich pracy.

4. Błędne połączenia lub zwarcia w instalacjach.

5. Występowanie łuku elektrycznego.

6. Brak ostrożności przy pracach spawalniczych.

7. Niewłaściwe użytkowanie urządzeń grzejnych.

8. Wewnętrznych zwarć w aparatach i urządzeniach zawierających palny olej mineralny.

9. Występowania przepięć pochodzenia atmosferycznego i łączeniowego.

Sposoby eliminacji i ograniczenia zagrożenia pożarowego od urządzeń elektrycznych:

Wszędzie tam, gdzie jest to wskazane, stosuje się wyłączniki różnicowoprądowe o znamionowym prądzie wyzwalającym do 500mA, dobrze spełniające zadanie środka ochrony przeciwpożarowej.

1. Wykonuje się instalację i urządzenia tak, aby nie podtrzymywały i nie rozprzestrzeniały pożaru, niezależnie od tego, czy powstał on w nich samych, czy w ich pobliżu.

2. Elementy instalacji i urządzeń elektrycznych stykające się z materiałami palnymi odpowiednio się dobiera lub umieszcza się w bezpiecznej odległości albo z użyciem niepalnych podkładek.

3. Instaluje się przewody i kable z izolacją wykonaną z materiałów niepalnych i nie wydzielających chloru ani chlorowodoru w przypadku ich przegrzania; chlorowodór z wodą tworzy kwas solny, szkodliwy dla człowieka oraz powodujący bardzo duże szkody wynikające z korozji obiektów budowlanych i urządzeń.

4. Przy długich wiązkach przewodów i kabli zapewnia się ich zwiększoną odporność na działanie ognia, przez zastosowanie odpowiedniej izolacji lub pomalowanie specjalną farbą bądź przez natryskiwanie spienionego tworzywa.

5. Wykonuje się ognioodporne przejścia przewodów przez przeciwpożarowe ściany i stropy.

6. W obiektach, w których łatwo jest wzniecić pożar (np. w lakierniach, stolarniach, itp.), stosowane są tylko niezbędne urządzenia elektryczne i w odpowiednich osłonach.

7. W obiektach, w których pożar zagraża życiu wielu osób lub mieniu o dużej wartości (np. hotele i inne budynki użyteczności publicznej, kopalnie, itp.), instalacje i urządzenia elektryczne wykonuje się z materiałów, które podczas pożaru wydzielają jak najmniej dymu i toksycznych gazów.

2.6 Zagrożenia wybuchowe od urządzeń elektrycznych

Wybuch jest to reakcja chemiczna polegająca na gwałtownym spalaniu gazów palnych, par cieczy palnych albo pyłów lub włókien w powietrzu. Podczas wybuchu wydziela się duża ilość ciepła i występuje fala uderzeniowa, wywołująca efekt akustyczny.

Przestrzenie, w których są stosowane, produkowane lub przetwarzane substancje mogące wytworzyć z powietrzem (lub z innymi utleniaczami) mieszaniny wybuchowe, uważa się za zagrożone wybuchem. Ocena zagrożenia wybuchem pomieszczeń oraz przestrzeni zewnętrznych obejmuje wskazanie ich, a także wyznaczenie w nich odpowiednich stref zagrożenia wybuchem. Za dokonanie tej oceny są odpowiedzialni: inwestor jednostka projektująca obiekt budowlany, użytkownik, który decyduje o stosowanych urządzeniach i procesie technologicznym. Przy ocenie zagrożenia wybuchem uwzględnia się wszystkie czynniki i okoliczności mogące mieć wpływ na powstanie mieszaniny wybuchowej - rodzaj źródła zagrożenia, składników palnych, wentylacji, czas wydzielania, ciśnienie, temperaturę itp. Dla cieczy istotną rolę odgrywa temperatura zapłonu i temperatura pracy - mieszanina wybuchowa powstaje, gdy ciecz zostanie ogrzana do temperatury zapłonu.

Klasyfikacja pomieszczeń i przestrzeni zewnętrznych zagrożonych wybuchem:

1. Strefa ZO - mieszanina wybuchowa gazów i par cieczy palnych występuje stale lub długotrwale, np. w zbiornikach nad powierzchnią cieczy w zagłębieniach, nie wentylowanych kanałach.

2. Strefa Z1 - mieszanina wybuchowa gazów i par cieczy palnych występuje czasowo podczas normalnej pracy, np. wokół kominków wentylacyjnych, przy napełnianiu zbiorników, podczas stosowania cieczy palnych do malowania, mycia, czyszczenia, barwienia, klejenia, rozcieńczania.

3. Strefa Z2 - mieszanina wybuchowa gazów i par cieczy palnych występuje rzadko, krótkotrwale i w niedużej objętości, np. wokół uszczelnień pomp, zaworów, przy nieszczelnościach instalacji technologicznych, itp.

4. Strefa Z10 - mieszanina wybuchowa pyłów lub włókien palnych z powietrzem występuje w postaci chmury, np. podczas obróbki niektórych materiałów przewodzących oraz podczas przesypywania, rozdrabniania, mielenia, czyszczenia i wibrowania czy wewnątrz urządzeń technologicznych.

5. Strefa Z11 - mieszanina wybuchowa pyłów lub włókien z powietrzem może wystąpić w krótkim czasie na skutek przeciągu, utleniania, wiatru oraz działania innych sił powodujących unoszenie pyłu.

W strefach zagrożonych wybuchem instaluje się tylko te urządzenia elektryczne, które są absolutnie niezbędne. Urządzenia te powinny być tak wykonane, aby nie mogły przez zaiskrzenie lub silne nagrzanie zapalić mieszaniny wybuchowej - te, w których przewidziano środki konstrukcyjne wykluczające lub utrudniające możliwość zapłonu mieszanin wybuchowych na zewnątrz tych urządzeń nazywa się urządzeniami elektrycznymi w wykonaniu przeciwwybuchowym.

2.7 Zagrożenia od elektryczności statycznej

Elektryczność statyczna jest to zespół zjawisk towarzyszących pojawieniu się niezrównoważonego ładunku elektrycznego na materiałach o małej przewodności elektrycznej (dielektrykach, materiałach izolacyjnych) lub na odizolowanych od ziemi obiektach przewodzących (np. ciele człowieka, elementach urządzeń, itp.). Ładunki te wytwarzają wokół siebie pole elektrostatyczne o natężeniu tym większym, im większa jest wartość ładunku wytwarzającego to pole.

Elektryzowanie (elektryzacja) jest to wytwarzanie na danym ciele znajdującym się w polu elektrostatycznym nadmiaru ładunków elektrycznych jednego znaku. Występuje zwykle w warunkach zetknięcia czy zbliżenia i następującego po nim rozdzielenia dwóch nie naelektryzowanych ciał, przy czym mogą to być: ciała stałe, ciało stałe i ciecz, ciało stałe i gaz, ciecz i gaz bądź ciecze. Warunki takie zachodzą np. przy transporcie ciał (przesypywaniu, przepompowywaniu, a także przy ślizganiu, toczeniu, uderzaniu, rozdrabnianiu, przepływie), jak również ich mieszaniu. Możliwe też jest przy zmianach stanu skupienia, przy ich jonizacji, przy oddziaływaniu indukcyjnym czy mechanicznym powodującym efekt piezoelektryczny, jak i w różnych procesach elektrochemicznych. Elektryzowanie może być ciągłe lub dorywcze (okresowe).

Ładunki elektrostatyczne mogą powstawać na ludziach drogą kontaktową w czasie chodzenia, zdejmowania odzieży albo wykonywania czynności domowych lub zawodowych. Elektryzacja ludzi może również nastąpić przez indukcję. Ciało człowieka może gromadzić ładunki elektryczne, jeśli jest odpowiednio odizolowane od ziemi, np. przez nieprzewodzące obuwie lub podłogę.

Oddziaływanie elektryczności statycznej na ludzi jest następujące:

1. Przebywanie pod wpływem pola elektrostatycznego przez dłuższy czas ma ujemny wpływ na stan zdrowia i samopoczucie ludzi

2. Wyładowania elektrostatyczne powstają przy zbliżeniu do uziemionego obiektu; poza niemiłym lub groźnym uczuciem, wyładowania mogą prowadzić do urazów mechanicznych przy występujących odruchach. Wyładowanie zwykle jest słabo odczuwalne lub nieodczuwalne, a przy wyższych poziomach napięcia i energii (o energii ok. 250 mJ) może spowodować wystąpienie ciężkiego szoku. Ponieważ wartości te znacznie przekraczają minimalne energie zapłonu wielu mieszanin wybuchowych, zachodzi też niebezpieczeństwo inicjacji wybuchu przy wyładowaniu z człowieka w warunkach zagrożenia wybuchowego lub pożarowego.

Silne pola elektrostatyczne mogą powodować zakłócenia w działaniu aparatury kontrolno-pomiarowej, komputerów oraz we wszelkich urządzeniach elektronicznych zawierających elementy półprzewodnikowe.

Elektryzowanie się cieczy następuje podczas takich operacji, jak: przepływ przez rurociągi, napełnianie i opróżnianie zbiorników - w szczególności połączone z rozbryzgiwaniem, falowanie cieczy w zbiorniku będącym w ruchu, rozpylanie, mieszanie, filtrowanie, itp. Natężenie prądu elektryzacji wzrasta ze wzrostem prędkości przepływu średnicy rurociągu oraz stopnia szorstkości powierzchni wewnętrznej.

Gazy, pary lub ich mieszaniny elektryzują się tylko wtedy, kiedy znajdują się w nich zanieczyszczenia w postaci cząstek ciał stałych i/lub ciekłych, takie jak: rdza, pył, kropelki wody, skroplony gaz, mgła itp. Elektryzowanie następuje w wyniku kontaktowania się tych cząstek ze sobą, ze ściankami naczynia, przewodu, itp., bądź rozrywania kropelek. Strumień naelektryzowanego gazu może również indukować ładunek na elementach przewodzących.

Środki ochrony przed elektrycznością statyczną powinny eliminować możliwość elektryzacji obiektów lub, jeżeli to niemożliwe, zapewniać bezpieczne odprowadzanie ładunków elektrycznych.
W celu odprowadzania ładunków elektryczności statycznej z metalowych i przewodzących części i urządzeń stosuje się uziemienia i połączenia wyrównawcze. Uziemianie powinno zapewnić spływ ładunków bez wystąpienia zagrożenia wybuchowego lub pożarowego.

Antystatyzacja polega na zmianie właściwości materiałów i substancji w celu zmniejszenia ich elektryzacji i gromadzenia się ładunków. Wprowadzenie do danej substancji odpowiedniej domieszki (tzw. antystatyka) lub naniesienie antystatyka na powierzchnię materiału (wykładziny antyelektrostatyczne). Powszechnie stosowana jest antystatyzacja tkanin i odzieży.

Zwiększanie wilgotności powietrza jest skutecznym środkiem ochrony przed gromadzeniem się ładunków elektrostatycznych tylko na tych materiałach, które wykazują właściwości powierzchniowego adsorbowania wody. Dla materiałów niehigroskopijnych, np. większości typowych tworzyw sztucznych, ten środek ochrony jest nieskuteczny. Zwiększenie wilgotności względnej powietrza (co najmniej do 70%) dokonuje się poprzez nawilżanie pomieszczeń lub stanowisk produkcyjnych (nawilżanie miejscowe).

Neutralizatory ładunku służą do eliminacji ładunków elektrostatycznych występujących na powierzchniach płaskich lub walcowych, pasów napędowych itp. poprzez ich neutralizację zjonizowanym powietrzem. Neutralizatory ładunku mogą działać w sposób bezpośredni, wytwarzając jony w bezpośredniej bliskości deelektryzowanej powierzchni, lub z wymuszonym nadmuchem zjonizowanego powietrza.

Ekranowanie elektrostatyczne polega na umieszczaniu uziemionej siatki metalowej na powierzchniach izolacyjnych w celu zmniejszenia natężenia pola elektrycznego na stanowisku pracy.

Zmiany procesów technologicznych umożliwiające eliminację zagrożeń to:

1. Zmniejszenie szybkości procesów, np. zmniejszenie szybkości przepływu cieczy.

2. Zwiększenie pojemności obiektów względem ziemi.

3. Korekta procesów w celu pozbycia się źródeł generacji ładunków, np. eliminacja rozbryzgiwania cieczy, pylenia materiałów sypkich.

4. Prowadzenie procesów w atmosferach obojętnych.

5. Dobór tworzyw na wykładziny, konstrukcje maszyn i urządzeń produkcyjnych w celu zmniejszenia elektryzacji stykających się z nimi obiektów oraz materiałów.

3. HAŁAS

Hałasem przyjęto określać wszelkie niepożądane, nieprzyjemne, dokuczliwe, uciążliwe lub szkodliwe dźwięki oddziałujące na narząd słuchu i inne zmysły oraz części organizmu człowieka.
Z fizycznego punktu widzenia, dźwięki są to drgania mechaniczne ośrodka sprężystego (gazu, cieczy lub ośrodka stałego). Drgania te mogą być rozpatrywane jako oscylacyjny ruch cząstek ośrodka względem położenia równowagi, wywołujący zmianę ciśnienia ośrodka w stosunku do wartości ciśnienia statycznego (atmosferycznego).

Ze względu na zakres częstotliwości rozróżnia się:

1. Hałas infradźwiękowy, w którego widmie występują składowe o częstotliwościach infradźwiękowych od 1 do 20Hz i o niskich częstotliwościach słyszalnych.

2. Hałas słyszalny, w którego widmie występują składowe o częstotliwościach słyszalnych od 20 do 20.000Hz

Ze względu na przebieg w czasie, hałas określa się jako ustalony lub nieustalony (zmienny w czasie, przerywany). Rodzajem hałasu nieustalonego jest tzw. hałas impulsowy, składający się z jednego lub wielu zdarzeń dźwiękowych, każde o czasie trwania mniejszym niż 1 s.

3.1 Wpływ hałasu na organizm człowieka i jego skutki

Szkodliwy wpływ hałasu na narząd słuchu:

Równoważny poziom dźwięku A (dla hałasu nieustalonego) lub poziom dźwięku A (dla hałasu ustalonego) przekraczający 80dB; bodźce słabsze nie uszkadzają narządu słuchu nawet przy długotrwałym nieprzerwanym działaniu

Równoważny poziom dźwięku A, dB	Ryzyko utraty słuchu, %
		Czas narażania, lata
		5	10	15	20	25	30	35	40
mniejsze od 80	0	0	0	0	0	0	0	0
85	1	3	5	6	7	8	9	10
90	4	10	14	16	16	18	20	21
95	7	17	24	28	29	31	32	29
100	12	29	37	42	43	44	44	41
105	18	42	53	58	60	62	61	54
110	26	55	71	78	78	77	72	62
115	36	71	83	87	84	81	75	64

Długi czas działania hałasu; skutki działania hałasu kumulują się w czasie; zależą one od dawki energii akustycznej, przekazanej do organizmu w określonym przedziale czasu,

Ciągła ekspozycja na hałas jest bardziej szkodliwa niż przerywana; nawet krótkotrwałe przerwy umożliwiają bowiem procesy regeneracyjne słuchu

Hałas impulsowy jest szczególnie szkodliwy; charakteryzuje się on tak szybkim narastaniem ciśnienia akustycznego do dużych wartości, że mechanizmy obronne narządu słuchu zapobiegające wnikaniu energii akustycznej do ucha nie zdołają zadziałać

Skutki wpływu hałasu na organ słuchu dzieli się na:

1. Uszkodzenia struktur anatomicznych narządu słuchu (perforacje, ubytki błony bębenkowej), będące zwykle wynikiem jednorazowych i krótkotrwałych ekspozycji na hałas o szczytowych poziomach ciśnienia akustycznego powyżej 130 ÷ 140dB

2. Upośledzenie sprawności słuchu w postaci podwyższenia progu słyszenia, po długotrwałym narażenia na hałas, o równoważnym poziomie dźwięku A przekraczającym 80dB.

Obustronny trwały ubytek słuchu typu ślimakowego spowodowany hałasem, wyrażony podwyższeniem progu słyszenia o wielkości co najmniej 45dB w uchu lepiej słyszącym, obliczony jako średnia arytmetyczna dla częstotliwości audiometrycznych 1, 2 i 3kHz, stanowią kryterium rozpoznawania i orzeczenia zawodowego uszkodzenia słuchu, jako choroby zawodowej. Zawodowe uszkodzenie słuchu (głuchota zawodowa) - trwałe, nie dające się rehabilitować inwalidztwo - znajduje się od lat na czołowym miejscu na liście chorób zawodowych. Wnosi ono do krajowej statystyki chorób zawodowych ok. 2-3 tys. nowych przypadków rocznie, co stanowi ok. 1/3 wszystkich rejestrowanych przypadków.
           
Pozasłuchowe skutki działania hałasu nie są jeszcze w pełni rozpoznane. Anatomiczne połączenie nerwowej drogi słuchowej z korą mózgową umożliwia bodźcom słuchowym oddziaływanie na inne ośrodki w mózgowiu (zwłaszcza ośrodkowy układ nerwowy i układ gruczołów wydzielania wewnętrznego), a w konsekwencji na stan i funkcje wielu narządów wewnętrznych.

Wśród pozasłuchowych skutków działania hałasu, należy jeszcze wymienić jego wpływ na zrozumiałość i maskowanie mowy czy dźwiękowych sygnałów bezpieczeństwa. Utrudnione porozumiewanie się ustne w hałasie (o poziomie 80 ÷ 90dB) i maskowanie sygnałów ostrzegawczych nie tylko zwiększa uciążliwość warunków pracy i zmniejsza jej wydajność, lecz może być również przyczyną wypadków przy pracy. Kryterium zrozumiałości mowy stanowi jedno z ważniejszych kryteriów oceny hałasu w środowisku.

3.2 Pomiar i ocena wielkości charakteryzujących hałas w środowisku

Ze względu na cel metody pomiarów hałasu dzieli się na:

1. Metody pomiarów hałasu maszyn.

2. Metody pomiarów hałasu w miejscach przebywania ludzi (na stanowiskach pracy).

Metody pomiarów i oceny hałasu w miejscach przebywania ludzi stosuje się w celu ustalenia wielkości narażenia ludzi na działanie hałasu na stanowiskach pracy i w określonych miejscach przebywania ludzi względem źródeł hałasu, niezależnie od ich rodzaju i liczby. Wyniki pomiarów hałasu służą przede wszystkim do porównania istniejących warunków akustycznych z warunkami określonymi przez normy i przepisy higieniczne, a także do oceny i wyboru planowanych lub realizowanych przedsięwzięć ograniczających hałas.

Pomiary przeprowadza się dwiema metodami: bezpośrednią i pośrednią.
Metoda bezpośrednia polega na ciągłym pomiarze przez cały czas narażenia pracownika na hałas i odczycie wielkości określanych bezpośrednio z mierników, np. dozymetru hałasu lub całkującego miernika poziomu dźwięku. Umożliwia ona otrzymanie wyników, które dokładnie oddają narażenie pracownika na hałas.

Metoda pośrednia polega na pomiarze hałasu w czasie krótszym niż podlegający ocenie oraz zastosowaniu odpowiednich zależności matematycznych do wyznaczenia wymienionych wielkości.

Wartości dopuszczalne hałasu w środowisku pracy ze względu na ochronę słuchu, wynoszą:

1. Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy nie powinien przekraczać 85dB.

2. Maksymalny poziom dźwięku A nie powinien przekraczać 115dB.

3. Szczytowy poziom dźwięku C nie powinien przekraczać 135dB.

Stan narażenia i źródła hałasu w środowisku pracy
Przyjmując, że głównymi źródłami hałasu, które występują na stanowiskach pracy są maszyny, urządzenia lub procesy technologiczne, można wyróżnić następujące podstawowe grupy źródeł hałasu:

1. Maszyny stanowiące źródło energii, np. silniki spalinowe - poziomy dźwięku A do 125dB, sprężarki do 113dB.

2. Narzędzia i silniki pneumatyczne, np. ręczne narzędzia pneumatyczne: młotki, przecinaki, szlifierki do 134dB.

3. Maszyny do rozdrabniania, kruszenia, przesiewania, przecinania, oczyszczania, np. młyny kulowe do 120dB, sita wibracyjne do 119dB, kruszarki do 119dB, kraty wstrząsowe do 115dB, piły tarczowe do metalu do 115dB.

4. Maszyny do obróbki plastycznej, np. młoty mechaniczne do 122dB, prasy do 115dB.

5. Obrabiarki skrawające do metalu, np. szlifierki, automaty tokarskie, wiertarki do 104dB.

6. Obrabiarki skrawające do drewna, np. dłutownice do 108dB, strugarki do 101dB, frezarki do 101dB, piły tarczowe do 99dB.

7. Maszyny włókiennicze, np. przewijarki do 114dB, krosna do 112dB, przędzarki do 110dB, rozciągarki do 104dB, skręcarki do 104dB, zgrzeblarki do 102dB.

8. Urządzenia przepływowe, np. zawory do 120dB, wentylatory do 114dB.

9. Urządzenia transportu wewnątrzzakładowego, np. suwnice, przenośniki, przesypy, podajniki do 112dB.

3.3 Metody i środki ochrony przed hałasem

Zgodnie z przepisami europejskimi i krajowymi, pracodawca jest obowiązany zapewnić ochronę pracowników przed zagrożeniami związanymi z narażeniem na hałas.

Na stanowiskach pracy, na których mimo zastosowania możliwych rozwiązań technicznych i organizacyjnych poziom hałasu przekracza dopuszczalne normy, pracodawca ma obowiązek zapewnić:

1. Ustalenie przyczyn przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu oraz opracowanie i zastosowanie programu działań technicznych i organizacyjnych, mających na celu najskuteczniejsze zmniejszenie narażenia pracowników na hałas.

2. Zaopatrzenie pracowników w indywidualne ochrony słuchu, dobrane do wielkości charakteryzujących hałas i do cech indywidualnych pracowników oraz ich stosowanie.

3. ograniczenie czasu ekspozycji na hałas, w tym stosowanie przerw w pracy.

4. oznakowanie stref zagrożonych hałasem, a także, gdy jest to uzasadnione ze względu na stopień zagrożenia oraz możliwe, ograniczenie dostępu do tych stref poprzez ich odgrodzenie.

Gdy na stanowiskach pracy poziom hałasu przekracza dopuszczalne normy pracownicy podlegają okresowym badaniom lekarskim. W przypadku narażenia na hałas badania ogólne wykonuje się co 4 lata, a badania otolaryngologiczne i audiometryczne: przez pierwsze trzy lata pracy w hałasie - co rok, następnie co 3 lata. W razie ujawnienia w okresowym badaniu audiometrycznym ubytków słuchu charakteryzujących się znaczną dynamiką rozwoju, częstotliwość badań audiometrycznych należy zwiększyć, skracając przerwę między kolejnymi testami do 1 roku lub 6 miesięcy. W razie narażenia na hałas impulsowy albo na hałas, którego równoważny poziom dźwięku A przekracza stale lub często 110dB, badanie audiometryczne należy przeprowadzać nie rzadziej niż raz na rok.
         
Techniczne środki ograniczania hałasu
Zmiana hałaśliwego procesu technologicznego na mniej hałaśliwy np. kucie młotem można zastąpić walcowaniem i tłoczeniem, natomiast obróbkę za pomocą ręcznych narzędzi - obróbką elektryczną.
           
Mechanizacja i automatyzacja procesów technologicznych. Mechanizacja i automatyzacja procesów technologicznych w powiązaniu z kabinami sterowniczymi (dźwiękoizolacyjnymi).
           
Konstruowanie i stosowanie cichobieżnych maszyn, urządzeń i narzędzi. Zmiany procesów technologicznych oraz wprowadzenie mechanizacji i automatyzacji wymagają dłuższych okresów realizacji i nie dają się stosować przy produkcji małoseryjnej lub nietypowej. Bardzo skuteczne wyciszanie źródeł hałasu można osiągnąć przez zmniejszenie hałaśliwości urządzeń i narzędzi.

Tłumiki akustyczne
Zmniejszenie hałasu w przewodach, w których odbywa się przepływ powietrza lub gazu (instalacje wentylacyjne, układy wlotowe i wylotowe maszyn przepływowych, np. sprężarek, dmuchaw, turbin, silników spalinowych), można uzyskać przez zastosowanie tłumików akustycznych. Nowoczesne konstrukcje tłumików akustycznych nie powodują strat mocy maszyny. Polegają one na stworzeniu dużego oporu przepływom nieustalonym, powodującym dużą hałaśliwość, przy równoczesnym przepuszczaniu bez dławienia strumieni ustalonych, dzięki którym odbywa się transport powietrza lub gazu. Do znanych tłumików tego typu należą tłumiki refleksyjne - czyli akustyczne filtry falowe oraz tłumiki absorpcyjne zawierające materiał dźwiękochłonny.

Tłumiki refleksyjne działają na zasadzie odbicia i interferencji fal akustycznych i odznaczają się dobrymi właściwościami tłumiącymi w zakresie małych i średnich częstotliwości. Stosowane są tam, gdzie występują duże prędkości przepływu i wysokie temperatury, a więc w silnikach spalinowych, dmuchawach, sprężarkach, niekiedy w wentylatorach.

Tłumiki absorpcyjne przeciwdziałają przenoszeniu energii akustycznej wzdłuż przewodu, przez pochłanianie znacznej jej części głównie przez materiał dźwiękochłonny. Tłumią przede wszystkim średnie i wysokie częstotliwości i znajdują szerokie zastosowanie w przewodach wentylacyjnych. W praktyce zachodzi często potrzeba stosowania tych dwóch typów tłumików łącznie, gdyż wiele przemysłowych źródeł hałasu emituje energię w szerokim paśmie częstotliwości obejmującym zakres infradźwiękowy i słyszalny.

Obudowy dźwiękochłonno-izolacyjne
Wyciszenie źródła hałasu można osiągnąć przez obudowanie całości lub części hałaśliwej maszyny. Obudowy dźwiękochłonno-izolacyjne maszyn powinny możliwie najskuteczniej tłumić fale dźwiękowe emitowane przez źródło hałasu, przy czym nie powinny one stanowić przeszkody w normalnej pracy i obsłudze zamkniętych w niej maszyn.
Typowe, najczęściej stosowane obudowy mają ścianki dźwiękochłonno-izolacyjne wykonane z blachy stalowej wyłożonej od wewnątrz masami tłumiącymi lub materiałami dźwiękochłonnymi. Stosowane bywają również obudowy o ściankach wielowarstwowych.
Prawidłowo wykonane obudowy mogą zmniejszać poziom dźwięku A o 10 ÷ 25dB. W przypadku obudowy częściowej, jej skuteczność jest znacznie mniejsza i wynosi ok. 5dB.
Zastosowanie otworów wentylacyjnych i innych otworów, koniecznych ze względów technologicznych, zmniejsza skuteczność obudowy. Konieczne jest wtedy zastosowanie w otworze wentylacyjnym odpowiedniego tłumika akustycznego, np. w postaci kanału wyłożonego materiałem dźwiękochłonnym.

Ekrany dźwiękochłonno-izoloacyjne
Ekrany dźwiękochłonno-izolacyjne stosuje się jako osłony danego stanowiska pracy, w celu tłumienia hałasu emitowanego na to stanowisko przez inne maszyny i z danego stanowiska na zewnątrz. W celu uzyskania maksymalnej skuteczności, ekran należy umieszczać jak najbliżej źródła hałasu lub miejsca pracy.
Zasadniczymi elementami ekranu są: warstwa izolacyjna w środku (najczęściej blacha o odpowiedniej grubości) oraz zewnętrzne warstwy dźwiękochłonne (płyty z wełny mineralnej lub szklanej osłonięte blachą perforowaną).
Stosując ekran w pomieszczeniu zamkniętym, należy wkomponować go w cały układ akustyczny, aby współdziałał z innymi elementami wytłumiania energii fal odbitych (materiałami i ustrojami dźwiękochłonnymi). Skuteczność poprawnie zastosowanych ekranów dźwiękochłonno-izolacyjnych ocenia się na 5 ÷ 15dB w odległości ok. 1,5m za ekranem na osi prostopadłej do jego powierzchni.

Materiały i ustroje dźwiękochłonne
Materiały i ustroje dźwiękochłonne stosowane na ścianach i stropie pomieszczenia zwiększają jego chłonność akustyczną. W ten sposób uzyskuje się zmniejszenie poziomu dźwięku fal odbitych, co prowadzi do zmniejszenia ogólnego poziomu hałasu panującego w danym pomieszczeniu.
Najczęściej stosowanymi materiałami dźwiękochłonnymi są materiały porowate, do których zalicza się: materiały tekstylne, wełny i maty z wełny mineralnej i szklanej, płyty i wyprawy porowate ścian, płyty i maty porowate z tworzyw sztucznych, tworzywa natryskiwane pod ciśnieniem.
Wyboru materiału lub ustroju dźwiękochłonnego należy dokonać tak, aby maksymalne współczynniki pochłaniania dźwięku wypadały w takich zakresach częstotliwości, w których występują maksymalne składowe widma hałasu.
Jak wykazuje praktyka, dobre efekty wytłumienia (zmniejszenie poziomu hałasu o 3 ÷ 7dB), można uzyskać jedynie w pomieszczeniach, w których pierwotne pochłanianie jest niewielkie.
Obecnie na rynku dostępne są gotowe układy dźwiękochłonne, takie jak: sufity oraz ścianki działowe, panelowe i osłonowe, produkcji krajowej i zagranicznej.
           
Ochronniki słuchu
Stosowanie ochronników słuchu jest koniecznym, uzupełniającym środkiem redukcji hałasu tam, gdzie narażenia na hałas nie można wyeliminować innymi środkami technicznymi.
Ochronniki słuchu stosuje się również wówczas, kiedy dany hałas występuje rzadko lub też pracownik obsługujący hałaśliwe urządzenie musi jedynie okresowo wchodzić do pomieszczenia, w którym się ono znajduje.
Ze względu na konstrukcję, dzieli się je na: wkładki przeciwhałasowe (jednorazowego lub wielokrotnego użytku), nauszniki przeciwhałasowe, oraz hełmy przeciwhałasowe.
           
Aktywne metody ograniczania hałasu
Hałasem szczególnie trudnym do ograniczania jest hałas niskoczęstotliwościowy. Znane i od lat stosowane tradycyjne (pasywne) metody redukcji hałasu w zakresie częstotliwości poniżej 500Hz, są mało skuteczne i bardzo kosztowne. W ostatnich latach coraz częściej stosuje się tzw. metody aktywne (czynne), które odgrywają coraz większą rolę wśród technicznych sposobów ograniczania hałasu. Cechą charakterystyczną tych metod jest kompensowanie hałasu dźwiękami z dodatkowych, zewnętrznych źródeł energii.
W idealnym przypadku pełna redukcja fali kompensowanej w punkcie obserwacji wystąpi wówczas, gdy fala kompensująca będzie stanowiła idealne odwrócenie fali kompensowanej.

Najczęściej stosowane w praktyce układy aktywnej redukcji hałasu, to aktywne tłumiki hałasu maszyn przepływowych i silników spalinowych  (osiągane tłumienie wynosi 15 ÷ 30dB dla częstotliwości do 600 Hz). Liczną grupę zastosowań stanowią również aktywne ochronniki słuchu. Układ aktywny umożliwia poprawę skuteczności tłumienia hałasu przez ochronniki o 10 ÷ 15dB w zakresie częstotliwości 50 do 300Hz.

3.4 Hałas infradźwiękowy

Hałasem infradźwiękowym przyjęto nazywać hałas, w którego widmie występują składowe o częstotliwościach infradźwiękowych od 2 do 20Hz i o niskich częstotliwościach słyszalnych. Obecnie w literaturze coraz powszechniej używa się pojęcia hałas niskoczęstotliwościowy, które obejmuje zakres częstotliwości od około 10Hz do 250Hz.
Poza specyficzną drogą słuchową infradźwięki są odbierane przez receptory czucia wibracji. Progi tej percepcji znajdują się o 20 ÷ 30dB wyżej niż progi słyszenia.
Gdy poziom ciśnienia akustycznego przekracza wartość 140dB, infradźwięki mogą powodować trwałe, szkodliwe zmiany w organizmie. Możliwe jest występowanie zjawiska rezonansu struktur i narządów wewnętrznych organizmu, subiektywnie odczuwane już od 100dB jako nieprzyjemne uczucie wewnętrznego wibrowania.

Głównym źródłem hałasu infradźwiękowego w środowisku pracy są: maszyny przepływowe niskoobrotowe (sprężarki, wentylatory, silniki), urządzenia energetyczne (młyny, kotły, kominy), piece hutnicze (zwłaszcza piece elektryczne łukowe) oraz urządzenia odlewnicze (formierki, kraty wstrząsowe).

Wartości dopuszczalne hałasu infradźwiękowego

Oceniana wielkość	Wartość dopuszczalna
Równoważny poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową G odniesiony do 8-godzinnego, dobowego lub do przeciętnego tygodniowego, określonego w kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy, dB	102
Szczytowy nieskorygowany poziom ciśnienia akustycznego, dB	145
dla kobiet w ciąży Równoważny poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową G odniesiony do 8-godzinnego, dobowego lub do przeciętnego tygodniowego, określonego w kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy, dB	86
dla kobiet w ciąży Szczytowy nieskorygowany poziom ciśnienia akustycznego, dB	135

W profilaktyce szkodliwego działania hałasu infradźwiękowego obowiązują takie same wymagania i zasady, jak w przypadku hałasu. Jednakże ochrona przed infradźwiękami jest skomplikowana ze względu na znaczne długości fal infradźwiękowych (20 ÷ 170m), dla których tradycyjne ściany, przegrody, ekrany i pochłaniacze akustyczne są mało skuteczne. W niektórych przypadkach fale infradźwiękowe są wzmacniane na skutek rezonansu pomieszczeń, elementów konstrukcyjnych budynków lub całych obiektów.

Najlepszą ochronę przed szkodliwym działaniem infradźwięków stanowi ich zwalczanie u źródła powstawania, a więc w maszynach i urządzeniach.

1. Stosowanie tłumików hałasu na wlotach i wylotach powietrza maszyn przepływowych

2. Właściwe fundamentowanie (z wibroizolacją) maszyn i urządzeń.

3. Usztywnianie konstrukcji ścian i budynków w przypadku ich rezonansów.

4. Stosowanie dźwiękoszczelnych kabin o ciężkiej konstrukcji (murowanych) dla operatorów maszyn i urządzeń.

5. Stosowanie aktywnych metod redukcji hałasu (związanych z aktywnym pochłanianiem i kompensacją dźwięku).

3.5 Hałas ultradźwiękowy

Hałasem ultradźwiękowym przyjęto nazywać hałas, w którego widmie występują składowe o wysokich częstotliwościach słyszalnych i niskich ultradźwiękowych - od 10 do 40kHz .
Ultradźwięki wchodzące w skład hałasu ultradźwiękowego mogą wnikać do organizmu przez narząd słuchu oraz przez całą powierzchnię ciała.

W następstwie tego zjawiska dochodzi do ubytków słuchu właśnie dla częstotliwości ultradźwięków. Stwierdzono też ujemny wpływ ultradźwięków na narząd przedsionkowy w uchu wewnętrznym, objawiający się bólami i zawrotami głowy, zaburzeniami równowagi, nudnościami, sennością w ciągu dnia, nadmiernym zmęczeniem itp.

Głównymi źródłami hałasu ultradźwiękowego w środowisku pracy są tzw. technologiczne urządzenia ultradźwiękowe niskich częstotliwości, w których ultradźwięki są wytwarzane celowo jako czynnik niezbędny do realizacji określonych procesów technologicznych. Do urządzeń tych zalicza się myjki ultradźwiękowe, zgrzewarki ultradźwiękowe, a także drążarki i lutownice ultradźwiękowe. Spośród wymienionych urządzeń najpowszechniej stosowane są myjki, gdyż proces oczyszczania ultradźwiękowego jest znacznie dokładniejszy i szybszy niż proces mycia tradycyjnego.
Hałas ultradźwiękowy mogą również emitować do otoczenia maszyny wysokoobrotowe, takie jak: obrabiarki do metalu, niektóre maszyny włókiennicze, a także urządzenia pneumatyczne, w których główną przyczyną generacji hałasu ultradźwiękowego jest wypływ sprężonych gazów.

Wartości dopuszczalne hałasu ultradźwiękowego dla pracowników

Częstotliwość środkowa pasm tercjowych kHz	Równoważny poziom ciśnienia akustycznego odniesiony do 8-godzinnego dobowego lub do przeciętnego tygodniowego, określonego w kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy dB	Maksymalny poziom ciśnienia akustycznego dB
10; 12,5; 16 20 25 31,5; 40	80 90 105 110	100 110 125 130
Wartości dopuszczalne hałasu ultradźwiękowego na stanowiskach pracy młodocianych
10; 12,5; 16 20 25 31,5; 40	75 85 100 105	100 110 125 130
Wartości dopuszczalne hałasu ultradźwiękowego na stanowiskach pracy kobiet w ciąży
10; 12,5; 16 20 25 31,5; 40	77 87 102 107	100 110 125 130

Piśmiennictwo

1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 1990r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym. Dz. U 1990, nr 85, poz. 500.

2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Dz. U 1996, nr 69, poz. 332.

3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 lipca 1996r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U 1996, nr 86, poz. 394.

4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. Dz. U 1996, nr 114, poz. 545.

5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz. U 1997, nr 129, poz. 844.

6. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U nr 217, poz. 1833.

7. PN-86/N-01321 Hałas ultradźwiękowy. Dopuszczalne wartości poziomu ciśnienia akustycznego na stanowiskach pracy i ogólne wymagania dotyczące wykonywania pomiarów.

8. PN-N-01307:1994 Hałas. Dopuszczalne wartości hałasu w środowisku pracy. Wymagania dotyczące wykonywania pomiarów.

9. PN-ISO 1999:2000 Akustyka - Wyznaczanie ekspozycji zawodowej na hałas i szacowanie uszkodzenia słuchu wywołanego hałasem.

10. PN-ISO 7196:2002 Akustyka - Charakterystyka częstotliwościowa filtru do pomiarów infradźwięków (ISO 7196:1995).

11. PN-ISO 9612 Akustyka - Zasady pomiaru i oceny ekspozycji na hałas w środowisku pracy (ISO 9612:1997).

4. DRAGANIA MECHANICZNE (WIBRACJE)

Drgania określane są w fizyce jako zjawiska, w których wielkości fizyczne charakterystyczne dla tych zjawisk są zmienne w funkcji czasu. Węższym pojęciem są drgania akustyczne definiowane jako ruch cząstek ośrodka sprężystego względem położenia równowagi. Drgania akustyczne mogą zatem rozprzestrzeniać się w ośrodkach zarówno gazowych, ciekłych, jak i stałych. W tej klasie zjawisk niskoczęstotliwościowe drgania akustyczne rozprzestrzeniające się w ośrodkach stałych przyjęto nazywać drganiami mechanicznymi (wibracjami).

Drgania mechaniczne w wielu przypadkach są czynnikiem roboczym, celowo wprowadzanym przez konstruktorów do maszyn czy urządzeń jako niezbędny element do realizacji zadanych procesów technologicznych, np. w maszynach i urządzeniach do wibrorozdrabniania, wibroseparacji, wibracyjnego zagęszczania materiałów, oczyszczania i mielenia wibracyjnego, a także do kruszenia materiałów, wiercenia, drążenia i szlifowania. Drgania mechaniczne są też często bezcennym źródłem informacji, gdyż na podstawie analizy sygnału drganiowego można dokonać oceny stanu technicznego maszyny i jakości jej wykonania.

Źródła drgań w środowisku pracy

1. Źródła drgań o działaniu ogólnym.

2. Źródła drgań działających przez kończyny górne.

Źródłami drgań o działaniu ogólnym są

1. Podłogi, podesty, pomosty w halach produkcyjnych i innych pomieszczeniach, na których zlokalizowane są stanowiska pracy.

2. Siedziska i podłogi środków transportu (samochodów, ciągników, autobusów, tramwajów, trolejbusów oraz pojazdów kolejowych, statków, samolotów itp.)

3. Siedziska i podłogi maszyn budowlanych (np. do robót ziemnych, fundamentowania, zagęszczania gruntów).

Źródłami drgań działających na organizm człowieka przez kończyny górne

1. Ręczne narzędzia uderzeniowe o napędzie pneumatycznym, hydraulicznym lub elektrycznym (młotki pneumatyczne, ubijaki mas formierskich i betonu, nitowniki, wiertarki udarowe, klucze udarowe itp.)

2. Ręczne narzędzia obrotowe o napędzie elektrycznym lub spalinowym (wiertarki, szlifierki, piły łańcuchowe itp.)

3. Dźwignie sterujące maszyn i pojazdów obsługiwane rękami

4. Źródła technologiczne (np. obrabiane elementy trzymane w dłoniach lub prowadzone ręką przy procesach szlifowania, gładzenia, polerowania itp.).

4.1 Skutki oddziaływania drgań mechanicznych na organizm człowieka

Drgania mechaniczne przenoszone z układów drgających do organizmu człowieka mogą negatywnie oddziaływać bezpośrednio na poszczególne tkanki i naczynia krwionośne, bądź też mogą spowodować wzbudzenie do drgań całego ciała lub jego części, a nawet struktur komórkowych. Długotrwałe narażenie człowieka na drgania może zatem wywołać, jak już wspomniano, szereg zaburzeń w organizmie, doprowadzając w konsekwencji do trwałych, nieodwracalnych zmian chorobowych         

Zespół tych zmian, zwany zespołem wibracyjnym, został uznany w wielu krajach, w tym również w Polsce, za chorobę zawodową. Najczęściej rejestrowaną jego postacią jest postać naczyniowa, charakteryzująca się napadowymi zaburzeniami krążenia krwi w palcach rąk. Występujące wówczas napadowe skurcze naczyń krwionośnych objawiają się blednięciem opuszki jednego lub więcej palców i stąd pochodzi jedno z potocznych określeń tej postaci zespołu wibracyjnego jako "choroby białych palców".

Zmiany w układzie nerwowym powstałe na skutek działania drgań miejscowych to głównie zaburzenia czucia dotyku, wibracji, temperatury, a także dolegliwości w postaci drętwienia czy mrowienia palców i rąk. Jeżeli narażenie na drgania jest kontynuowane, zmiany pogłębiają się, prowadząc do obniżenia zdolności do pracy i innych czynności życiowych.

Zmiany w układzie kostno-stawowym ręki powstają głównie na skutek drgań miejscowych o częstotliwościach mniejszych od 30Hz. Obserwuje się m.in. zniekształcenia szpar stawowych, zwapnienia torebek stawowych, zmiany okostnej, zmiany w utkaniu kostnym.

4.2 Pomiary drgań mechanicznych na stanowiskach pracy

Zasady wykonywania pomiarów drgań na stanowiskach pracy są podane w opublikowanej procedurze badania drgań opracowanej na podstawie normy PN-91/N-01352: 1991.
Zgodnie z tą procedurą wielkością mierzoną na stanowisku pracy jest przyspieszenie drgań, przy czym mierzy się wartość skuteczną przyspieszenia, ważoną w dziedzinie częstotliwości, a_w,RMS, wyrażoną w m/s², krótko zwaną wartością ważoną przyspieszenia. Pomiar tej wartości umożliwiają odpowiednie detektory oraz filtry ważenia (korekcyjne) wbudowane w każdy miernik drgań (wibrometr).
Wielkością charakteryzującą drgania występujące na stanowisku pracy, a wyznaczaną na podstawie wyników pomiaru, jest suma wektorowa skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań trzech składowych kierunkowych x, y, z, a_{w, RMS} wyrażona w m/s². Sumę tę wyznacza się z odpowiednich wzorów; innego dla drgań miejscowych i innego dla drgań ogólnych.

Wielkością charakteryzującą ekspozycję pracownika na drgania na danym stanowisku pracy jest zazwyczaj równoważna dla 8 godzin suma wektorowa skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań, a_w,s,eq,8h, wyrażona w m/s², a obliczana z zależności, która uwzględnia oprócz intensywności drgań - także  czas narażenia na drgania w ciągu zmiany roboczej.

Podczas wszelkich pomiarów drgań na stanowiskach pracy punkty pomiarowe są lokalizowane na źródle drgań, w miejscach przekazywania drgań do organizmu człowieka narażonego. Przy pomiarze drgań ogólnych, przekazywanych przez stopy do organizmu pracownika wykonującego pracę w pozycji stojącej, punkt pomiarowy lokalizowany jest w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Jeżeli drgania tego rodzaju są przekazywane do organizmu człowieka wykonującego pracę w pozycji siedzącej, punkt pomiarowy jest lokalizowany na siedzisku.
Przy pomiarze drgań działających na organizm człowieka przez kończyny górne, punkty pomiarowe lokalizuje się w miejscach rzeczywistego kontaktu dłoni człowieka z narzędziem ręcznym, uchwytem, elementem sterowania itp., będącym źródłem drgań.
Pomiary drgań ogólnych obejmują zakres częstotliwości 0,9 - 90Hz, natomiast drgań miejscowych - zakres 5,6 - 1400Hz.

4.3 Kryteria oceny ekspozycji na drgania - wartości dopuszczalne

Uwzględniając że określone czynniki fizyczne, do których zalicza się też drgania mechaniczne, są czynnikami potencjalnie szkodliwymi w środowisku pracy, ustalono najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) tych czynników, tj. takie wartości, przy których oddziaływanie danego czynnika na pracownika w ciągu 8 - godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) drgań mechanicznych, zarówno działających na człowieka przez kończyny górne jak też o ogólnym działaniu, są wyrażone jako dopuszczalne wartości sum wektorowych ważonych częstotliwościowo przyspieszeń trzech składowych kierunkowych drgań x, y, z. Podano je w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 29 listopada 2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Zgodnie z tym rozporządzeniem:

1. Dla drgań działających na organizm człowieka przez kończyny górne wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo  przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych  kierunkowych x, y i z nie powinna przekraczać 2,8m/s² , przy 8-godzinnym działaniu drgań na organizm człowieka; dla ekspozycji trwających 30minut i krócej maksymalna dopuszczalna wartość  sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych x, y i z nie powinna przekraczać 11,2m/s² .

2. Dla drgań o ogólnym działaniu na organizm człowieka wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych  kierunkowych x, y i z nie powinna przekraczać 0,8 m/s² , przy 8-godzinnym działaniu drgań na organizm człowieka; dla ekspozycji trwających 30 minut i krócej maksymalna dopuszczalna wartość  sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych x, y i z nie powinna przekraczać
   3,2m/s² .

4.4 Ocena ryzyka zawodowego

Aby ocenić ryzyko zawodowe, nie wystarczy określić czy na danym stanowisku pracy występują, czy też nie występują przekroczenia ustalonych ze względu na ochronę zdrowia wartości dopuszczalnych. Wymaga się tu określenia poziomu badanego czynnika w stosunku do ustalonych wartości dopuszczalnych nawet wówczas, gdy na kontrolowanym stanowisku pracy przekroczenia wartości dopuszczalnych nie występują.

Przyjmuje się, że:

1. Jeżeli wyznaczona dla stanowiska pracy krotność jest mniejsza od 0,5 (kr < 0,5), to ryzyko wystąpienia niekorzystnych dla zdrowia pracowników następstw narażenia na drgania na tym stanowisku jest małe, (M).

2. Jeżeli wyznaczona dla stanowiska pracy krotność jest równa 0,5 lub większa, ale nie przekracza 1 (0,5 =< kr =< 1), to ryzyko zawodowe przy narażeniu na drgania jest ryzykiem (średnim - Ś).

3. Jeżeli wyznaczona dla stanowiska pracy krotność jest większa od 1 (kr > 1), to ryzyko związane z narażeniem na te drgania jest ryzykiem niedopuszczalnym (dużym - D).

Ryzyko pojawienia się niekorzystnych dla człowieka następstw zawodowej ekspozycji na drgania mechaniczne występuje zawsze. Zatem, nawet w razie stwierdzenia na danym stanowisku pracy ryzyka małego czy akceptowalnego, którego granicę wyznaczają ustalone wartości dopuszczalne, należy rozważyć możliwość ograniczenia tego ryzyka z uwzględnieniem bilansu kosztów jego obniżenia i oczekiwanych korzyści, lub przynajmniej zapewnić, by ryzyko pozostawało stale na tym samym poziomie. Natomiast  w razie stwierdzenia ryzyka niedopuszczalnego pracodawcy są zobowiązani do opracowania programu redukcji ryzyka i jego sukcesywnego realizowania zgodnie z ustalonym harmonogramem.

4.5 Metody ograniczania zagrożeń drganiami mechanicznymi

Minimalizowanie zagrożeń powodowanych drganiami mechanicznymi może być realizowane różnymi metodami. Najogólniej metody te można podzielić na metody techniczne i metody organizacyjno-administracyjne.

1. Minimalizowanie drgań u źródła ich powstawania (zmniejszanie wibroaktywności źródeł).

2. Minimalizowanie drgań na drodze ich propagacji.

3. Automatyzację procesów technologicznych i zdalne sterowanie źródłami drgań.

Zmniejszenie wibroaktywności źródeł można osiągnąć ingerując w ich konstrukcję (minimalizacja luzów, poprawa wyrównoważenia elementów wirujących, eliminacja wzajemnych uderzeń elementów współpracujących i ich właściwy montaż, właściwe mocowanie maszyn do podłoża.

Tłumienie drgań na drodze ich propagacji uzyskuje się np. przez dylatację (separację) fundamentów maszyn i urządzeń od otoczenia, stosowanie materiałów wibroizolacyjnych w różnej postaci (maty, podkładki, specjalne wibroizolatory), a także - w odniesieniu do drgań miejscowych - przez stosowanie środków ochrony indywidualnej w postaci rękawic antywibracyjnych. Należy zaznaczyć, że stosowanie rękawic antywibracyjnych nie tylko ogranicza drgania transmitowane z narzędzi do rąk operatora, ale też zabezpiecza ręce przed niską temperatura i wilgocią, które to czynniki potęgują skutki oddziaływania drgań, przyspieszając rozwój zespołu wibracyjnego.

Do technicznych metod ograniczania zagrożenia powodowanego drganiami mechanicznymi zalicza się także, jak już zaznaczono, automatyzację procesów technologicznych i zdalne sterowanie źródłami drgań. Metody te pozwalają oddalić pracowników z obszarów zagrożonych drganiami mechanicznymi, zmniejszają zatem ryzyko utraty zdrowia na skutek oddziaływania drgań.

Ograniczenie zagrożeń drganiami mechanicznymi przez stosowanie metod organizacyjnych

1. Skracanie czasu narażenia na drgania w ciągu zmiany roboczej

2. Wydzielanie specjalnych pomieszczeń do odpoczynku

3. Przesuwanie do pracy na innych stanowiskach osób szczególnie wrażliwych na działanie drgań

4. Szkolenia pracowników w celu uświadomienia ich o występujących zagrożeniach powodowanych ekspozycją na drgania oraz w zakresie możliwie bezpiecznej obsługi maszyn i narzędzi.

Profilaktyka medyczna. Ma ona na celu eliminowanie przy zatrudnianiu na stanowiska operatorów maszyn i narzędzi drgających osób, których stan czynnościowy organizmu odbiega od normy, gdyż odchylenia te pod wpływem drgań mogą ulegać pogłębieniu. W stosunku do osób już pracujących w warunkach narażenia na drgania, powinny być prowadzone badania okresowe w celu możliwie wczesnego wykrywania ewentualnych zmian chorobowych i przesuwania tych pracowników na stanowiska pracy bez narażenia na drgania.

Zakres i częstotliwość wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekarskich pracowników narażonych w miejscu pracy na działanie różnych czynników, w tym także drgań mechanicznych, określa rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej

Piśmiennictwo

1. PN-N-01352: 1991 (PN-91/N-01352) Drgania. Zasady wykonywania pomiarów na stanowiskach pracy.

2. Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. 2002, nr 217, poz. 1833.

3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. DZ. U. 1996, nr 114, poz. 545.

4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym. Dz. U. 1990, nr 85, poz. 500.

5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz. U. 1997 nr 129, poz. 844.

6. PN-N-18001: 1999 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy. Wymagania.

7. PN-N-18002: 2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.

8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 lipca 1996 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. 1996, nr 86, poz. 394.

9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Dz. U. 1996, nr 69, poz. 332.

5. POLA I PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZE

5.1 Wprowadzenie

Pola elektromagnetyczne są bardzo zróżnicowanym czynnikiem środowiskowym - od pól statycznych (elektrostatycznych i magnetostatycznych), małej i wielkiej częstotliwości do promieniowania mikrofalowego (o częstotliwościach poniżej 300GHz).
Do scharakteryzowania pola elektromagnetycznego jako fizycznego czynnika środowiska pracy stosowane są następujące parametry:

1. Częstotliwość pól sinusoidalnie zmiennych w czasie (w Hz).

2. Natężenie pól elektrycznych (w V/m).

3. Natężenie pól magnetycznych (w A/m) lub indukcja magnetyczna (w T).

4. Gęstość mocy promieniowania (w W/m²).

5. Czas ekspozycji pracownika.

Sposób i skutki oddziaływania pól elektromagnetycznych, zarówno bezpośrednio na ciało człowieka jak i na materialne elementy środowiska pracy, zależą od ich częstotliwości i natężenia. Pola elektromagnetyczne w przeciwieństwie do wielu fizycznych czynników środowiska, jak np. hałas, nie są z reguły rejestrowane przez zmysły człowieka, dlatego niemożliwe jest intuicyjne dostosowanie sposobu postępowania człowieka do stopnia zagrożenia.

Energia pól elektromagnetycznych absorbowana bezpośrednio w organizmie powoduje powstawanie w nim elektrycznych prądów indukowanych oraz podgrzewanie tkanek. Może to być przyczyną niepożądanych efektów biologicznych i w konsekwencji zmian stanu zdrowia (czasowego i trwałego).

Pole elektromagnetyczne może stwarzać także zagrożenie dla ludzi poprzez oddziaływanie na infrastrukturę techniczną, ponieważ odbiór energii pola elektromagnetycznego przez urządzenia może być przyczyną m.in.:

1. Zakłóceń pracy automatycznych urządzeń sterujących i elektronicznej aparatury medycznej (w tym elektrostymulatorów serca oraz innych elektronicznych implantów medycznych).

2. Detonacji urządzeń elektrowybuchowych (detonatorów).

3. Pożarów i eksplozji związanych z zapaleniem się materiałów łatwopalnych od iskier wywoływanych przez pola indukowane lub ładunki elektrostatyczne.

5.2. Fale elektromagnetyczne

Zmienne pole elektryczne wytwarza wirowe pole magnetyczne, zmienne pole magnetyczne wytwarza wirowe pole elektryczne (pole wirowe charakteryzuje się tym, że linie tego pola są krzywymi zamkniętymi). Pole elektromagnetyczne może się rozchodzić w przestrzeni z prędkością światła i nazywamy je falą elektromagnetyczną.

Wielkością charakteryzującą fale jest częstotliwość, czyli liczba pełnych zmian pola magnetycznego i elektrycznego w ciągu jednej sekundy, wyrażona w hercach. Drugą wielkością jest długość fali, czyli odległość między sąsiednimi punktami w których pole magnetyczne i elektryczne jest takie samo. Czym większa jest częstotliwość to długość fali jest mniejsza. Częstotliwość dla danej fali jest stała i niezależna od ośrodka. Natomiast długość fali zmienia się, bowiem prędkość fali zależy od rodzaju ośrodka.

Fala elektromagnetyczna rozchodzi się najlepiej i najszybciej w próżni (prędkość w próżni wynosi 299792km/s). W ośrodkach materialnych prędkość fali elektromagnetycznej jest zawsze mniejsza i zależna od rodzaju ośrodka oraz od częstotliwości fali.

Dla fal zachodzą zjawiska dyfrakcji czyli ugięcia fali i interferencji czyli nakładania się fal. Zjawiska te tym lepiej jest obserwować im dłuższa jest długość fali (czyli mniejsza częstotliwość). Falę elektromagnetyczną można traktować jako strumień cząstek zwanych fotonami. Każdy foton ma określoną energię (foton możemy więc traktować jako paczkę fali) zależną od częstotliwości. Im większa częstotliwość (mniejsza długość) to energia fotonu jest większa. Fala elektromagnetyczna ma więc naturę podwójną, mówimy dualną, stąd teoria dualizmu korpuskularno - falowego. W niektórych zjawiskach ujawniają się właściwości falowe, a w niektórych właściwości korpuskularne czyli cząsteczkowe. Połączenie opisu własności falowych i korpuskularnych fali podaje mechanika kwantowa (mechanika falowa).

Fale długie ujawniają bardziej właściwości falowe, natomiast im krótsze fale to bardziej ujawniają się właściwości kwantowe czyli korpuskularne (wtedy energia fotonu jest większa).

Nazwa poszczególnych fal jest tradycyjna i wynika na ogół ze sposobów otrzymywania poszczególnych fal. Dlatego zakresy np. promieniowania gamma i rentgenowskiego lub podczerwonego i mikrofal pokrywają się.

Promieniowanie gamma - są to fale elektromagnetyczne o długości krótszej od 10^-10m. Źródłem promieniowania gamma inaczej zwanego promieniowaniem przenikliwym są procesy zachodzące w jądrze atomowym (np. rozpad pierwiastków promieniotwórczych lub reakcje jądrowe) oraz promieniowanie kosmiczne powstające podczas procesów jądrowych zachodzących w gwiazdach i galaktykach.

Najsilniejszym źródłem kosmicznego promieniowania są tak zwane błyski gamma. Widmo promieniowania gamma pierwiastków promieniotwórczych ma charakter dyskretny, tj. obserwuje się oddzielne linie widmowe, energia odpowiadająca tym liniom pozwala identyfikować promieniującą substancję.

Promieniowanie gamma podobnie jak promienie rentgenowskie najlepiej pochłaniane jest przez substancje o dużej liczbie atomowej. Dlatego najlepszymi materiałem zabezpieczającym przed promieniowaniem gamma jest ołów.

Promieniowane gamma niszczy wszystkie żywe komórki, także nowotworowe. Znalazło to szerokie zastosowanie w medycynie (głównie onkologii) do naświetlania chorych tkanek, a także do konserwowania żywności. Ponieważ na ogół wykorzystuje się izotop kobaltu 60, to takie urządzenie nosi nazwę bomby kobaltowej. Oprócz tego stosuje się je do wykrywania wad materiałów (defektoskopia).

Promieniowanie rentgenowskie odkrył w 1895roku W.C. Roentgen i nazwał promieniowaniem X. Długości fali zawarta jest w przedziale od 10^-13m do około 5x10^-8m, przy czym zakres promieniowania rentgenowskiego pokrywa się częściowo z niskoenergetycznym (tzw. miękkim) promieniowaniem gamma. Rozróżnienie wynika z mechanizmu wytwarzania promieniowania.

Promieniowaniem gamma powstaje w przemianach energetycznych zachodzących w jądrze atomowym natomiast promieniowanie rentgenowskie wytwarzane jest w lampach rentgenowskich.

Promieniowanie rentgenowskie wykorzystuje się w badaniach strukturalnych (rentgenowska analiza strukturalna), w defektoskopii oraz do badania pierwiastkowego składu chemicznego (rentgenowska analiza widmowa). Ponadto promieniowanie rentgenowskie szeroko stosuje się w diagnostyce medycznej wykorzystując fakt, że mięśnie przepuszczają promienie rentgenowskie a kości pochłaniają.

Promieniowanie nadfioletowe zwane inaczej ultrafioletowym ( w skrócie UV) ma długość od 4x10^-7m do 10^-8m (od 400 do 10nm) i dzieli się na ultrafiolet tzw. bliski (400-190nm) i daleki (190-10nm). Naturalnymi źródłami są ciała o dostatecznie wysokiej temperaturze. Znikome, ale zauważalne ilości tego promieniowania wysyłają już ciała o temperaturze 3000K i ze wzrostem temperatury natężenie wzrasta. Silnym źródłem jest Słońce, którego temperatura powierzchni wynosi 6000K. Technicznymi źródłami są lampy wyładowcze, przede wszystkim rtęciowe zwane kwarcówkami (lampy te osłania szkło kwarcowe, które przepuszcza promieniowanie nadfioletowe, zwykłe szkło nadfiolet pochłania) wytwarzane np. w lampach kwarcowych. Promieniowanie nadfioletowe ma silne działanie fotochemiczne. Przy długości fali poniżej 300nm wywołuje już jonizację i jest zabójcze dla organizmów żywych, wywołuje lub przyspiesza szereg reakcji chemicznych. Przed promieniowaniem nadfioletowym chroni nas warstwa ozonowa, pochłaniająca promieniowanie ultrafioletowe o długości fali poniżej 290nm, a także powietrze, które pochłania całkowicie promieniowanie nadfioletowe w zakresie ultrafioletu dalekiego.

Ze względu na działanie na skórę docierające z kosmosu promieniowanie dzieli się na trzy zakresy: UV-A (320-400nm), UV-B (290-320nm), UV-C (230-290nm). Promieniowanie z zakresu o największej długości fali UV-A nie jest w normalnych dawkach szkodliwe i stosuje się je klinicznie w leczeniu niektórych dolegliwości skóry, jak np. łuszczycy. Jest także wykorzystywane do stymulowania wytwarzania witaminy D u pacjentów, którzy są uczuleni na preparaty z ta witaminą. Promieniowanie UV-B powoduje zaczerwienienie skóry, po którym następuje pigmentacja czyli opalanie się. Nadmierne naświetlenie może spowodować powstanie groźnych pęcherzy. Promieniowanie UV-C o najmniejszych długościach fali jest szczególnie szkodliwe powoduje ono raka skóry. Normalnie zatrzymywane jest przez warstwę ozonową, ale pojawia się przy jej zubożeniu.
Promieniowanie nadfioletowe ma wiele zastosowań w medycynie (o czym wspomnieliśmy wcześniej), biologii (badania mikroskopowe tkanek i komórek), mineralogii (analiza minerałów), farmacji (sterylizacja), przemyśle spożywczym (konserwowanie żywności), przemyśle chemicznym (przyspieszanie reakcji) i wielu innych.

Promieniowanie widzialne. Jest promieniowanie elektromagnetyczne o długości od około 4x10^-7 m do około 7x10^-7 m. Taki zakres odbiera nasze oko, ale zwierzęta mogą rejestrować promieniowanie o innych długościach, np. pszczoły "widzą" promieniowanie nadfioletowe. Najlepiej widzimy w środku zakresu dla barwy żółtozielonej (długość około 550nm) a najgorzej na końcach. Światło w naszym oku odbierają receptory znajdujące się na siatkówce: 125 milionów pręcików i 6,5 miliona czopków.

Gdy oświetlenie jest słabe, czopki przestają pracować i nie rozpoznajemy wtedy barw. Zaczynają wtedy odpierać pręciki, które pozwalają widzieć jednobarwne przedmioty przy słabym oświetleniu, rejestrując ich natężenie. Pręciki zawierają barwnik zwany rodopsyną. Rodopsyna jest bardziej czułą na kolor niebieski i zielony, natomiast wykazuje małą czułość na kolor czerwony, który w nocy odbieramy prawie tak jak czarny. Czułość odbieranego światła przez pręciki jest więc przesunięta bardziej w stronę fal krótszych (nadfioletu).
Naturalnymi źródłami są ciała ogrzane do temperatury ponad 700°C. Na skutek ruchów cieplnych następuje wtedy wzbudzenie elektronów wewnątrz substancji i przy powrocie do niższych stanów energetycznych następuje emisja światła. Taki proces zachodzi w zwykłych żarówkach. Innym sposobem jest pobudzanie do świecenia atomów substancji (najczęściej rtęci) przepływającym prądem w gazach. Są to lampy wyładowcze np. świetlówki lub żarówki energooszczędne.

Podczerwone promieniowanie zwane inaczej promieniowaniem cieplnym lub krótko podczerwienią ma długości fali od 7x10^-7 m do 2x10^-3m. Emitowane jest przez rozgrzane ciała w wyniku wzbudzeń cieplnych elektronów wewnątrz substancji. Im niższa temperatura im mniejsze natężenie i dłuższe fale. Ciała w temperaturze pokojowej wysyłają długość 19mm. Ciała o temperaturze do około 400°C wysyłają praktycznie tylko podczerwień. Promieniowanie podczerwone jest silnie pochłaniane przez niektóre składniki atmosfery np. parę wodną i dwutlenek węgla. Długości od 14mm do 1500mm atmosfera ogóle nie przepuszcza i dzięki temu stanowi swojego rodzaju płaszcz ochronny Ziemi, zabezpieczający planetę przed zbytnim ochłodzeniem.
Wykorzystuje się je w badaniach strukturalnych (spektroskopia widma cząsteczek organicznych), w lecznictwie (diatermia), biologii (badania mikroskopowe w podczerwieni) także do obserwacji w ciemności (noktowizor, czujniki alarmowe). Duże znaczenie naukowe i praktyczne ma fotografika w bliskiej podczerwieni: diagnostyka stanów patologicznych układu krążenia w medycynie, wykrywanie fałszerstw dokumentów w kryminalistyce, ekspertyza dzieł sztuki. Znacznie słabsze rozpraszanie promieniowania podczerwonego w porównaniu ze światłem widzialnym ułatwia dokładne fotografowanie obiektów przez mgłę i dym. Zdjęcia satelitarne również są na ogół wykonywane w podczerwieni.

Mikrofale. Są to fale o długości od 10^-4m do 0,3m(0,1mm do 30cm). Mikrofale z górnego zakresu mogą powstawać w elektronicznych układach drgających podobnie jak fale radiowe i dlatego dość często zalicza się je do fal radiowych nie wyszczególniając osobno. Obecnie opracowano wiele innych sposobów generacji mikrofal. Mogą to być lampy mikrofalowe: klistrony, karcinotrony, i magnetrony

Mikrofale wykorzystuje się w radiolokacji (radar), dlatego czasami nazywane są inaczej falami radarowymi, a także do podgrzewania potraw w mikrofalówkach. Zastosowanie mikrofal jest coraz większe. Ostatnio wymyślono sposób monitorowania stanu zapór wodnych czy mostów w rejonach zagrożonych trzęsieniem ziemi. W krytycznych miejscach budowli umieszcza się puste metalowe pudełka wielkości paczki papierosów, do których dochodzą rurki. Przez rurki doprowadzane są mikrofale, a pudełka działają jak wnęki rezonansowe. Gdy pudełko wygina się pod wpływem naprężeń, częstotliwość rezonansowa ulega zmianie, co stanowi wczesne ostrzeżenie o możliwych problemach.

Fale radiowe to fale elektromagnetyczne o długości większej od 10^-4m (0,1mm). Ze względu na środowisko propagacji wyróżnia się falę przyziemną (powierzchniową i nadziemną), falę troposferyczną, falę jonosferyczną i w przestrzeni kosmicznej. W zależności od długości fali radiowej jej propagacja jest poddana wpływowi różnorodnych zjawisk, np. dyfrakcji, refrakcji, odbicia od jonosfery itp.

Fale długie łatwo ulegają ugięciu czyli dyfrakcji i w ogóle nie są pochłaniane przez jonosferę. Dlatego mają najdalszy zasięg niezależnie od pory dnia i roku.

Fale średnie mają o wiele większy zasięg w nocy,

Fale krótkie odbijają się od warstw jonosfery oraz od powierzchni Ziemi i dzięki temu są słyszalne na bardzo dużym obszarze, jednak tylko w tych miejscach, do których biegnie fala po odbiciu od jonosfery.

Fale ultrakrótkie i mikrofale nie ulegają odbiciu od jonosfery i uciekają w przestrzeń kosmiczną. To właśnie one są nadawane i odbierane przez satelity telekomunikacyjne (UKF) lub służą do łączności satelitarnej (mikrofale).

Podział	Długość fali [m]	Częstotliwość [MHz]	Uwagi dotyczące propagacji fali na Ziemi	Zastosowanie
fale bardzo długie	100.000 -   10.000	0.003 - 0.03	słabo tłumiona fala powierzchniowa i jonosferyczna	radionawigacja, radiotelegrafia
fale długie	10.000 -    1.000	0.03 - 0.3	fala powierzchniowa tłumiona, fala jonosferyczna	radiotelegrafia, radiolatarnie, radiofonia
fale średnie i pośrednie	1.000 - 75	0.3 - 4	w dzień fala powierzchniowa, w nocy fala jonosferyczna,	radiofonia, radiokomunikacja
fale krótkie	75 - 10	4 - 30	dominuje fala jonosferyczna, wielokrotnie odbita	radiofonia i radiokomunikacja
fale ultrakrótkie	10-0.3	30 - 1.000	fala nadziemna, głównie w obszarze widoczności nadajnika	telewizja, radiofonia, radiokomunikacja, łączność kosmiczna
mikrofale	0.3 -     0.0001	1.000 - 3.000.000	fala troposferyczna	radiolokacja, łączność kosmiczna

Z punktu widzenia higieny i bezpieczeństwa pracy istotny jest podział fal na pasma:

1. 0-300Hz

2. 300Hz-1kHz

3. 1 kHz-100kHz (pola m.cz.)

4. 100kHz-300MHz (radiofale)

5. 300MHz-300GHz (mikrofale).

5.3 Typowe źródła zagrożeń elektromagnetycznych w miejscach pracy

Urządzenia energetyczne: linie wysokiego napięcia, transformatory, generatory, rozdzielnie

Urządzenia te pracują przy częstotliwości 50Hz i mogą wytwarzać nadmierne pola magnetyczne i elektryczne. Największe narażenie pracowników występuje przy pracy przy przewodach roboczych linii napowietrznych pod napięciem, natężenie pola elektrycznego przekracza tam 100kV/m (strefa niebezpieczna), a pola magnetycznego jest rzędu mT (strefa zagrożenia).

W rozdzielniach natężenia pól elektrycznych są rzędu kilkunastu kV/m, natomiast magnetycznych rzędu kilkunastu - kilkudziesięciu μT.

Urządzenia elektrotermiczne

1. piece łukowe - do topienia złomu metalowego (stalowego), moc rzędu setek kW do MW, pola magnetyczne (50Hz) strefy zagrożenia w otoczeniu kilkudziesięciu cm od przewodów zasilających elektrody dochodzić może do kilkudziesięciu mT,

2. piece indukcyjne - do termicznej obróbki powierzchniowej elementów stalowych (np. hartowanie), do rafinacji półprzewodników, wyciągania monokryształów - szerokie pasmo częstotliwości od kilku do kilkuset kHz, moce rzędu dziesiątek kW do pojedynczych MW, (większe moce przy mniejszych częstotliwościach), w otoczeniu cewek grzejnych tych urządzeń (tzw. wzbudników) występują pola magnetyczne strefy zagrożenia (rzadziej niebezpiecznej), pośredniej, pola elektryczne strefy zagrożenia,

3. zgrzewarki dielektryczne - do łączenia folii z tworzyw sztucznych - częstotliwość 27MHz moce od kilkuset W do kilku kW, pole elektryczne strefy zagrożenia o bardzo krótkich dopuszczalnych czasach ekspozycji w przypadku urządzeń nieekranowanych,

4. urządzenia do dielektrycznego suszenia i klejenia drewna - zazwyczaj 27MHz, moce rzędu dziesiątek, setek kW, strefa niebezpieczna pola elektrycznego w odległościach rzędu 1 m od elektrod - przeważnie duże automatyczne urządzenia obsługiwane zdalnie,

Urządzenia telekomunikacyjne

1. obiekty nadawcze długo- i średniofalowe - częstotliwości 0,1-2MHz, moce od kilkudziesięciu kW do 1 - 2MW. źródłem pól, głównie elektrycznych w.cz. są anteny i wnętrze nadajników.

2. obiekty nadawcze krótkofalowe - częstotliwości od 3 do 30MHz, moce od kilku do 100kW, przestrzeń pod fiderami na polu antenowym, maszty antenowe - pola elektryczne strefy zagrożenia o krótkich czasach dopuszczalnej ekspozycji, pod przełącznikami fiderów, we wnętrzach nadajników - strefa zagrożenia (niekiedy niebezpieczna) pola elektrycznego,

3. obiekty nadawcze UKF/TY- częstotliwości od ok. 50 do ok. 1000MHz, moce od kilkuset W do ok. 40kW - pola elektryczne strefy niebezpiecznej na masztach antenowych przy antenach IV/V zakresu, pola strefy zagrożenia na masztach antenowych w otoczeniu systemów antenowych,

4. stacje radiolokacyjne - pasmo powyżej 1GHz, moce od kilku kW do kilku MW w impulsie, strefa niebezpieczna przed anteną, może wystąpić też przy otwartych falowodach - możliwe szybkie nieodwracalne efekty termiczne, wymagana bardzo duża ostrożność i rygorystyczne przestrzeganie zasad BHP,

5. radiotelefony, telefony komórkowe itp. - pasmo od 27MHz - ok. 1000MHz, pola elektryczne strefy zagrożenia przy antenie (zasięg kilkudziesięciu cm), gęstości mocy 10 cm od anteny dochodzą do kilkunastu W/m² - strefy nie w pełni miarodajne z powodu silnego sprzężenia pojemnościowego anteny i ciała (często głowy) operatora.

Urządzenia medyczne

1. Diatermie krótkofalowe - częstotliwość 27MHz, moce ok. kilkuset W, pola elektryczne strefy niebezpiecznej przy kablach elektrod i elektrodach przy braku obciążenia (pacjenta lub fantomu), strefa zagrożenia o zasięgu do kilku m.,

2. Lancetrony - podobnie jak diatermie.

Generatory ultradźwiękowe - urządzenia różnych mocy, częstotliwości do kilku MHz, pola magnetyczne i elektryczne strefy zagrożenia przy cewkach wzbudzających rdzeń magnetostrykcyjny

Monitory komputerowe i telewizyjne - zmienne pola elektryczne i magnetyczne z pasma od 5Hz do kilkunastu MHz, z zakresu strefy bezpiecznej, obecnie uważane za całkowicie bezpieczne.
Przy monitorach TV i monitorach komputerowych starszej generacji występują nadmierne pola elektrostatyczne w odległości do ok. 1 m od ekranu.

Zagrożenia powodowane przez PEM w miejscach pracy

1. Zagrożenia bezpośrednie - szkodliwe oddziaływanie energii PEM bezpośrednio wnikającej do organizmu człowieka.

2. Zagrożenia pośrednie - szkodliwe oddziaływanie energii PEM wnikającej do ciała człowieka w postaci prądu zmiennego, przepływającego w obwodzie ciało człowieka - obiekty przewodzące.

3. Zagrożenia dla systemów wrażliwych na energię elektromagnetyczną, od których sprawności zależy bezpieczeństwo ludzi.

Komentarz tematyczny:

Absorpcja mocy ciała ludzkiego jest największa w zakresie rezonansowym (30 - 400MHz), ciało zachowuje się jak dostrojona do rezonansu antena.

Powyżej tej częstotliwości może dochodzić do lokalnych rezonansów w krótszych częściach ciała (np. tułów, głowa, kończyny lub ich części). Dla częstotliwości powyżej 2GHz następuje powierzchniowe pochłanianie energii mikrofal, szczególnie niebezpieczne dla słabo ukrwionych oczu i jąder.

Poniżej 30MHz) absorpcja gwałtownie maleje (jest proporcjonalna do drugiej potęgi częstotliwości). Dochodzić wtedy może do porażenia, poparzeń prądem w.cz., pobudzenia włókien nerwowych i nieprzyjemnych doznań lub wykonywania niekontrolowanych ruchów.

Efekt termiczny - efekt biologiczny wywołany przegrzaniem ciała lub jego fragmentu na skutek absorpcji energii PEM, przy której przyrost temperatury ciała nie przekracza 1°C, co jest dobrze tolerowane przez organizm.

Skutki efektu termicznego mogą być rozległe - dotyczy wszystkich tkanek i prowadzi do trwałego uszkodzenia funkcji lub do śmierci. Jak podano, najbardziej narażone na ten efekt są - w zakresie mikrofalowym - słabo ukrwione (słabo chłodzone) gałki oczne (soczewki) oraz jądra u mężczyzn. Mogą też przy dużych gęstościach mocy występować wewnętrzne wylewy.

Pobudzenie nerwów - na skutek przepływu prądu o odpowiednio dużym natężeniu może dochodzić do wzbudzania błon pobudliwych, co powoduje odczuwalne drażnienie, skurcze mięśni - aż do

niemożności samopuszczenia, skurczu tężcowego mięśni oddechowych, migotanie komór serca i zgonu przy dużych prądach. Jednak natężenia pól mogących indukować tak znaczne prądy w ciele człowieka, zwłaszcza w zakresie małych i ekstremalnie małych częstotliwości są znacznie większe od natężeń wywołujących efekt termiczny.

Pola 50 - 90Hz i od 15 do 100kHz. Obecnie uważa się, że pola elektromagnetyczne monitorów komputerowych są zbyt słabe (poziomy ich natężeń nie przekraczają wartości granicznych dla strefy bezpiecznej), by mogły powodować jakiekolwiek zagrożenie dl zdrowia. Równie znika szybko problem pola elektrostatycznego.

Zagrożenia wtórne

Energia pochodzenia wtórnego jest energią przekazywaną przez instalacje, przedmioty lub konstrukcje metalowe, które (działając jako przypadkowa antena) odebrały energię fali elektromagnetycznej emitowanej przez źródła techniczne lub telekomunikacyjne. Najpoważniejsze zagrożenia wtórne mogą powodować PEM radiowych obiektów nadawczych.

Podstawowymi zidentyfikowanymi zagrożeniami wtórnymi są:

1. Zagrożenia instalacji paliwowych (składów i stacji paliw, rafinerii, magazynów gazów wybuchowych).

2. Zagrożenia rażeniem prądem w. cz. osób obsługujących zawiesia (haki) żurawi budowlanych ustawionych w pobliżu anten nadawczych. Rażenie może powodować powierzchniowe poparzenia i niekontrolowane odruchy obronne, które przy pracy na rusztowaniach grożą upadkiem z wysokości.

3. Zagrożenie niekontrolowanym zdetonowaniem zapalników elektrycznych i połączonych z nimi ładunków wybuchowych w elektrycznych sieciach strzałowych (badania geologiczne, kopalnie odkrywkowe, prace saperskie itp.) w pobliżu stacji nadawczych.

4. Zagrożenie wzrostem natężenia pola ponad poziom dopuszczalny (przekroczenie poziomu strefy bezpiecznej) w otoczeniu instalacji metalowych (rynny, przewody elektryczne, telefoniczne, metalowe ogrodzenia, duże samochody itp.) i przenikanie PEM do mieszkań i innych pomieszczeń typu publicznego zlokalizowanych w pobliżu stacji nadawczych.

5. Zakłócenia pracy urządzeń elektronicznych sterujących systemami produkcyjnymi i nadzorującymi zabezpieczenia, elektroniczne stymulatory serca itp.

5.4 Krajowy system ochrony przed zagrożeniami elektromagnetycznymi

Polskie przepisy określające dopuszczalne wartości natężeń pól elektromagnetycznych opierają się na zasadzie przestrzenno-czasowego ograniczania narażenia. Podstawą ich konstrukcji są koncepcje stref ochronnych i dozy ekspozycyjnej.

Strefy:

1. strefa bezpieczna - część przestrzeni wokół źródła, w której przebywanie ludzi nie podlega żadnym ograniczeniom czasowym, zdrowotnym i wiekowym.

2. strefa ochronna - ograniczona część przestrzeni wokół źródła, w której przebywanie ludzi podlega ograniczeniom czasowym i powstają szczególne obowiązki dotyczące nadzoru medycznego nad osobami eksponowanymi. Wyróżnia się 2 (poniżej 100kHz), i 3 (powyżej 100kHz) strefy ochronne.

3. strefa niebezpieczna - ograniczony obszar wokół źródła, w którym, z uwagi na duże natężenia pól, przebywanie ludzi jest bezwzględnie zabronione (wyjątek stanowi zakres mikrofalowy, gdzie dopuszcza się przebywanie w ekranujących ubiorach ochronnych).

4. strefa zagrożenia - część ograniczona przestrzeni wokół źródła pola, w której dopuszcza się przebywanie przez czas ograniczony, krótszy od zmiany roboczej, pod warunkiem, że nie zostanie przekroczona maksymalna dopuszczalna doza, lub maksymalny wskaźnik ekspozycji. W tej strefie należy, na podstawie wyników pomiaru natężenia pola na stanowisku pracy, wyznaczać dopuszczalny czas ekspozycji.

5. strefa pośrednia - część ograniczona przestrzeni wokół źródła pola, w której dopuszcza się przebywanie pracowników przez czas 1 zmiany roboczej (8- lub 12-godzinnej). Strefę tą stosuje się tylko powyżej 100kHz. Nie zezwala się natomiast na przebywanie w niej ogółu ludności i osób nie związanych z obsługą źródeł pól.

Obowiązki użytkowników i producentów źródeł pól

Użytkownik źródeł PEM jest zobowiązany do zapewnienia bezpiecznych warunków pracy przy ich obsłudze, niedopuszczania do narażenia osób postronnych oraz zbędnego narażania pracowników, zapewnienia pracownikom narażonym na działanie PEM stref ochronnych odpowiedniego nadzoru medycznego, przeprowadzania szkoleń i okresowej kontroli umiejętności bezpiecznego wykonywania
pracy w PEM.

Dla źródeł z zakresu 0.1MHz - 300GHz pracodawca zobowiązany jest do:

1. Powiadomienia terenowych organów Inspekcji Pracy i Państwowej Inspekcji Sanitarnej o zamiarze uruchomienia zakładu lub stanowisk pracy, na których pracownicy mogliby być narażeni na działanie PEM.

2. Uzyskania zgody organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej stopnia wojewódzkiego na wprowadzenie do produkcji, lokalizację i instalację urządzeń wytwarzających PEM.

3. Dopuszczenia do pracy na stanowiskach pracy przy źródłach PEM tylko osoby uprzednio przeszkolone w zakresie BHP w PEM, przy czym obowiązek przeszkolenia spoczywa na pracodawcy.

4. Zapewnienia przeszkolenia pracowników w zakresie czynności jakie mają wykonywać i stosowania zasad bezpieczeństwa pracy przy źródłach PEM: w zakresie 0.1 - 300MHz co najmniej co 5 lat, a wynik szkolenia powinien być potwierdzony odpowiednim protokółem, w zakresie 300MHz - 300GHz umiejętności pracowników powinny być sprawdzane co najmniej raz na 3 lata, a wynik sprawdzenia powinien być udokumentowany protokółem.

5. Do pracy na obszarze strefy ochronnej dopuszczać tylko pracowników dopuszczonych do pracy w PEM przez lekarza, u których nie stwierdzono żadnych przeciwwskazań do pracy w PEM, przy czym pracodawca zobowiązany jest kierować pracowników na badania wstępne i okresowe, dotyczące osób narażonych na działanie PEM.

6. Zapewnić wykonywanie pomiarów kontrolnych natężeń pól (określenia zasięgu stref ochronnych, natężeń pól na stanowiskach pracy, określenia dopuszczalnych czasów ekspozycji) zawsze po zainstalowaniu źródła pola, każdorazowo po jego modernizacji, przebudowie lub istotnej zmianie warunków eksploatacji, mogących wpływać na rozkład stref ochronnych, okresowych pomiarów obowiązkowych co 3 lata.

7. Oznakować źródła pól i pomieszczenia zgodnie z zasadami podanymi w dalszej części tego rozdziału.

8. Zapewnić przestrzegania ograniczeń w narażeniu na działanie PEM kobiet ciężarnych i w okresie karmienia oraz młodocianych.

Dla źródeł z zakresu 0.1 - 100kHz, 50Hz pracodawca zobowiązany jest:

1. Zapewnić nadzór medyczny nad pracownikami zatrudnionymi w PEM, w tym kierować ich na właściwe badania wstępne i okresowe.

2. Rozpoczynając eksploatację nowego źródła pola lub po zmianie warunków jego eksploatacji - w ciągu 14 dni zgłosić się do wojewódzkiego inspektora sanitarnego z wnioskiem o określenie rodzaju i częstotliwości pomiarów, zapewnić przeprowadzenie okresowych pomiarów kontrolnych natężeń pól na stanowiskach pracy przy źródłach PEM oraz wyznaczenie i oznakowanie stref ochronnych. Częstotliwość pomiarów okresowych - co 3 lata, w przypadku przekraczania dopuszczalnej ekspozycji - co najmniej raz w roku.

3. Zapewnić przeszkolenie pracowników w zakresie stosowania zasad bezpieczeństwa pracy w PEM.

4. Zapewnić przestrzegania ograniczeń w narażeniu na działanie PEM kobiet ciężarnych i w okresie karmienia oraz młodocianych.

Oznakowanie pomieszczeń ze źródłami pól elektromagnetycznych.

1. Stosowanie znaków ostrzegawczych i informujących o obecności źródeł pól elektromagnetycznych i stref ochronnych jest obowiązkowe dla pasm 1kHz - 300GHz, pól magnetostatycznych i magnetycznych 50Hz. Konstrukcja znaków i miejsce umieszczania są regulowane przez PN-74/T-06260.

2. Znak F) należy umieścić na źródle pola natomiast znaki B), C), D), E) na granicach stref. Przewidziany jest też dodatkowy znak (duże koło białe, małe-zielone) do oznaczania strefy bezpiecznej, oraz dodatkowego wyjaśnienia, umieszczanego pod symbolem, zawierającego znaczenie znaku, czas obowiązywania ostrzeżenia i inne niezbędne informacje.

3. Miejsca umieszczenia znaków powinien wskazać, zgodnie z PN-77/T-06582, protokół zawierający wyniki pomiarów wykonane przez uprawnioną grupę pomiarową.

4. Dobrym zwyczajem, wprowadzonym w radiowo-telewizyjnych obiektach nadawczych, jest umieszczanie znaków informujących o zagrożeniu przy wejściu do pomieszczenia oraz umieszczanie w widocznym miejscu planu pomieszczenia z naniesionym położeniem źródeł pól i zasięgu stref.

Nadzór medyczny

Pracownicy zatrudnieni w polach elektromagnetycznych powinni być poddawani badaniom lekarskim wstępnym i okresowym określonym w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 roku. Określa się następujące badania wstępne:

1. Lekarskie - ogólne, neurologiczne, okulistyczne z oceną soczewek.

2. Pomocnicze - EKG, w zależności od wskazań EEG.

3. Badania okresowe o częstotliwości co 4 lata.

Jako narządy i układy krytyczne wymienia się tu układ nerwowy, bodźcotwórczy, serca, soczewki i układ hormonalny.

5.5 Miernictwo pól elektromagnetycznych

Miernictwo pól elektromagnetycznych dla potrzeb bezpieczeństwa i higieny pracy jest specyficzną dziedziną, inną od miernictwa dla potrzeb telekomunikacji. Jej zadaniem jest umożliwienie ustalenia warunków zagrożenia elektromagnetycznego na stanowiskach pracy. Na dziedzinę tą składają się znormalizowane metody pomiaru oraz znormalizowana aparatura pomiarowa, wymagająca uwierzytelnienia przez GUM.

5.6 Metody ograniczania zagrożenia i narażenia

Ekonomiczne i społeczne aspekty ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych

Zagrożenia elektromagnetyczne są bardzo szczególnym typem zagrożeń, budzących, z uwagi na niewidoczność i niewyczuwalność tego czynnika oraz niepewność co do efektów biologicznych, duże społeczne zainteresowanie, obawy i swoistą nadwrażliwość społeczną.

Organizacja pracy i stanowisk roboczych

Właściwa organizacja pracy i rozmieszczenie stanowisk pracy w zasięgu PEM są podstawowymi i najtańszymi sposobami ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych.

W tej fazie organizowania pracy należy wziąć pod uwagę następujące czynniki:

1. Linie zasilające (sieciowe), transformatory oraz linie przesyłowe zasilające bezpośrednie źródło pola (wzbudnik, antenę, elektrody grzejne itp.) nie powinny być prowadzone obok lub tuż nad stanowiskami pracy lub miejscami dłuższego przebywania ludzi.

2. Należy pamiętać nie tylko o pracownikach bezpośrednio obsługujących źródło pola, ale o wszystkich osobach mogących pozostawać w zasięgu jego PEM (np. strażnik obiektu nadawczego, pacjenci przychodni czekający w poczekalni oddzielonej drewnianą ścianką od diatermii krótkofalowej, pakowaczka pracująca obok zgrzewarki dielektrycznej itp.).

3. W przypadku pracy w polach strefy zagrożenia istotny jest rzeczywisty czas ekspozycji (czas przebywania w tej strefie, gdy urządzenie emituje PEM - wiele urządzeń przemysłowych generuje PEM tylko przez krótki czas właściwego procesu a nie przez całą zmianę roboczą).
   Jeśli dochodzi do przekraczania dozy dopuszczalnej, można stosować rotację pracowników na stanowisku przy źródle (np. między pracownikiem wykonującym czynności przygotowawcze, a pracownikiem obsługującym źródło).

4. Źródła PEM sytuować tak, żeby emisja pól nie była kierowana na inne stanowiska pracy, uczęszczane przejścia.

5. Wszystkie urządzenia, stanowiska pracy stałe i chwilowe, szafy sterownicze źródła powinny być w miarę możliwości usuwane z zasięgu stref ochronnych.

6. Wszystkie osłony metalowe i ekrany powinny być utrzymywane w stałej sprawności, kompletne, styki okresowo czyszczone.

7. Źródła grzejne (piece indukcyjne, diatermie, zgrzewarki dielektryczne) wytwarzają znacznie większe poziomy natężeń pól jeśli przy włączonej mocy grzejnej nie są obciążone. Dlatego należy starać się włączać moc wyjściową tylko na czas samej operacji grzania;

Stosowane w bezpieczeństwie pracy ekranowanie musi posiadać 5 podstawowych cech:

1. Zmniejszać natężenie pola w miejscach przebywania ludzi, do poziomu bezpiecznego lub dopuszczalnego.

2. Nie utrudniać czynności produkcyjnych i innych, związanych z obsługą źródła pola,
   nie powinno powodować wzrostu natężenia pola w miejscach łatwo dostępnych dla ludzi.

3. Zachowywać swoje właściwości w czasie, w normalnych warunkach eksploatacyjnych.

4. Nie obciążać nadmiernie źródła pola (w sensie przejmowania i wytracania jego mocy) i co się z tym wiąże nie nagrzewać się nadmiernie

Odzież ochronna

1. Stosowanie ochron osobistych w celu ochrony przed polami elektromagnetycznymi ma ograniczony zasięg. W chwili obecnej obejmuje ono mikrofale i pola elektryczne 50Hz przy pracach pod napięciem na liniach energetycznych.

2. Ubiory charakteryzuje skuteczność ekranowania nie mniejsza od 20dB (100-krotne obniżenie gęstości mocy promieniowania) przez kombinezon i okulary OM - 100, mały ciężar - ok. 3kg.

3. Ubiór obejmuje kombinezon, kaptur z siatką na część twarzową rękawice i okulary. Ubiór tego typu musi być elektryczne szczelny, tak żeby nie było możliwości wnikania fali do jego wnętrza. Szczególnie ważne jest też szczelne przyleganie okularów do powierzchni twarzy.

4. Do wyrobu kombinezonów stosuje się specjalne tkaniny wykonane z włókien przewodzących (miedziany oplot lub pokrycie chemiczne włókien warstwą miedzi). Ochronę ekranującą oczy w okularach stanowi szkło z napyloną przewodzącą warstwą złota. Ponadto ubiór musi spełniać warunki higieniczne (przewiewność, przepuszczalność dla pary wodnej) i zachowywać swoje właściwości w procesach czyszczenia (ubiory takie wymagają przestrzegania specjalnych procedur przy czyszczeniu, by nie spowodować przerw we włóknach przewodzących).

5. W pracach prowadzonych bezpośrednio na energetycznych liniach przesyłowych pod napięciem, stosuje się ubiory zawierające włókna ze srebrzonych włókien szychowych, tworzących siatkę o oczkach 2x10 mm, co wystarcza do osiągnięcia ekranowania rzędu 100.

6. Ubiory z tkanin przewodzących mogą być stosowane do ochrony przed falami elektromagnetycznymi i polami elektrycznymi.

Pracownicy zatrudnieni przy bezpośredniej obsłudze źródeł pól lub w ich pobliżu powinni:

1. Zapoznać się dokładnie z położeniem urządzeń wytwarzających PEM i z zasięgiem stref ochronnych wokół nich.

2. Nauczyć się znaczenia poszczególnych znaków ostrzegawczych.

3. Bezwzględnie przestrzegać zakazu przekraczania granicy strefy niebezpiecznej.

4. Unikać zbędnego przebywania w strefie zagrożenia, gdy nie można tego uniknąć, przestrzegać ograniczeń dopuszczalnego czasu ekspozycji.

5. Nie uruchamiać urządzeń, gdy ich osłony, obudowy i dodatkowe ekranowanie nie jest kompletne i właściwie umocowane.

6. W przypadku dodatkowego ekranowania lub ekranowania ruchomego kontrolować jego kompletność ciągłość połączeń oraz dbać, żeby miejsca styku ruchomego ekranu z obudową nie były przesłaniane lub zanieczyszczone.

7. Nie dopuszczać do urządzeń (zwłaszcza w obszar stref ochronnych) osób postronnych dla wykonywanych na tym urządzeniu zadań i operacji technologicznych,

8. w przypadku urządzeń mikrofalowych szczególnie dbać o szczelność połączeń, o to by nie pozostawiać otwartych falowodów i obudów, w miarę możliwości korzystać z odzieży ekranującej, zwłaszcza zaś okularów mikrofalowych.

Krajowe ośrodki kompetentne w zakresie miernictwa, oceny i ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych

1. Centralny Instytut Ochrony Pracy - główny twórca przepisów higienicznych dot. zagrożeń elektromagnetycznych oraz norm dot. miernictwa pól od O do 300MHz,

2. Instytut Medycyny Pracy w Łodzi - specjalizacja w zakresie oceny zdrowotnej skutków ekspozycji na PEM.

3. Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii w Warszawie - specjalizacja w zakresie efektów biologicznych mikrofal, miernictwa i ochrony przed promieniowaniem mikrofalowym.

4. Politechnika Wrocławska - miernictwo pól elektromagnetycznych, krajowy producent mierników dla potrzeb ochrony pracy, zagrożenia elektromagnetyczne, ochrona środowiska.

5. Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu - działanie biologiczne PEM wolnozmiennych i częstotliwości radiowych, badania epidemiologiczne skutków ekspozycji radiofalowej.

6. Instytut Energetyki w Morach k/Warszawy - miernictwo pól elektrycznych 50 Hz i ograniczanie narażenia na pola linii energetycznych.

5.7 Piśmiennictwo

1. Ustawa z dnia 29 listopada 2000 Prawo atomowe Dz. U. 2004 nr 161, poz. 1689.

2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie stanowisk mających istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej oraz inspektorów ochrony radiologicznej Dz. U. 2005 nr 21 poz. 173.

3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizującego Dz. U. 2005 nr 20 poz. 168.

4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie planów postępowania awaryjnego w przypadku zdarzeń radiacyjnych Dz. U. 2005 nr 20, poz. 169.

5. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego Dz. U. 2002 nr 239, poz. 2029.

6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie stacji wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych i placówek prowadzących pomiary skażeń promieniotwórczych Dz. U. 2002 nr 239, poz. 2030.

7. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących sprzętu dozymetrycznego Dz. U 2002 nr 239, poz. 2032.

8. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 czerwca 1968 w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu promieniowania jonizującego Dz. U 1968 nr 20, poz. 122.

6. PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE

6.1 Właściwości promieniowania jonizującego

Promieniowanie jonizujące jest to promieniowanie korpuskularne lub elektromagnetyczne, które oddziaływując z materią powoduje powstanie w niej jonów.

Najczęściej spotykanymi rodzajami promieniowania jonizującego elektromagnetycznego jest promieniowanie X i promieniowanie gamma. Promieniowanie korpuskularne to elektrony - promieniowanie beta, protony, neutrony, cząstki alfa.

Naturalnymi źródłami promieniowania jonizującego są:

1. Promieniowanie kosmiczne (w wyniku którego powstają głównie tryt, beryl i izotop węgla ¹⁴C,

2. Promieniowanie emitowane przez pierwiastki zawarte w skorupie ziemskiej, a w konsekwencji cyklu pokarmowego, obecne również w organiźmie człowieka (głównie izotop potasu ⁴⁰K), oraz radon uwalniany ze ścian budynków, wody i naturalnych paliw podczas ich spalania.

Najistotniejszą rolę w narażeniu populacji odgrywają sztuczne źródła:

1. Aparatura rentgenowska - diagnostyczna i terapeutyczna oraz przemysłowa, a także kineskopy telewizyjne, prostowniki próżniowe średnich i wielkich mocy, betatrony, akceleratory,

2. Izotopy promieniotwórcze - "bomby" kobaltowe lub cezowe, igły radowe, mierniki lub czujniki stosowane w przemyśle (gęstościomierze, pojemnościomierze, wagi izotopowe, czujniki dymu itp.), znakowanie radioizotopowe.

6.2 Wpływ promieniowania jonizującego na człowieka

Promieniowanie jonizujące jest jednym z wielu czynników, które mają wpływ na przebieg procesów w komórkach w żywych organizmach. Jest to wynikiem procesu jonizacji, który prowadzi do zmian biologicznych oraz chemicznych.

Przykładem może być proces tworzenia się wolnych rodników wyniku jonizacji. W większości są to rodniki które powstają w wyniku rozpadu cząsteczek wody (woda jest głównym składnikiem organizmów żywych).

Miarą ryzyka wystąpienia szkody biologicznej jest dawka promieniowania, którą otrzymują tkanki. Dawkę tę mierzymy w siwertach (Sv), a częściej w milisiwertach (mSv) lub mikrosiwertach .

Orientacyjne dawki roczne (w mSv) jakie otrzymuje człowiek z różnych źródeł promieniowania:

1. Od naturalnych izotopów promieniotwórczych w naszym otoczeniu - 1,9mSv

2. Badania radiologiczne - 0,8mSv

3. Odbiorniki telewizyjne i inne przedmioty powszechnego użytku - 0,1mSv

4. Promieniowanie kosmiczne - 0,4mSv

5. Opad promieniotwórczy w wyniku próbnych wybuchów jądrowych - 0,02mSv

6. Źródła sztuczne - 0,9mSv

Jakie dawki są szkodliwe skutki dużych dawek promieniowania rzędu kilku Sv ( a więc kilku tysięcy mSv). Bardzo duża dawka otrzymana na całe ciało w ciągu krótkiego czasu powoduje śmierć napromieniowanej osoby w czasie kilku dni.
Zarówno duże jak i małe dawki promieniowania mogą wywołać skutki, z których najpoważniejszym jest choroba nowotrworowa. Trudno dokładnie ocenić ryzyko zachorowania na raka przy niskich dawkach, ponieważ oprócz promieniowania człowiek styka się z tysiącem substancji, które również mogą wywołać ten sam efekt - chorobę nowotworową. Są wśród nich takie jak np.: sadza kominowa, dym tytoniowy, promienie ultrafioletowe, azbest, niektóre barwniki, wirusy, a nawet ciepło.

Normy wynikające z zaleceń międzynarodowych organizacji i instytucji a także polskich przepisów określają, że dodatkowa dawka dla przeciętnego człowieka (pomijając dawki jakie otrzymujemy ze źródeł naturalnych i medycznych) nie powinna przekraczać 1mSv w ciągu roku.

Osoby pracujące zawodowo w warunkach narażenia na promieniowanie: lekarze, dozymetryści, pracownicy laboratoriów izotopowych, itp. są specjalnie szkoleni i instruowani w jaki sposób uniknąć zbędnego napromienienia. Dla tej grupy osób dawkę graniczną określono na 50mSv.

Główna zasada ochrony przed promieniowaniem

1. Jeśli musimy poddać się działaniu promieniowania, to dawki powinny być tak małe, jak jest to w rozsądny sposób osiągalne.

2. Nie dotykamy preparatów promieniotwórczych - oznaczonych czerwoną "koniczynką" na żółtym tle.

3. Trzymać się jak najdalej od źródeł promieniowania i przebywać w ich pobliżu jak najkrócej

4. Jeżeli jest to możliwe stosować za każdym razem osłony.

Oddziaływanie promieniowania jonizującego z żywą tkanką:

Stadium fizyczne - na skutek jonizacji lub wzbudzenia zmieniają się właściwości molekuł tkanki i zachodzą pierwotne procesy chemiczne w "gniazdach", gdzie cząstki promieniowania pozostawiły porcje energii.
Stadium fizyko-chemiczne - powstałe wcześniej produkty ulegają dalszym rekombinacjom i reakcjom, tworząc wolne rodniki lub rodniko-jony.
Stadium chemiczne - wolne rodniki powstałe w obszarach pochłonięcia energii dyfundują (m.in. odprowadzone zostają z krwią) i reagują z coraz dalszymi obszarami tkanki. Największe uszkodzenia w tkankach wywołać może rodnik wodorotlenowy OH. Jako silny utleniacz może on przekształcić normalne DNA w rodnik DNA - bardzo aktywną substancję zdolną do zainicjowania poważnych zmian funkcjonalnych właściwości komórek, łącznie z uniemożliwieniem ich funkcjonowania aż do śmierci komórki.
Stadium biologiczne - żywy organizm reaguje na zmianę właściwości składników komórki (tkanki): następują zaburzenia funkcjonalne (niekiedy bardzo opóźnione w czasie), które mogą ujawnić się w postaci zmian klinicznych. Należy pamiętać, że o ile czas trwania trzech pierwszych stadiów działania promieniowania jonizującego jest rzędu 10^-8 sekundy, to czas trwania stadium biologicznego jest w ogromnym stopniu uzależniony od wszystkich czynników określających wrażliwość organizmu na promieniowanie jonizujące oraz od ilości zaabsorbowanej energii.

7. PROMIENIOWANIE OPTYCZNE
Wprowadzenie
Część widma elektromagnetycznego o długościach fali z przedziału 10^-8 ÷ 10^-3m (od 10nm do 1mm) nazywamy promieniowaniem optycznym. Promieniowanie optyczne dzieli się na promieniowanie widzialne (światło) oraz niewidzialne - promieniowanie nadfioletowe i podczerwone.

Elektryczne źródła nielaserowego promieniowania optycznego, oprócz zastosowania do celów oświetleniowych, są używane w wielu dziedzinach działalności człowieka. Na przykład nisko- lub wysokoprężne lampy rtęciowe UV oraz wysokoprężne lampy metalohalogenkowe UV stosuje się do dezynfekcji (medycyna, przemysł farmaceutyczny i spożywczy, salony fryzjerskie itd.), fototerapii (np. leczenie łuszczycy lub żółtaczki), w poligrafii (kopiowanie, wykonywanie matryc sitodrukowych, utwardzanie fotopolimerów, suszenie farb i lakierów), w przemyśle meblowym (suszenie farb i lakierów), w przemyśle elektronicznym (kasowniki pamięci EPROM), w salonach kosmetycznych (do opalania) itd. Niskoprężne rtęciowe promienniki UV są instalowane jako źródła promieniowania w testerach do banknotów, lampach owadobójczych itp. Lampy ksenonowe stosuje się w urządzeniach poligraficznych, projekcyjnych i spektrofotometrach. Źródła promieniowania najnowszej generacji, takie jak lampy indukcyjne emitujące silne promieniowanie nadfioletowe i niebieskie, są montowane w projektorach poligraficznych. Specjalne żarówki oraz promienniki kwarcowe będące źródłami podczerwieni są m.in. stosowane w lakierniach i farbiarniach do suszenia lakieru, w przemyśle spożywczym i w gastronomii, w hodowli zwierząt, w urządzeniach terapeutycznych. Źródłami nielaserowego promieniowania optycznego często spotykanymi w środowisku pracy są takie procesy technologiczne, jak: spawanie łukowe i gazowe, cięcie łukiem plazmowym, cięcie tlenowe, natryskiwanie cieplne, elektrodrążenie, zgrzewanie, wszelkiego rodzaju procesy hutnicze (wytop stali, żeliwa, metali nieżelaznych, szkła) itp. Promieniowanie towarzyszące tym procesom jest zwykle bardzo intensywne.

Lasery (urządzenia laserowe) są źródłami promieniowania optycznego wytwarzanego w procesie kontrolowanej emisji wymuszonej. W porównaniu z promieniowaniem źródeł klasycznych promieniowanie laserowe wyróżnia się specyficznymi właściwościami. Są to: monochromatyczność, kierunkowość rozchodzenia się wiązki laserowej, możliwość uzyskiwania bardzo dużych gęstości mocy promieniowania oraz koherencja (spójność) czasowa i przestrzenna promieniowania. Od czasu zbudowania pierwszego lasera w 1960 roku urządzenia te znalazły wiele zastosowań, między innymi w medycynie, telekomunikacji, technice wojskowej, różnorodnych procesach technologicznych (np. cięcie, spawanie, drążenie otworów). Ze względu na kierunkowość wiązki zagrożenie promieniowaniem laserowym jest zagrożeniem potencjalnym, tzn. ekspozycja na to promieniowanie jest zazwyczaj przypadkowa. Należy jednak pamiętać, że nawet przypadkowa ekspozycja może być dla oczu lub skóry bardzo niebezpieczna.

7.1 Skutki działania promieniowania optycznego na organizm człowieka
Promieniowanie nadfioletowe.

Korzystny wpływ nadfioletu polega przede wszystkim na działaniu przeciwkrzywicznym. Pod wpływem tego promieniowania zawarty w skórze człowieka 7-dehydrocholesterol ulega przekształceniu w witaminę D3, która odgrywa ważną rolę w gospodarce wapniowo-fosforowej ustroju. Inne korzystne skutki działania promieniowania UV na organizm człowieka to np. wzrost jego odporności, niszczenie drobnoustrojów czy przyśpieszanie gojenia ran i wrzodów.

Głębokość wnikania promieniowania nadfioletowego w skórę jest wprost proporcjonalna do długości fali (największa dla l = 400nm) i wynosi przeciętnie kilka mikrometrów. Najczęściej spotykanym objawem nadmiernej ekspozycji skóry na promieniowanie nadfioletowe jest rumień. Z medycznego punktu widzenia rumień jest objawem procesu zapalnego skóry.

Promieniowanie o długości fali poniżej 290nm jest silnie pochłaniane przez rogówkę i spojówkę oka. Absorpcja promieniowania z tego zakresu powoduje stany zapalne spojówki i rogówki, a w przypadku ekspozycji oka na promieniowanie laserowe może dodatkowo wystąpić uszkodzenie rogówki. Stany zapalne spojówki i rogówki objawiają się zaczerwienieniem, swędzeniem i pieczeniem spojówek, wzmożonym łzawieniem, światłowstrętem, uczuciem obcego ciała w oku, spazmem powiek, upośledzeniem widzenia. Objawy zapalenia spojówek obserwuje się zwykle po czasie utajenia trwającym od 5 do 10 godzin w zależności od dawki promieniowania i długości fali. Objawy te znikają całkowicie po upływie od kilkunastu godzin do kilku dni.

Nadfiolet z zakresu powyżej 290nm jest przepuszczany przez rogówkę i ciecz wodnistą oka, dociera do soczewki i jest przez nią pochłaniany. Długotrwałe narażenie soczewki na intensywne promieniowanie nadfioletowe o długościach fali powyżej 290nm może doprowadzić do jej trwałego zmętnienia, czyli zaćmy (tzw. zaćma fotochemiczna).

Intensywne promieniowanie widzialne (zwłaszcza światło niebieskie) może powodować termiczne lub fotochemiczne uszkodzenia i schorzenia siatkówki oka. Silne światło niebieskie występuje podczas procesów technologicznych, takich jak np. spawanie, oraz jest emitowane przez promienniki elektryczne, np. lampy do naświetlania materiałów światłoczułych. Jest ono także składową promieniowania słonecznego docierającego do Ziemi. Najbardziej groźne dla siatkówki oka jest promieniowanie o długościach fali z zakresu 420 ÷ 455nm. Przyjmuje się, że dla czasów ekspozycji t mniejszych niż 10s powstają głównie uszkodzenia termiczne, natomiast dla t większego od 10s przeważają uszkodzenia o charakterze fotochemicznym.

Promieniowanie podczerwone (IR) nazywa się promieniowanie optyczne o długości fali l wynoszącej od 780nm do 1mm. Promieniowanie to dzieli się na następujące zakresy w zależności od długości fali l:

1. IR-A (podczerwień bliska) - 780 ÷ 1400nm

2. IR-B (podczerwień średnia) - 1400 ÷ 3000nm

3. IR-C (podczerwień daleka) - 3000nm ÷ 1mm.

Głębokość wnikania promieniowania podczerwonego w skórę jest odwrotnie proporcjonalna do długości fali. Przenikalność promieniowania z pasma IR-C (podczerwień daleka) wynosi kilka mikrometrów. Promieniowanie to jest w większości absorbowane w powierzchniowych warstwach skóry, co przy długotrwałej ekspozycji i dużym natężeniu napromienienia może doprowadzić do jej przegrzania lub oparzenia.

Reakcją skóry na nadmierną dawkę podczerwieni może być wystąpienie tzw. rumienia cieplnego charakteryzującego się rozlanym zaczerwienieniem obszaru poddanego działaniu promieniowania. Rumień utrzymuje się zazwyczaj 1-2 godziny po zakończeniu ekspozycji.

Oczy są narażone na szkodliwe działanie podczerwieni w większym stopniu niż skóra. Gałka oczna w zasadzie nie ma mechanizmów (receptorów ciepła) ostrzegających przed tym rodzajem promieniowania. Podczerwień jest najsilniej pochłaniana przez rogówkę: całkowicie w paśmie IR-C i częściowo w paśmie IR-B (powyżej 2500nm). W rogówce znajdują się receptory wywołujące ból, gdy jej temperatura osiągnie około 47⁰C. Natomiast oparzenie rogówki może wystąpić już w temperaturze o kilka stopni niższe. Dlatego ekspozycja oka na promieniowanie o dużym natężeniu może prowadzić do poparzenia rogówki. W wyniku przegrzania może dojść do zmian chemicznych związków białkowych soczewki, co objawia się powstawaniem zmętnienia soczewki (zaćmy). Zaćma jest nieodwracalną i często spotykaną chorobą oczu powstającą na skutek działania podczerwieni. Najczęściej występuje ona u pracowników zatrudnionych w przemyśle hutniczym, którzy są narażeni na intensywne działanie podczerwieni (stąd często używa się określenia "zaćma hutnicza"). Zaćma występuje w licznych odmianach i objawia się zazwyczaj po wieloletnim okresie narażenia.
Długotrwała ekspozycja na promieniowanie podczerwone może również wywoływać stany zapalne tęczówek i spojówek, wysuszanie powiek i rogówek oraz zapalenie brzegów powiek.

7.2 Ochrona człowieka przed nadmiernym promieniowaniem optycznym

1. Uwzględnienie zagrożenia promieniowaniem na etapie projektowania oraz urządzania stanowisk pracy.

2. Automatyzacja produkcji.

3. Szkolenie pracowników na temat zagrożenia i ochrony przed promieniowaniem.

4. Systematyczna kontrola zagrożenia promieniowaniem (np. przez wykonywanie pomiarów kontrolnych).

5. Odpowiednia organizacja pracy na stanowiskach.

6. Dobór i stosowanie właściwych środków ochrony zbiorowej.

7. Dobór i stosowanie właściwych środków ochrony indywidualnej.

8. Badania lekarskie pracowników zatrudnionych na stanowiskach, na których występuje nadmierna ekspozycja na promieniowanie optyczne.

8. OŚWIETLENIE
Światło jest promieniowaniem widzialnym (elektromagnetycznym) zdolnym do wywoływania bezpośrednio wrażeń wzrokowych, z których wynika widzenie. Przyjmuje się, że promieniowanie widzialne zawiera się w przedziale 380÷780nm.

Strumień świetlny (F) jest to ta część promieniowania optycznego emitowanego przez źródło światła, którą widzi oko ludzkie w jednostce czasu. Na przykład żarówka emituje oprócz promieniowania widzialnego - widocznego dla oka, dużą ilość promieniowania podczerwonego, czyli cieplnego. Podobnie jest z żarówką halogenową, która oprócz promieniowania widzialnego emituje zarówno promieniowanie podczerwone, jak i nadfioletowe - oba niewidoczne dla oka. Jednostką strumienia świetlnego jest lumen, lm.

Światłość (I) jest to gęstość kątowa strumienia świetlnego źródła światła w danym kierunku. Światłość charakteryzuje rozsył strumienia świetlnego w przestrzeni, czyli ilość strumienia świetlnego wysyłanego przez źródło światła w niewielkim kącie bryłowym otaczającym określony kierunek. Jednostką światłości jest kandela cd .

Natężenie oświetlenia (E) jest to gęstość powierzchniowa strumienia świetlnego padającego na daną płaszczyznę, czyli jest to stosunek strumienia świetlnego padającego na płaszczyznę do jej pola powierzchni. Jednostką natężenia oświetlenia jest luks (lx).

Luminancja (L) jest to fizyczna miara jaskrawości. Zależy ona od natężenia oświetlenia na obserwowanym obiekcie, właściwości odbiciowych powierzchni obiektu (barwa, stopień chropowatości) oraz od jego pola pozornej powierzchni świecącej. Jednostką luminancji jest cd/m².

Kontrast jaskrawości (k) oznacza subiektywne oszacowanie różnicy w wyglądzie dwu części pola widzenia, oglądanych równocześnie lub kolejno. W znaczeniu obiektywnym kontrast jest najczęściej określany wzorem: k = L1 / L2, gdzie: L1, L2 - luminancje, a L1 jest większe od L2.

8.1 Zasady i rodzaje oświetlenia

Światło na stanowisku pracy i w jego otoczeniu wpływa bezpośrednio na szybkość i pewność widzenia oraz określa w jaki sposób widzimy formy, sylwetki, barwę i właściwości powierzchni przedmiotów tam występujących. Aby praca wzrokowa była optymalna, stanowisko pracy oraz pomieszczenie, w którym się ono znajduje, muszą być tak oświetlone, aby występowała wygoda widzenia. Występuje ona wtedy, gdy spełnione są co najmniej trzy następujące warunki:

1. Zdolność rozróżniania szczegółów jest pełna.

2. Spostrzeganie jest sprawne, pozbawione ryzyka dla człowieka.

3. Spostrzeganie nie prowadzi do odczucia pewnej przykrości, niewygody, nadmiernego zmęczenia, a przeciwnie jest połączone z pewną przyjemnością.

Oświetlenie wnętrz powinno zapewniać:

1. Bezpieczeństwo ludziom przebywającym we wnętrzu.

2. Odpowiednie warunki do wykonywania zadań wzrokowych.

3. Pomoc w kreowaniu właściwego otoczenia świetlnego.

Rodzaje oświetlenia:

1. Oświetlenie ogólne - równomierne oświetlenie pewnego obszaru.

2. Oświetlenie miejscowe - dodatkowe oświetlenie przedmiotu pracy wzrokowej.

3. Oświetlenie złożone - oświetlenie składające się z oświetlenia ogólnego i miejscowego.

Wybór odpowiedniego rodzaju oświetlenia powinien być uzależniony od wymaganego poziomu natężenia oświetlenia.

1. Dla poziomów natężenia oświetlenia poniżej 200lx zaleca się stosowanie oświetlenia ogólnego.

2. Dla poziomów natężenia oświetlenia z przedziału 200 ÷ 750lx zaleca się stosowanie oświetlenia ogólnego jako wyłącznego rodzaju oświetlenia, wtedy gdy występuje potrzeba jednakowego lub prawie jednakowego oświetlenia danej przestrzeni. Stosuje się je tam, gdzie nie jest znane rozmieszczenie stanowisk pracy i wtedy, gdy są one rozmieszczone równomiernie w całym pomieszczeniu, a praca wzrokowa na nich wykonywana jest taka sama lub o podobnej trudności (tzn. praca wymagająca rozróżniania szczegółów o podobnej wielkości).

3. Dla poziomów natężenia oświetlenia powyżej 750lx zaleca się stosowanie oświetlenia złożonego (ogólne oraz miejscowe).
   

8.2 Parametry oświetlenia
Poziom natężenia oświetlenia
Określenie właściwego poziomu natężenia oświetlenia we wnętrzu lub na stanowisku pracy jest jednym z podstawowych problemów techniki oświetlania. Poziom natężenia oświetlenia potrzebny do wykonywania określonej pracy wzrokowej dobiera się w zależności od: stopnia trudności pracy wzrokowej i wielkości pozornej szczegółu pracy wzrokowej.

O stopniu trudności pracy wzrokowej decyduje:

1. Współczynnik odbicia przedmiotu pracy.

2. Wielkość kontrastu jaskrawości szczegółu przedmiotu z jego tłem.

Im mniejszy jest współczynnik odbicia (tzn. bliższy zeru) i kontrast szczegółu z tłem, tym większy jest stopień trudności pracy wzrokowej.

Równomierność oświetlenia
Równomierność oświetlenia (d) na danej płaszczyźnie wyznacza się jako iloraz najmniejszej zmierzonej wartości natężenia oświetlenia występującej na danej płaszczyźnie do średniego natężenia oświetlenia na tej płaszczyźnie.
Dla czynności ciągłych przyjmuje się, że równomierność oświetlenia na płaszczyźnie roboczej powinna wynosić co najmniej 0,65.
Dla czynności dorywczych oraz na klatkach schodowych i korytarzach przyjmuje się, że równomierność oświetlenia powinna wynosić co najmniej 0,4.

Rodzaje luminacji
Kryteria oceny rozkładu luminancji we wnętrzu zależą od przeznaczenia danego pomieszczenia i rodzaju wykonywanej pracy. Dla pomieszczeń roboczych wymaga się możliwie równomiernej luminancji otoczenia. Zaleca się, aby luminancja bezpośredniego otoczenia przedmiotu pracy wzrokowej była mniejsza od luminancji samego przedmiotu, lecz nie mniejsza niż 1/3 tej wartości. Jednak warunek ten rzadko może być spełniony, zwłaszcza w pomieszczeniach produkcyjnych, gdzie zarówno luminancja przedmiotu pracy może być mniejsza od luminancji otoczenia, jak i kontrast luminancji może być większy od 3:1. Wówczas można ustalić łagodniejsze wymagania, tzn. kontrast luminancji nie powinien być większy od 10:1.

Olśnienie
Olśnieniem nazywa się pewien przebieg (stan) procesu widzenia, przy którym występuje odczucie niewygody lub zmniejszenie zdolności rozpoznawania przedmiotów czy jedno i drugie, w wyniku niewłaściwego rozkładu luminancji lub niewłaściwego zakresu luminancji albo nadmiernych kontrastów w przestrzeni lub w czasie.
Z punktu widzenia występujących skutków wyróżnia się następujące rodzaje olśnienia:

1. przeszkadzające - zmniejszające zdolność widzenia na bardzo krótki, ale zauważalny czas i bez wywoływania uczucia przykrości. Nadmierna ilość światła docierająca do oka ulega rozproszeniu w ośrodkach optycznych oka, co powoduje nakładanie się tzw. luminancji zamglenia na prawidłowo zogniskowany obraz przedmiotu obserwowanego. Jako przykład tego rodzaju olśnienia może służyć sytuacja, gdy po krótkotrwałej obserwacji żarnika żarówki próbowalibyśmy nawlec igłę nitką. Postrzeganie tzw. "mroczków" (jest to luminancja zamglenia nakładająca się na obserwowany obraz) przez pewien krótki, lecz zauważalny okres uniemożliwia wykonanie tej czynności.

2. przykre - wywołujące uczucie przykrości, niewygody, rozdrażnienia oraz wpływające na brak koncentracji bez zmniejszenia zdolności widzenia. Natychmiast po usunięciu przyczyny olśnienia niewygoda ustępuje. Olśnienie to zależy od: luminancji poszczególnych źródeł olśniewających, luminancji tła, na którym znajdują się źródła, wielkości kątowych tych źródeł, ich położenia względem obserwatora oraz ich liczby w polu widzenia.
   Jako przykład takiego rodzaju olśnienia może być obserwacja otwartej przestrzeni równomiernie pokrytej czystym śniegiem podczas słonecznego dnia. W każdym kierunku obserwacji biel śniegu zdaje się razić w oczy i wywołuje uczucie niewygody.

3. oślepiające - olśnienie tak silne, że przez pewien zauważalny czas żaden przedmiot nie może być spostrzeżony. Jest to skrajny przypadek olśnienia przeszkadzającego.
   Przykładem tego rodzaju olśnienia może być sytuacja, gdy podczas przebywania nocą na nieoświetlonej drodze nagle w polu widzenia pojawi się samochód jadący z naprzeciwka z włączonymi światłami drogowymi. W wyniku olśnienia zanika zdolność spostrzegania na pewien krótki, ale zauważalny czas.

Tętnienie i zmiany aperiodyczne światła
Zmienny w czasie strumień świetlny wysyłany przez elektryczne źródło światła wynika praktycznie z częstotliwości prądu zasilającego to źródło. Fakt zmian strumienia świetlnego w rytm zmian prądu przemiennego, od wartości minimalnej do maksymalnej, nazwano tętnieniem światła. Wykorzystywane obecnie do ogólnych celów oświetleniowych źródła światła są zasilane prądem przemiennym o częstotliwości 50Hz. Wówczas częstotliwość zmian światła wynosząca 100Hz jest niedostrzegalna dla naszego wzroku i widzimy to światło w sposób ciągły. Tętnienie światła występuje w żarówkach w różnym stopniu, zależnie od grubości włókna wolframowego. Jednak problem ten jest bardziej uciążliwy, wówczas gdy stosujemy lampy wyładowcze, przede wszystkim świetlówki.
W przypadku oświetlania stanowisk pracy z wirującymi elementami czy źródłami wyładowczymi (świetlówki, rtęciówki, sodówki) może wystąpić efekt stroboskopowy, czyli pozorny bezruch tych elementów.

8.3 Źródła światła
Wygląd określonego przedmiotu może ulegać zmianom w warunkach oświetlania różnymi typami źródeł światła. Właściwości oddawania barw przez źródła światła charakteryzuje się tzw. ogólnym wskaźnikiem oddawania barw (R_a). Jest on miarą stopnia zgodności wrażenia barwy przedmiotu oświetlonego danym źródłem światła z wrażeniem barwy tego samego przedmiotu oświetlonego odniesieniowym źródłem światła w określonych warunkach. Maksymalna możliwa wartość tego wskaźnika wynosi 100. Przyjmuje się ją dla światła dziennego i większości źródeł żarowych. Wartości zbliżone do 100 charakteryzują najlepsze właściwości oddawania barw. Im większe jest wymaganie dotyczące właściwego postrzegania barw, jak np. w przemyśle poligraficznym, tekstylnym, tym wskaźnik oddawania barw powinien być większy.
Zaleca się stosowanie źródeł światła o wskaźniku oddawania barw R_a:

1. Bardzo dużym, R_a większe bądź równe 90, dla stanowisk pracy, na których rozróżnianie barw ma zasadnicze znaczenie, jak np. kontrola barwy, przemysł tekstylny i poligraficzny, sklepy

2. Dużym, gdy R_a jest mniejsze od 90 i większe bądź równe 80 dla biur, przemysłu tekstylnego, precyzyjnego, dla sal szkolnych i wykładowych.

3. Średnim oraz ewentualnie małym, dla R_a mniejszego od 80 i większego bądź równego 40, dla innych prac, jak np. walcownie, kuźnie, magazyny, kotłownie, odlewnie, młyny oraz wszędzie tam, gdzie rozróżnianie barw nie ma zasadniczego lub istotnego znaczenia.

We wnętrzach, w których ludzie pracują albo przebywają dłuższy czas, zaleca się stosowanie źródła światła o wskaźniku oddawania barw większym od 80.

8.4 Oprawy oświetleniowe

Oprawa oświetleniowa jest to urządzenie służące do rozsyłu, filtracji i przekształcania strumienia świetlnego jednego lub kilku źródeł światła. Zawiera ono wszystkie elementy niezbędne do podtrzymania, mocowania i zabezpieczenia tych źródeł oraz w razie potrzeby obwody pomocnicze wraz z elementami potrzebnymi do ich podłączenia do sieci zasilającej.

8.5 Oświetlenie pomieszczeń z komputerami

Praca przy monitorach jest związana z wystąpieniem co najmniej dwóch różnych zadań wzrokowych:

1. Czytanie drukowanego tekstu na dokumencie i znaków na klawiaturze.

2. Czytanie znaków na monitorze (znaki jasne na ciemnym tle lub ciemne na jasnym tle).

Projektowanie oświetlenia do pracy przy komputerze wymaga więc stosowania oświetlenia zapewniającego dobre warunki widzenia dla obu ww. zadań wzrokowych. Wysoki poziom natężenia oświetlenia jest niezbędny na płaszczyźnie klawiatury i stołu, natomiast w płaszczyźnie ekranu jest niekorzystny ze względu na obniżenie kontrastu jaskrawości znaków i tła na ekranie.

8.6 Wymagania dotyczące oświetlenia

W celu uzyskania efektywnego oświetlenia (również energooszczędnego) należy wziąć pod uwagę poniższe zasady:

1. W urządzeniu oświetleniowym należy dążyć do użycia najbardziej wydajnych źródeł światła.

2. Źródła światła należy eksploatować w warunkach znamionowych (nie obniżając ich strumienia świetlnego).

3. Sprzęt oświetleniowy należy utrzymywać w dobrym stanie.

4. w czasie pracy w ciągu dnia należy w pełni wykorzystać światło dzienne (np. przez ustawienie stanowisk pracy w pobliżu okien), a w przypadku konieczności doświetlania stanowisk pracy światłem elektrycznym, należy włączać tylko niezbędne sekcje oświetlenia.

Na jakość oświetlenia w danym pomieszczeniu, którą ma zapewnić określony system oświetleniowy, mają wpływ następujące parametry:

1. Poziom natężenia oświetlenia i jego równomierność.

2. Rozkład luminancji.

3. Ograniczenie olśnienia przykrego.

4. Barwa światła (temperatura barwowa) i wskaźnik oddawania barw źródeł światła.

5. Tętnienie światła.

Piśmiennictwo

1. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. Nr 148, poz. 973).

2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 129, poz. 844)

3. PN-84/E-02033 „Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym”

4. PN-90/E-001005 „Technika świetlna. Terminologia”

9. ŚRODOWISKO TERMICZNE

9.1 Wymiana ciepła między człowiekiem a jego otoczeniem

Między człowiekiem a środowiskiem zachodzi nieustanna wymiana ciepła. Odbywa się ona czterema drogami: przez przewodzenie, konwekcję, promieniowanie oraz odparowywanie potu. Tego rodzaju przepływy ciepła zależą od charakterystyk fizycznych otoczenia takich, jak: temperatura powietrza, średnia temperatura promieniowania, ciśnienie pary wodnej i prędkość ruchu powietrza.

Pierwszą reakcją człowieka na stymulacje termiczne jest behawioralne unikanie nadmiernych strat lub gromadzenia się ciepła wewnątrz ciała człowieka. Reakcje te polegają na doborze odzieży i klimatyzowaniu pomieszczeń. Gdy te działania nie są wystarczające w sposób odruchowy uruchamiane są reakcje fizjologiczne. Kontrola fizjologicznych zmian jest inicjowana przez odśrodkowe kanały nerwowe, zarówno somatyczne, jak i autonomiczne.

Ciepło jest produkowane we wszystkich tkankach organizmu, ale jest tracone do otoczenia tylko z tkanek, które kontaktują się z otoczeniem - głównie ze skóry, a w mniejszym stopniu także z dróg oddechowych.

Utrata ciepła z organizmu następuje kilkoma drogami. Pierwsza to przewodnictwo oraz  parowanie potu z powierzchni skóry do otaczającego powietrza i konwekcja z dróg oddechowych wspomagana konwekcją przepływu powietrza w płucach. Drugim kanałem utraty ciepła jest promieniowanie z gołej skóry, a w pewnym zakresie zachodzące też między warstwami odzieży.

W celu utrzymania stałej temperatury wewnętrznej w organizmie powinna być zachowywana równowaga między produkcją a utratą ciepła do otoczenia. Jeżeli suma energii wyprodukowanej i energii uzyskanej ze środowiska nie równoważą utraty energii wówczas nadwyżkowe ciepło jest gromadzone w organizmie lub tracone do środowiska.

Warunek zachowania homeotermii narzuca konieczność ograniczenia czasu przebywania człowieka w gorącym lub zimnym środowisku. Wzrost tętna, maksymalny poziom produkcji potu oraz wzrost temperatury wewnętrznej ciała są czułymi wskaźnikami obciążenia cieplnego organizmu i wyznaczają granice tolerancji niekorzystnego wpływu na organizm człowieka gorącego środowiska i pracy wykonywanej w takich warunkach. Z kolei w środowisku zimnym czynnikami ograniczającymi ekspozycję człowieka są straty ciepła z organizmu, czego wynikiem może być zmniejszenie się temperatury wewnętrznej i lokalnych temperatur skóry, szczególnie w okolicach kończyn.

W środowisku neutralnym ilość ciepła, która jest wytwarzana przez przemianę w spoczynku lub podczas wykonywania określonej czynności, zostaje rozproszona w taki sposób, że temperatura wewnętrznej ciała utrzymuje się na stałym poziomie bez udziału niezależnego mechanizmu termoregulacji.

9.2 Komfort cieplny

Procesy termoregulacyjne zmierzają do zapewnienia komfortu cieplnego organizmu. Komfortem cieplnym określa się stan, w którym człowiek nie czuje chłodu ani ciepła. W warunkach komfortu cieplnego bilans cieplny organizmu jest zrównoważony, a oddawanie ciepła odbywa się przez promieniowanie, konwekcję i pocenie niewyczuwalne oraz przez parowanie z dróg oddechowych. Temperatura ciała w stanie spoczynku wynosi około 37⁰C, a średnia ważona temperatura powierzchni skóry mieści się w granicach 32-34⁰C.
Na równowagę wpływa aktywność fizyczna człowieka i odzież oraz parametry otoczenia takie, jak: temperatura powietrza, średnia temperatura promieniowania, prędkość przepływu powietrza i wilgotność powietrza.
Warunki komfortu cieplnego stwarzają jednakowe i najkorzystniejsze warunki pracy, dostępne dla ogółu pracowników. W takich warunkach możliwa jest praca całą zmianę roboczą, mogą być także wykonywane prace wymagające wyjątkowej precyzji i uwagi.

9.3 Środowisko gorące
Powyżej strefy komfortu cieplnego, w zakresie pola wysokiej temperatury powietrza i promieniowania, rozciąga się obszar warunków klimatycznych, dla których równanie bilansu cieplnego, obliczone wyłącznie na podstawie wymiany ciepła na drodze konwekcji i promieniowania, ma wartość dodatnią. Warunki te będą dalej określane jako środowisko gorące, warunki stresu termicznego lub, biorąc pod uwagę obciążenie ustroju w tych warunkach, dyskomfort gorący ogólny.

Równowaga cieplna w środowisku gorącym zależy od zdolności do rozproszenia zarówno ciepła wynikającego z przemian metabolicznych jak i ciepła pobranego ze środowiska. Rozpraszanie ciepła metabolicznego wymaga przepływu krwi z wnętrza ciała do skóry, która jest chłodniejsza niż wnętrze ciała. Na powierzchni skóry ciepło oddawane jest drogą konwekcji i promieniowania. Gdy temperatura otoczenia zwiększa się powyżej 28-32⁰C lub wówczas, gdy podwyższa się temperatura wewnętrzna organizmu podczas wykonywania wysiłku fizycznego uruchamiany jest mechanizm pocenia. Jego efektywność jest ograniczana przez maksymalne tempo wydzielania potu i maksymalną środowiskową pojemność dla pary wodnej.

Jeżeli w środowisku gorącym wykonywana jest praca, wówczas krew płynąca z serca musi dotrzeć do pracujących mięśni oraz na powierzchnię ciała w celu oddania nadmiaru ciepła. Jeśli wykonywana jest ciężka praca wówczas łatwo może dojść do przegrzania organizmu.

9.4 Środowisko zimne
Poniżej strefy komfortu cieplnego, w zakresie pola niskiej temperatury zarówno powietrza, jak i promieniowania, rozciąga się obszar warunków klimatycznych, dla których równanie bilansu cieplnego, obliczone wyłącznie na podstawie wymiany konwekcyjnej i przez promieniowanie, ma wartość ujemną. Warunki te będziemy określać dalej jako środowisko zimne, warunki stresu termicznego lub, biorąc pod wagę obciążenie ustroju w tych warunkach, dyskomfort zimny ogólny.

Fizjologiczne podstawy równowagi cieplnej w zimnie opierają się na zdolności organizmu zarówno do produkcji ciepła, jak i jego zatrzymania. Zachowanie ciepła następuje przez ograniczenie ilości ciepła przenoszonego z wnętrza ciała do kończyn oraz wzrost izolacyjności tkanek powierzchniowych przez zwężenie głębszych naczyń w kończynach oraz naczyń powierzchniowych. W rezultacie wnętrze kończyn i ich powierzchnia ochładza się redukując gradient temperatury dla utraty ciepła. Drugi proces - produkcja ciepła  - zachodzi w tkankach metabolicznie aktywnych, głównie w mięśniach.

Środowisko zimne może powodować chłodzenie całego ciała prowadząc do hipotermii i dlatego w tym środowisku należy stosować odzież ciepłochronną. Zastosowanie wymaganej ciepłochronności odzieży ma zapobiegać hipotermii i obniżeniu temperatury wewnętrznej ciała nie więcej niż o 1,0⁰C, czyli do 36,0⁰C.

9.5 Środowiska termiczne niejednorodne i o parametrach zmiennych w czasie

W dotychczasowych rozważaniach założono stałość parametrów fizycznych charakteryzujących środowisko cieplne pracy zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. W praktyce nie występują tak idealne warunki. Człowiek może mieć ogólnie termicznie neutralne odczucia, lecz lokalnie możliwe jest odczuwanie dyskomfortu w niektórych częściach ciała (za zimno lub za gorąco). Przyczyną tego lokalnego dyskomfortu będzie np. nadmierne promieniowanie z jednego kierunku, lokalne konwekcyjne chłodzenie (przeciągi), kontakt z gorącą lub zimną powierzchnią, wreszcie pionowy gradient temperatury. Zmiany warunków środowiska termicznego i pracy prowadzą do zmiennych obciążeń organizmu człowieka. Zwiększa to znacznie liczbę niezbędnych pomiarów parametrów środowiska, które przy dużej niejednorodności środowiska, powinny być prowadzone na wysokości głowy, piersi i nóg pracownika.

Optymalizacja przemysłowego środowiska termicznego pracy, w celu zmniejszenia do minimum jego niekorzystnego wpływu na organizm człowieka, oznacza jednoczesną poprawę zdrowia, bezpieczeństwa i wydajności pracy. Jest więc działaniem niezbędnym z punktu widzenia humanitarnego i utylitarnego.

Piśmiennictwo

1. PN-ISO 7726. 2001. Ergonomia środowiska termicznego. Przyrządy i metody pomiaru wielkości fizycznych.

2. PN-85/N-08013. Ergonomia. Środowiska termicznie umiarkowane. Określenie wskaźników PMV, PPD i wymagań dotyczących komfortu termicznego.

3. PN-85/N-08011. Ergonomia. Środowiska gorące. Wyznaczanie obciążeń termicznych działających na człowieka w środowisku pracy, oparte na wskaźniku WBGT.

4. PN-88/N-08008. Ergonomia. Środowiska gorące. Analityczne określenie i interpretacja stresu cieplnego na podstawie obliczenia wymaganej ilości potu.

5. PN-90/N-08017. Ergonomia. Środowiska gorące. Analityczne określenie i interpretacja stresu cieplnego w warunkach stosowania odzieży ochronnej na podstawie obliczenia ilości potu.

6. PN-N-08020. 1994. Ergonomia. Środowiska gorące. Metoda oznaczania obciążenia termicznego w krótkotrwałym polu promieniowania podczerwonego.

7. PN-87/N-08009. Ergonomia. Środowiska zimne. Metoda oceny ujemnego obciążenia termicznego, oparta na wskaźnikach WCI i IREQ.

8. PN-ISO 9886.1999. Ocena obciążenia termicznego na podstawie pomiarów fizjologicznych.

10. PYŁY
Pyły są jednym z głównych czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy. Szkodliwe działanie pyłów na organizm człowieka może być przyczyną wielu chorób, w tym pylicy płuc. W 2001 roku, wg danych GUS, stwierdzono 820 przypadków pylicy płuc, co stanowi 13,7% stwierdzonych chorób zawodowych.

10.1 Pyły emitowane na stanowiskach pracy

Głównymi źródłami emisji pyłów w pomieszczeniach pracy są procesy technologiczne. Do najbardziej pyłotwórczych procesów technologicznych należą: mielenie, kruszenie, przesiewanie, transport i mieszanie ciał sypkich. Najwięcej pyłów najbardziej szkodliwych dla ludzi, powstaje w trakcie ostrzenia, szlifowania oraz polerowania.

Azbest jest nazwą handlową i odnosi się do sześciu minerałów włóknistych z grupy serpentynów (chryzotyl) i amfiboli (aktynolit, amozyt, antofilit, krokidolit, tremolit). Minerały te źle przewodzą ciepło i są względnie odporne na działanie czynników chemicznych.
Główną przyczyną aktywności rakotwórczej azbestu są wymiary włókien respirabilnych Kształt włóknisty, a więc określoną właściwość fizyczną można uznać za czynnik rakotwórczy pod warunkiem, że włókno jest na tyle trwałe, iż może istnieć w środowisku biologicznym przez długi okres. Względnie dużą częstotliwość występowania międzybłoniaków u pracowników narażonych na krokidolit można by więc tłumaczyć większą trwałością tych włókien w organizmie.

Sztuczne włókna mineralne są wprowadzane na coraz szerszą skalę jako zamienniki azbestu. Wyroby zawierające sztuczne włókna mineralne są stosowane w budownictwie przemysłowym, mieszkaniowym oraz w zakładach wykorzystujących je do produkcji własnych wyrobów - zakłady ceramiki, zakłady lotnicze, elektrownie, stocznie, przemysł samochodowy, zakłady urządzeń gospodarstwa domowego.
Sztuczne włókna mineralne wykazują różnorodną trwałość w środowiskach biologicznych, a co za tym idzie również różny stopień szkodliwości w odniesieniu do ludzi.

Drewno jest materiałem o nierównomiernej budowie. Narażenie zawodowe na pyły drewna występuje głównie w zakładach: tartacznych, płyt i sklejek, stolarki budowlanej, meblarskich i wyrobów stolarskich, opakowań drewnianych, zapałczanych.
Pyły emitowane w przemyśle drzewnym charakteryzują się rozkładem wymiarowym cząstek do 0,5mm, dlatego cząstki te są przede wszystkim zatrzymywane w jamie nosowej. Pyły emitowane podczas przerobu drewna twardego (takiego jak buk lub dąb) mogą być przyczyną nowotworów nosa i zatok przynosowych.

Ditlenek krzemu (SiO2) jest substancją polimorficzną występującą w naturze w różnych odmianach krystalicznych i bezpostaciowych. Odmiany krystaliczne określa się terminem wolna krystaliczna krzemionka. Pyły krzemionki krystalicznej są w Polsce uznawane za pyły prawdopodobnie rakotwórcze.
Do podstawowych odmian krystalicznych ditlenku krzemu należą: kwarc, krystobalit i trydymit. Występujący w przyrodzie krystaliczny ditlenek krzemu jest bardzo szeroko stosowany w przemyśle chemicznym, szklarskim, ceramicznym, materiałów budowlanych i ściernych, optycznym,  w odlewnictwie, itd.

10.2 Szkodliwe działanie pyłów na człowieka

Ze względu na rodzaj działania biologicznego, szkodliwego dla człowieka, pyły można podzielić na pyły o działaniu:

1. Drażniącym (cząstki węgla, żelaza, szkła, aluminium, związku baru, itp.)

2. Zwłókniającym (cząstki kwarcu, krystobalitu, trydymitu, azbestu, talku, kaolinu, pyły rud żelaznych i z kopalni węgla),

3. Kancerogennym (azbest, minerały azbestopodobne, sztuczne włókna mineralne, pyły zawierające krystaliczne odmiany ditlenku krzemu),

4. Alergizującym (pyły pochodzenia roślinnego, zwierzącego, leki, pyły arsenu, miedzi, cynku, chromu).

Ze względu na skutki zdrowotne najważniejsze są cząstki o średnicy poniżej 0,7mm, umożliwiającej ich przeniknięcie do obszaru wymiany gazowej i w konsekwencji do możliwości rozwoju pylicy płuc, większości nowotworów oraz zapalenia pęcherzyków płucnych. Rodzaj choroby wywołanej oddziaływaniem pyłu na układ oddechowy zależy od rodzaju wdychanego pyłu . Narażenie na cząstki pyłów zawierających wolną krystaliczną krzemionkę może być przyczyną krzemicy i prawdopodobnie nowotworów. Wdychanie pyłów włóknistych może prowadzić do pylicy płuc i nowotworów. Narażenie na cząstki pyłów drewna twardego (buk, dąb) może być powodem nowotworów nosa i zatok przynosowych

10.3 Ocena narażenia zawodowego na pyły
Ocena narażenia na pyły polega na wykonaniu pomiarów stężeń pyłów na stanowiskach pracy, określeniu wskaźników ekspozycji na pyły w odniesieniu do całodziennego czasu pracy i porównaniu uzyskanej wartości wskaźników ekspozycji z wartościami najwyższych dopuszczalnych stężeń pyłów (NDS-ów). Wyniki oceny narażenia są podstawą oceny ryzyka zawodowego oraz doboru środków ochrony przed zapyleniem.

10.4 Pomiary stężeń pyłów na stanowiskach pracy  

W normie PN-EN 481:1998 podano zasady pobierania próbek powietrza, opierając się na założeniu, że do organizmu mogą się przedostawać cząstki znajdujące się w otoczeniu ust i nosa. Do pomiaru stężeń pyłów w środowisku pracy są stosowane metody wagowe, które umożliwiają odnoszenie masy pyłów osadzonych na filtrach pomiarowych do frakcji wymiarowych cząstek pyłów osadzających się w różnych odcinkach dróg oddechowych człowieka.
Pobieranie próbek powietrza może być wykonane za pomocą przyrządów stacjonarnych lub za pomocą przyrządów indywidualnych, zainstalowanych na pracowniku, wyposażonych w głowicę pomiarową usytuowaną w strefie oddychania.

Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) jest to średnie stężenie ważone, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i tygodniowego, określonego w Kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
Podstawowym celem ustalania najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) substancji szkodliwych dla zdrowia jest obniżenie lub minimalizacja ich stężenia w środowisku pracy do poziomu akceptowalnego ryzyka zdrowotnego. Dla pyłów są ustalone NDS przedstawione w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej.

Tryb i częstotliwość wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy reguluje rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej (z dnia 9 lipca 1996 r. Dz. U. Nr 86, poz.394 wraz ze zmianami). Pracodawca, w którego zakładzie pracy występują szkodliwe dla zdrowia pyły, jest obowiązany do dokonywania badań i pomiarów stężeń pyłów:

1. Co najmniej raz na dwa lata - przy stwierdzeniu, w ostatnio przeprowadzonym badaniu, stężeń pyłów poniżej 0,5 wartości NDS.

2. Raz w roku - przy stwierdzeniu stężeń pyłów od 0,5 do 1,0 wartości NDS.

3. W razie stwierdzenia przekroczeń wartości NDS lub występowania czynników rakotwórczych, pracodawca powinien zapewnić stałą kontrolę (monitorowanie stężeń pyłów), a jeśli jest to niemożliwe - dokonywać pomiarów co najmniej raz na sześć miesięcy.

10.5 Ocena ryzyka związanego z narażeniem na pyły
Ocena ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na pyły jest procesem złożonym i obejmuje:

1. Identyfikację rodzaju pyłu występującego na stanowisku pracy.

2. Oznaczenie stężenia pyłu i, tam gdzie to jest wymagane, zawartości wolnej krystalicznej krzemionki w pyle.

3. Obliczenie wskaźnika ekspozycji na pyły.

4. Przeprowadzenie oceny narażenia na pyły.

5. Oszacowanie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na pyły.

6. Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka.

Ryzyko duże jest ryzykiem niedopuszczalnym. Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia należy podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego.
Ryzyko średnie jest ryzykiem dopuszczalnym. Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego.
Ryzyko małe jest ryzykiem dopuszczalnym. Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym poziomie.

10.6 Zapobieganie skutkom narażenia  na  pyły
Celem działań profilaktycznych w stosunku do osób narażonych na szkodliwe działanie pyłów jest zapobieganie przede wszystkim przypadkom pylicy krzemowej, pylicy azbestowej oraz zmianom nowotworowym. Średni okres rozwoju pylic płuc wynosi 15 lat, a nowotworów - powyżej 20 lat. Do pracy w środowisku o wysokim zapyleniu nie należy przyjmować osób z wrodzonymi lub nabytymi zmianami układu oddechowego i krążenia. W przypadku narażenia na azbest istotne jest ograniczenie nawyku palenia papierosów, który wielokrotnie zwiększa ryzyko rozwoju zmian nowotworowych.

Profilaktyka techniczna - środki ochrony zbiorowej i indywidualnej przed zapyleniem
Środki ochrony zbiorowej przed zapyleniem obejmują systemy wentylacji mechanicznej ogólnej oraz instalacje i urządzenia wentylacji mechanicznej miejscowej wyposażone w filtry powietrza. Celem wentylacji, polegającej na ciągłej lub okresowej wymianie powietrza w pomieszczeniach, jest:

1. Poprawa stanu i składu powietrza na stanowiskach pracy zgodnie z wymaganiami higienicznymi (ochrona zdrowia człowieka) i technologicznymi (konieczność  uzyskiwania produktów o określonych własnościach).

2. Regulacja takich parametrów środowiska powietrznego w pomieszczeniach, jak: stężenie zanieczyszczeń, temperatura, wilgotność oraz prędkość i kierunek ruchu powietrza.  

Filtry wstępne (klasy G1-G4) zwykle są stosowane w systemach wentylacji i klimatyzacji pomieszczeń o przeciętnych wymaganiach czystości powietrza (np. hotele, restauracje, domy towarowe, sale koncertowe) i w systemach pomieszczeń o wysokich wymaganiach czystości powietrza jako filtr wstępny przed filtrami o wyższej skuteczności filtracji.

Filtry dokładne (klasy F5-F9) są stosowane jako ostatni stopień filtracji w systemach wentylacji i klimatyzacji pomieszczeń o wysokich wymaganiach czystości powietrza (np. szpitale, kabiny lakiernicze, pomieszczenia czyste klasy ISO 9, ISO 8 i w systemach pomieszczeń o bardzo wysokich wymaganiach czystości powietrza przed filtrami wysoko skutecznymi.

Filtry powietrza typu HEPA (klasy H10-H14) i ULPA (klasy U15-U17) są stosowane jako ostatni stopień filtracji w systemach wentylacji i klimatyzacji pomieszczeń czystych o klasach czystości wyższych niż ISO 7 (np. sterylne sale operacyjne, produkcja leków i surowic, produkcja taśm filmowych i magnetycznych, pomieszczenia produkcji mikroelektroniki, siłownie jądrowe).

10.7 Podsumowanie
Podejmując działania zmierzające do ochrony pracowników przed narażeniem na pyły, szczególną uwagę należy zwrócić na najbardziej szkodliwe pyły, tzn. pyły zawierające wolną krystaliczną krzemionkę oraz pyły azbestu.

Piśmiennictwo

1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie czynników rakotwórczych w środowisku pracy oraz nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki z dnia 11 września 1996r. (Dz. U Nr 121, poz. 571).

2. Ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest z dnia 19 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 101, poz.628).

3. Rozporządzenie ministra gospodarki z dnia 14 września 1998 r. w sprawie sposobów bezpiecznego użytkowania oraz warunków usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. nr 138, poz. 895).

4. Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 2 kwietnia 1998 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (Dz. U. nr 45, poz. 280).

5. PN-Z-04008-7:2002 Ochrona czystości powietrza-Pobieranie próbek-Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników.

6. PN-EN 689:2002 Powietrze na stanowiskach pracy - Wytyczne oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa.

7. PN-EN 481:1998 Atmosfera miejsca pracy. Określenie składu ziarnowego dla pomiaru cząstek zawieszonych w powietrzu.

8. PN-91/Z-04030/05 Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości pyłu. Oznaczanie pyłu całkowitego na stanowiskach pracy metodą filtracyjno-wagową.

9. PN-91/Z-04030/06 Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości pyłu. Oznaczanie pyłu respirabilnego na stanowiskach pracy metodą filtracyjno-wagową.

10. PN-89/Z-04202/02 Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości azbestu. Oznaczanie stężenia liczbowego respirabilnych włókien azbestu na stanowiskach pracy metodą mikroskopii optycznej.

11. PN-91/Z-04018/02 Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości wolnej krystalicznej krzemionki. Oznaczanie wolnej krystalicznej krzemionki w pyle całkowitym na stanowiskach pracy metodą spektrometrii absorpcyjnej w podczerwieni.

12. PN-91/Z-04018/03 Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości wolnej krystalicznej krzemionki. Oznaczanie wolnej krystalicznej krzemionki w pyle respirabilnym na stanowiskach pracy metodą spektrometrii absorpcyjnej w podczerwieni.

13. PN-91/Z-04018/04 Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości wolnej krystalicznej krzemionki. Oznaczanie wolnej krystalicznej krzemionki w pyle całkowitym i respirabilnym w obecności krzemianów na stanowiskach pracy metodą kolorymetryczną.

14. Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 79, poz. 513).

15. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy z dnia 9 lipca 1996 r. (Dz. U. Nr 86, poz.394).

16. PN-N-18002:2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.

17. Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 129 poz. 844).

18. PN EN 779:1998. Przeciwpyłowe filtry powietrza do wentylacji ogólnej. Wymagania, badania, oznaczanie.

III. CZYNNIKI CHEMICZNE
Jednym z powszechnie występujących czynników szkodliwych w środowisku pracy są substancje chemiczne. Narażenie na te czynniki występuje praktyczne we wszystkich gałęziach krajowej gospodarki. Substancje chemiczne stanowią zagrożenie dla 65% ogólnej liczby pracowników zatrudnionych w warunkach szkodliwych dla zdrowia.
Substancje chemiczne w powietrzu na stanowiskach pracy występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, ale również przez skórę i z przewodu pokarmowego.

Skutki narażenia na szkodliwe substancje chemiczne mogą być miejscowe i układowe, a ich nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły. Skutki miejscowe to działanie drażniące i uczulające skórę i błony śluzowe. Skutki układowe to zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, wątrobie, nerkach, układzie sercowo-naczyniowym itd. Wyróżnia się także odległe następstwa ekspozycji na substancje toksyczne.

11.1 Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń substancji chemicznych

Koncepcja dopuszczalnych poziomów dla substancji chemicznych w powietrzu środowiska pracy zakłada, że dla każdej substancji istnieje stężenie, przy którym i poniżej którego u pracownika nie wystąpią żadne szkodliwe zmiany w stanie zdrowia. Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS), najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) i/lub najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) są to trzy kategorie normatywów higienicznych ustalane w Polsce.

Ocena ryzyka zdrowotnego dla substancji rakotwórczych polega na określeniu prawdopodobieństwa zachorowania lub zgonu z powodu choroby nowotworowej w następstwie narażenia zawodowego na określoną substancję rakotwórczą.

Polska lista normatywów higienicznych obejmuje następujące kategorie najwyższych dopuszczalnych stężeń (rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy Dz. U. 217, poz. 1833):

1. Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, pracy przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń

2. Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stężenia, która nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina

3. Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - wartość stężenia, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie

Pracodawca jest zobowiązany do takiego wyposażenia i utrzymania budynków, instalacji i maszyn, stanowisk pracy, organizacji procesu technologicznego, aby nie następowało zanieczyszczenie środowiska pracy lub było ono ograniczone do możliwie najniższego poziomu, a dla substancji o ustalonych wartościach najwyższych dopuszczalnych stężeń - do poziomu nieprzekraczającego tych wartości.
Pracodawca jest również zobowiązany do badania stężeń substancji chemicznych w celu ustalenia stopnia narażenia pracowników.

Do wykazu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń wprowadzono oznakowania, które dostarczają istotnej informacji o kierunku działania substancji chemicznej. Substancje o działaniu żrącym oznakowano symbolem C, drażniącym - I, uczulającym - A, rakotwórczym dla ludzi - Rc, prawdopodobnie rakotwórczym dla ludzi - Rp, o działaniu toksycznym na płód - Ft i wchłaniających się przez skórę - Sk. Podano również podstawy klasyfikacji substancji.

11.2 Zagrożenia związane ze stosowaniem substancji i preparatów chemicznych

Substancje i preparaty chemiczne - zgodnie z Ustawą o substancjach i preparatach chemicznych z 11 stycznia 2001 r. (Dz. U. nr 11, poz. 84) - podlegają klasyfikacji pod względem zagrożenia, jakie stanowią dla zdrowia człowieka lub dla środowiska. Osoba wprowadzająca do obrotu substancję niebezpieczną lub niebezpieczny preparat (producent, dystrybutor, importer) jest zobowiązana do bezpłatnego udostępnienia odbiorcy karty charakterystyki, najpóźniej w dniu pierwszej dostawy oraz ma obowiązek zaktualizować kratę w przypadku pojawienia się nowych istotnych danych.
Pracodawca jest zobowiązany do upowszechniania informacji podanych w kartach wśród pracowników.

Pracownicy stosujący substancję lub preparat niebezpieczny mają obowiązek zapoznania się z kartą charakterystyki oraz podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstaniu zagrożenia.

Jako niebezpieczne klasyfikuje się substancje lub preparaty chemiczne o:

1. Właściwościach wybuchowych.

2. Właściwościach utleniających.

3. Skrajnie łatwo palne, wysoce łatwo palne, łatwo palne.

4. Bardzo toksyczne, toksyczne, szkodliwe.

5. Żrące, drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, działające na rozrodczość.

6. Niebezpieczne dla środowiska.

Osoba stosująca substancję niebezpieczną lub preparat ma obowiązek zapoznania się z kartą charakterystyki oraz podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstaniu zagrożenia.
Wzór karty charakterystyki substancji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego oraz sposób jej sporządzania i aktualizowania jest podany w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r. w sprawie karty charakterystyki substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego (Dz. U. nr 140, poz. 1171).

Zgodnie z tym wzorem informacje zawarte w kartach ujęto w następujących punktach:

1. Skład i informacja o składnikach

2. Identyfikacja zagrożeń

3. Pierwsza pomoc

4. Postępowanie w przypadku pożaru

5. Postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska

6. Postępowanie z substancją/preparatem i jej/jego magazynowanie

7. Kontrola narażenia i środki ochrony indywidualnej

8. Właściwości fizykochemiczne

9. Stabilność i reaktywność

10. Informacje toksykologiczne

11. Informacje ekologiczne

12. Postępowanie z odpadami

13. Informacje o transporcie

14. Informacje dotyczące przepisów prawnych

15. Inne informacje

Substancje i preparaty niebezpieczne podlegają zgłoszeniu do Biura do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych.

Wykaz substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem znajduje się w załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r. (Dz. U. nr 129, poz. 1110).

Kryteria i sposoby klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002 r. (Dz. U. nr 140, poz. 1172).

Na każdym opakowaniu zawierającym niebezpieczną substancję lub preparat, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (Dz. U. nr 140, poz. 1173), powinna być trwale przytwierdzona etykietka zawierająca następujące elementy:

1. Nazwa substancji lub nazwa handlowa preparatu, przeznaczenie preparatu

2. Nazwa lub imię i nazwisko, adres i numer telefonu producenta substancji lub preparatu, a w przypadku substancji lub preparatów produkowanych za granicą także importera lub dystrybutora wprowadzającego substancje lub preparat do obrotu na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej

3. Nazwę chemiczną lub nazwy chemiczne substancji obecnych w preparacie w oparciu o kryteria podane w ww. rozporządzeniu

4. Znak lub znaki ostrzegawcze i napisy określające ich znaczenie

5. Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia wynikającego z niebezpieczeństwa związanego ze stosowaniem substancji lub preparatu (zwroty R)

6. Zwroty opisujące bezpieczne warunki stosowania substancji lub preparatu (zwroty S)

Minister Zdrowia określił również obowiązek dostarczenia karty charakterystyki niektórych preparatów niezaklasyfikowanych jako niebezpieczne (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 sierpnia 2002 r., Dz. U. nr 142, poz. 1194).

11.3 Proces oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie

1. Systematyczne dokonywanie oceny ryzyka zawodowego związanego z występowaniem niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych biorąc pod uwagę właściwości czynnika chemicznego stwarzające zagrożenie, dane zawarte w kartach charakterystyk, rodzaj i czas trwania narażenia, rodzaj procesu technologicznego oraz funkcjonujące środki ochrony zbiorowe i stosowane środki ochrony indywidualnej.

2. Redukowanie do minimum liczby pracowników narażonych na substancje i preparaty chemiczne.

3. Zredukowanie do minimum czasu i wielkości narażenia.

4. Opracowanie odpowiednich procedur zapewniających bezpieczeństwo pracy, włączając w to bezpieczne obchodzenie się z substancjami i preparatami chemicznymi, ich przechowywanie i transport, a także postępowanie z odpadami.

5. Zapewnienie ochrony pracowników przed niebezpieczeństwem wynikającym z fizykochemicznych właściwości czynników chemicznych poprzez unikanie stosowania substancji palnych, wybuchowych, nietrwałych chemicznie, gdy charakter pracy na to pozwala oraz obecności źródeł zapłonu.

6. Opracowanie procedur postępowania w przypadku występowania sytuacji wyjątkowych oraz podejmowanie odpowiednich działań mających na celu ograniczenie skutków wydarzenia.

7. Informowanie pracowników o ryzyku.

8. Przeprowadzanie szkoleń.

Piśmiennictwo

1. Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych. Warszawa, Centralny Instytut Ochrony Pracy 2003, Płyta CD

2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 lipca 1996 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U nr 86, poz. 394

3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 11 września 1996 r. w sprawie czynników rakotwórczych w środowisku pracy oraz nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Dz. U nr 121, poz. 571

4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem. Dz. U nr 129, poz. 1110

5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r. w sprawie karty charakterystyki substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego. Dz. U nr 140, poz. 1171

6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 5 lipca 2002 r. w sprawie substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych, których opakowania należy zaopatrywać w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci i w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie. Dz. U nr 140, poz. 1174

7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych. Dz. U nr 140, poz. 1172

8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych. Dz. U nr 140, poz. 1173

9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 sierpnia 2002 r. w sprawie obowiązku dostarczenia karty charakterystyki niektórych preparatów niezaklasyfikowanych jako niebezpieczne. Dz. U nr 142, poz. 1194

10. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U nr 217, poz. 1833

11. Ustawa o substancjach i preparatach chemicznych z dnia 11 stycznia 2001 r. Dz. U nr 11, poz. 84; zm.: Dz. U 2001, nr 11, poz. 85

12. Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 18 lutego 2003 r. w sprawie szczegółowych danych, które producent lub importer przedstawia Inspektorowi do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych w przypadku wprowadzenia do obrotu na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej niektórych substancji nowych (Dz. U nr 50, poz. 436)

13. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. nr 69, poz. 332)

14. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 5 kwietnia 2001 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. nr 37, poz. 451)

15. PN-Z-04008-7:2002. Ochrona czystości powietrza - pobieranie próbek powietrza - Zasady pobierania próbek powietrza i interpretacji wyników

16. PN-N-18002:2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego

IV.

CZYNNIKI BIOLOGICZNE

12.1 Podstawowe informacje na temat czynników biologicznych

Czynniki biologiczne to:

1. Drobnoustroje (bakterie, wirusy, grzyby) włącznie z mikroorganizmami zmodyfikowanymi genetycznie.

2. Hodowle komórkowe.

3. Wewnętrzne pasożyty ludzkie, mogące być przyczyną zakażenia, alergii bądź zatrucia.

Drogi przenoszenia czynników biologicznych

1. Powietrzna np. prątek gruźlicy.

2. Przez krew i inne płyny ustrojowe np. wirus zapalenia wątroby typu B i C, ludzki wirus niedoboru odporności.

3. Fekalno-oralną (pokarmową) np. wirus zapalenia wątroby typu A.

4. Przez wektory np. krętek boreliozy, wirus kleszczowego zapalenia mózgu.

5. Przez bezpośredni kontakt przez skórę lub błony śluzowe np. wirus opryszczki pospolitej.

Rodzaje działalności, w których występuje narażenie na czynniki biologiczne

1. Służba zdrowia.

2. Rolnictwo i leśnictwo.

3. Weterynaria.

4. Usuwanie i utylizacja odpadów, oczyszczanie ścieków.

5. Przemysł: biotechnologiczny, spożywczy, skórzany i futrzarski, metalurgiczny.

6. Praca w instytucjach i laboratoriach naukowo-badawczych.

7. Praca w archiwach, bibliotekach i muzeach z materiałami skażonymi przez czynniki biologiczne.

12.2 Choroby zawodowe wywołane przez czynniki biologiczne

Choroba jest ujęta w wykazie chorób zawodowych. W wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że choroba została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy.

Choroby alergiczne: Astma oskrzelowa, Zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, Byssinoza, Alergiczny nieżyt nosa, Zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym

Choroby zakaźne skóry: Drożdżakowe zapalenie skóry rąk u osób pracujących w warunkach sprzyjających rozwojowi drożdżaków chorobotwórczych, grzybice skóry u osób stykających się z materiałem biologicznym pochodzącym od zwierząt.

Choroby układu wzrokowego: Epidemiczne wirusowe zapalenie spojówek lub rogówki.

Choroby zakaźne lub pasożytnicze: Wirusowe zapalenie wątroby, borelioza, gruźlica, bruceloza, pełzakowica, zimnica,

Nowotwory złośliwe: Wirus zapalenia wątroby typu B i C - rak pierwotny wątroby, aflatoksyny (B1, B2, G1, G2).

Choroby zawodowe wywoływane przez czynniki biologiczne w wybranych branżach

1. Służba zdrowia - wirusowe zapalenie wątroby, gruźlica, AIDS.

2. Służba weterynaryjna i zootechniczna - bruceloza, tularemia, pryszczyca, ornitozy.

3. Służby leśne, drwale - borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu, wścieklizna, tularemia.

4. Rolnictwo - alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, bruceloza.

Wirusowe zapalenie wątroby typu B i C

1. Personel medyczny wykonujący zabiegi diagnostyczne, lecznicze i pielęgnacyjne u pacjentów, bez względu na profil zakładu opieki zdrowotnej.

2. Personel zakładów fryzjerskich, gabinetów kosmetycznych i salonów tatuażu.

3. Policjanci, pracownicy więzień i ochrony.

4. Pracownicy prosektoriów i domów pogrzebowych.

Szczepienia ochronne - podstawy prawne

1. Ustawa z dn. 6 września 2001r o chorobach zakaźnych i zakażeniach (01.126.1384).

2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 19 grudnia 2002r. w sprawie wykazu obowiązkowych szczepień ochronnych oraz zasad przeprowadzania i dokumentacji szczepień (02.237.2018).

3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 3 stycznia 2003r. w sprawie wykazu stanowisk pracy oraz szczepień ochronnych wskazanych do wykonania pracownikom podejmującym pracę lub zatrudnionym na tych stanowiskach (03.5.60)

wykaz stanowisk pracy oraz szczepień ochronnych wskazanych do wykonania pracownikom podejmującym pracę lub zatrudnionym na tych stanowiskach

Lp.	Określenie stanowiska pracy	Szczepienie ochronne
1.	Stanowiska pracy, na których występuje narażenie na kontakt z materiałem biologicznym pochodzenia ludzkiego	WZW typu B
2.	Stanowiska pracy, na których wykonywanie pracy związane jest z wyjazdami na obszary występowania zachorowań na WZW typu A	WZW typu A
3.	Stanowiska pracy przy usuwaniu odpadów tężcowi komunalnych i nieczystości lub i durowi brzusznemu konserwacji urządzeń służących temu celowi	WZW typu A
4.	Stanowiska pracy wymagające częstego kontaktu z glebą	tężcowi
5.	Osoby zatrudnione na stanowiskach związanych z obsługą osób przyjeżdżających z obszarów występowania błonicy lub osoby wyjeżdżające na te obszary	błonicy
6.	Stanowiska pracy w kompleksach leśnych na obszarach endemicznego występowania zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu	kleszczowemu zapaleniu mózgu
7.	Stanowiska pracy związane z diagnostyką wścieklizny u zwierząt lub stanowiska pracy wymagające kontaktu z nietoperzami	wściekliźnie
8.	Stanowiska pracy na obszarach występowania zachorowań na żółtą gorączkę, jeżeli tak stanowią przepisy danego kraju	żółtej gorączce
9.	Stanowiska pracy związane z diagnostyką duru brzusznego i innych schorzeń jelitowych oraz stanowiska pracy przy usuwaniu odpadów komunalnych i nieczystości ciekłych lub konserwacji urządzeń służących temu celowi	durowi brzusznemu

58

---