Architektura barokowa w Niemczech
Po niespokojnej pierwszej połowie XVII wieku na ziemiach niemieckich zapanował pokój. Wojna trzydziestoletnia, która trwała w latach 1618-1648, zakończyła się, a księstwa wyodrębniły się jako niezależnie państewka. Ugruntował się podział na protestancką północ i katolickie południe. W zrujnowanych gospodarczo krajach dopiero po 1650 roku nastąpiło lekkie ożywienie w budownictwie, a wraz z nim zaczął upowszechniać się ów styl - barok. Jeśli wziąć pod uwagę rozdrobnienie polityczne i rozłam religijny, to nie powinno dziwić zróżnicowanie w rozwoju tego stylu architektonicznego na terytorium niemieckim.
W budownictwie sakralnym kościoły katolickie początkowo rozwiązywano na planie trójnawowej bazyliki z elewacją frontową dość często flankowaną dwiema wieżami. Nie zawsze projektowano nawę krzyżową i stosowano kopułę nad skrzyżowaniem naw. W drugiej połowie XVII wieku coraz częściej pojawiają się układy centralne o wydłużonym planie i bogatej dekoracji. Koniec XVII wieku zaowocował budynkami o giętych elewacjach o silnie profilowanych obelkowaniach, rzeźbiarsko traktowanych hełmach i latarniach, fantazyjnie rozczłonkowanych obramowaniach otworów i gęsto profilowanych pilastrach i łukach sklepień, dekoracyjnie potraktowanych kartuszach, medalionach, wspornikach. Budownictwo zborów ewangelickich, długo skromne, o układach podłużnych i centralnych, z wolna się zmienia, a w XVIII wieku zaczyna nawet przypominać architekturę krajów katolickich.
Wraz z normalizacją gospodarczą kraju ożywa również budownictwo świeckie. Powstają nowe rezydencje magnackie, przebudowywane są istniejące. Pałace wzorowane są na układach francuskich, w których budynek główny z dwoma bocznymi skrzydłami poprzedza dziedziniec, a ogród w stylu francuskim lokalizowany jest za budynkiem. Tak samo wystawnie projektowane są pałace biskupów. Domy mieszczańskie otrzymują nowy wystrój. Nadal, zwłaszcza na północy, występuje ornament zwijany i sporadycznie chrząstkowy. Szybko rozpowszechnia się płaski ornament taśmowy. W XVIII wieku coraz częściej stosowany jest ornament rokokowy, modelowany w gipsie (sztukateria), inspirowany wzorami francuskimi.
Kraje północno-zachodnie i zachodnie
Około 1690 roku w Bremie francuski architekt, Jean Baptiste Broebes, zbudował budynek Giełdy (Handelsbörse). Ciekawiej reprezentują się dorobek Paula du Ry, francuskiego emigranta działającego w Hesji. W 1690 dla cysterskiego klasztoru Haydau (w gminie Morschen) projektuje nową oranżerię. W latach 1698-1710 realizuje ambitne zadanie zbudowania od podstaw w Kassel (Hofgeismar) Nowego Miasta (Carsdorf) dla Hugenotów. Oprócz planu przestrzennego i projektów budynków mieszkalnych w 1704 buduje nowy, protestancki kościół. Zaprojektował także w Kassel miejski pałac dla landgrafa Karola. Budynek powstał w 1714, już po śmierci Paula. Pracami kierował jego potomek. Obecnie w budynku mieści się Brüder Grimm-Museum, muzeum z pamiątkami po braciach Grimm.
Ernst Georg Sonnin to kolejny architekt pochodzenia francuskiego. Jego działalność związana była z Hamburgiem, gdzie brał udział w odbudowie szeregu budowli. Za najważniejsze z jego przedsięwzięć uważa się projekt odbudowy kościoła św. Michała. Współpracując z Johannem Prey zbudowali protestancki kościół założony na planie centralnym krzyża greckiego z wewnętrzną emporą o fantazyjnie wygiętej linii.
Kraje północno-wschodnie
Pierwsze elementy baroku pojawiły się w architekturze za sprawą przybyszów z Holandii. Największą rolę w Berlinie i jego okolicach odegrali:
Michael Mattias Smids z Bredy, współpracował z Memhardtem przy budowie fortyfikacji, Stajni Książęcych i wielu innych budynków w Berlinie, zamku w Oranienburgu i Poczdamie.
Johann Gregor Memhardt z Linz, wykształcony w Holandii (przed przyjazdem do Berlina zapoznał się z architekturą holenderską m.in. w Hadze). W Berlinie projektował zamek (obecnie zamek nie istnieje), pracował przy rozbudowie zamku w Oranienburgu, autor projektu rozbudowy Poczdamu (1661) i projektant zamku w Poczdamie.
Johann Arnold Nering, (Nehring) niemiecki architekt wykształcony w Holandii, współpracownik Memhardta i Smidsa, budował Berliński Arsenał (po jego śmierci prace ukończył Andreas Schlüter), pracował przy budowie części fortyfikacji i zamku w Berlinie, zaprojektował oranżerię na terenie Lustgarten (1685), protestancką kaplicę zamkową w Köpenick, plac Gendarmenmarkt, pałac Charlottenburg (Nering projektował od 1695 najstarszą część pałacu, ukończoną w latach 1701-1713 przez Eosander von Götthe, tzw. Nering-Eosanderbau), pracował przy rozbudowie starego zamku w Poczdamie.
Andreas Schlüter, niemiecki architekt (ur. w 1660 r.) i rzeźbiarz, początkowo współpracował z Neringiem przy budowie Arsenału (jego dziełem jest rzeźbiarska dekoracja budynku, m.in. cykl Umierający wojownicy 1696), projektant Starej Poczty (1701-1704) w Berlinie.
Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff, architekt i malarz, twórca późnobarokowych dzieł o spokojnej, klasycyzującej bryle i rokokowych wnętrzach. Jego najważniejsze prace to gmach berlińskiej opery (1741), pałace w Charlottenburgu (1740-1742), Sanssouci (1745-1747), Rheinsbergu i starego zamku Poczdamie (z kompleksu zachował się jedynie budynek stajni królewskich).
Johann Gottfried Büring, budowniczy działający pod koniec rokoko, najbardziej znany jest jego udział przy budowie niektórych budynków w kompleksie Sanssouci, np. Chińskiego Pawilonu, Nowego Pałacu oraz Galerii Obrazów.
Kraje południowe
Architektura baroku w południowej części terytorium Niemiec prezentuje się znacznie bogaciej niż na północy. Powstają dzieła, w których odzwierciedlają się wpływy architektury włoskiej szkoły Borrominiego, Berniniego i jezuickiej architektury sakralnej oraz francuskiej architektury zespołów pałacowo-parkowych. Wystrój wnętrz został zdominowany francuskim rokoko, które także wpłynęło na ukształtowanie architektonicznej bryły budowli i jej rzeźbiarską dekorację. Na zlecenie arystokracji świeckiej i kościelnej pracowali architekci włoscy i francuscy. Oprócz nich, w dość krótkim czasie pojawiło się wielu znanych artystów pochodzenia niemieckiego. Do najbardziej znanych należą:
Enrico Zucalli, włoski architekt był jednym z pierwszych reprezentantów baroku na południu Niemiec. Od 1663 r. pracował wraz z bolońskim architektem Agostino Barelli przy budowie kościoła Teatynów w Monachium. Do projektu Barelliego dodał dwie wieże od frontu i kopułę nad skrzyżowaniem naw. Pracował przy rozbudowie pałacu Nymphenburg (wraz z Giovanni Antonio Viscardi, najstarszą część pałacu zbudował Barelli) oraz pałacu Schleissheim w Monachium oraz pałacu (Kurfürstliches Schloss Bonn, obecnie budynek Uniwersytecki) i dworku w Bonn. Sporządził także plany przebudowy klasztoru w Ettal (na ich podstawie odbudowano zniszczony pożarem klasztor po śmieci architekta).
Giovanni Antonio Viscardi, włoski architekt zatrudniony na dworze bawarskim. W jego pracach wyraźnie widoczne są wpływy szkoły Borrominiego. Uczestniczył przy realizacji prac Enrico Zucalli. Kierował także przebudową cysterskiego klasztoru Fürstenfeld. Najciekawszą jego pracą jest projekt monachijskiego kościoła św. Trójcy w Monachium (1711-1718). Zastosował tu kopułę bez bębna, konstrukcję, która rozpowszechniła się na południu Niemiec.
Georg Dientzenhofer, wprowadził do budownictwa sakralnego na południu Niemiec ciekawe rozwiązania oparte na planie centralnym. Zaprojektował kaplicę odpustową Trójcy Świętej w Waldsassen na rzucie trójkąta równobocznego z przylegającymi do jego boków trzech półkoli. Wnętrze kościoła obiega niskie obejście a bryłę akcentują wysokie i smukłe wieże zlokalizowane w wierzchołkach trójkąta. Z bratem Johannem Leonardem pracował przy budowie kościoła św. Marcina w Bambergu, którego architektura jest wzorowana na rzymskim Il Gesù.
Johann Dientzenhofer, projektował kościoły, w których śmiało konstruowane, elipsoidalne sklepienia przenikały się. Przykładem takiej budowli jest kościół w Banz w Bad Staffelstein (powiat Lichtenfels). Inne jego dzieła to: katedra i pałac w Fuldzie, pałac w Kleinheubach, pałac Weissensteina w Pommersfelden, kościół w Litzendorf.
Johann Leonhard Dientzenhofer, uczestniczył w rozbudowie benedyktyńskich opactw w Banz i św. Michała w Bambergu oraz nowego pałacu biskupa w Bambergu (do renesansowej rezydencji dobudował dwa skrzydła).
Balthasar Neumann, niemiecki architekt z okresu późnego baroku, pracował przy budowie i rozbudowie wielu kościołów, opactw i zamków np. pałac w Bruchsal, pałac Augustusburg w Brühl, dla którego zaprojektował wspaniałą klatkę schodową, kościoły w Gössweinstein, w opactwie w Neresheim (jednonawowy w układzie podłużnym o przęsłach przykrytych owalnymi sklepieniami), Steinbach, klasztor i kościół benedyktyński w Münsterschwarzach w Schwarzach nad Menem, powiat Kitzingen, opactwa w Banz, w Schöntal, kościół pielgrzymkowy Czternastu Wspomożycieli w Vierzehnheiligen (jednonawowy, ze sklepieniami na planie koła i owalu) Dom pod Sokołem - Falkenhause w Würzburgu (z elewacją o bogatej, rokokowej dekoracji), pałac Poppelsdorfer w Bonn. Najbardziej znane jego projekty to rezydencja biskupa i kaplica rodziny Schönborn przy katedrze w Würzburgu.
Dominikus Zimmermann, architekt niemiecki, znany przede wszystkim jako projektant wnętrz, licznych ołtarzy, ambon i innych dekoracji. Zbudował rokokowe kościoły, zaprojektowane na rzucie elipsy, w Steinhausem (Bad Schussenried) 1727-1733 i w Wies (Steingaden, powiat Weilheim-Schongau) 1745-1754. Przy wystroju wnętrz współpracował z bratem Johannem Zimmermannem. Jego inne dzieła to: przebudowa kartuzji w Buxheimie - kościół, kaplica św. Anny (1713-1727), budowa kościoła NMP w Günzburgu (1735-1740), przebudowa franciszkańskiego klasztoru w Maria Medingen w Mödingen (1716-1725).
François de Cuvilliés starszy, bawarski architekt wnętrz urodzony we Francji, przedstawiciel rokoko. Jako nadworny architekt elektorów Maksymiliana II i Karola VII i pracował nad wystrojem wnętrz monachijskiej Rezydencji - Pałacu Królewskiego i znajdującego się w skrzydle pałacu teatru dworskiego Cuvilliés-Theater 1751-1753. Dla zespołu pałacowo-parkowego w Nymphenburgu zaprojektował pałacyk myśliwski Amalienburg (1734-1739). Jego dziełem jest także monachijski Pałac Holstein z sztukatorską dekoracją Johanna Zimmermanna (obecnie rezydencja biskupa) i fasada kościoła Teatynów (1765-1768). W Bonn pracował nad wystrojem wnętrz pałacu Brühla i bramą wjazdową pałacu elektorskiego (Koblenzer Tor) obecnie budynek należy do kompleksu zabudowań uniwersyteckich, w Brühl pracował nad wystrojem wnętrz zespołu pałacowego (Augustusburg i Falkenlust). Wraz z braćmi Zimmermann, Dominikusem i Johannem, zajmował się dekoracją pomieszczeń pałacu Nymphenburg.
Johann Georg Starcke, niemiecki architekt, który pracował w Dreźnie i jego okolicy. W swoich pracach łączył elementy baroku francuskiego i włoskiego. Zaprojektował Ogród Włoski z pawilonem (1669) oraz pałac na terenie drezdeńskiego Grossen Garten (1678-1683). Brał udział w pracach związanych z przebudową zamku królewskiego Residenzschloss1691-1693, ujeżdżalni dworskiej w Dreźnie i budynku Starej Giełdy w Lipsku (1678-1683).
Matthäus Daniel Pöppelmann, niemiecki architekt późnego baroku. Studiował we Włoszech, gdzie zainteresował się twórczością Fontany. Poznał też prace austriackiego architekta Johanna Hildebrandta. Pöppelmann w swoich projektach wprowadzał bogatą, symetryczną ornamentykę, która zbiżała jego twórczość do rokoko. Pracował w Berlinie, przy przebudowie zamku, Dreźnie i okolicach oraz w Warszawie. Najsłynniejszym dziełem Pöppelmanna jest drezdeński Zwinger (1711-1728). Wewnętrzny dziedziniec (o pow. ok. 1 ha) z ogrodem w stylu francuskim okala galeria oraz jedno i dwukondygnacyjne pawilony. Brama prowadząca na dziedziniec została zaprojektowana w formie łuku triumfalnego i wieńczona wielką koroną (stąd jej nazwa Kronentor - Brama Koronna). Pöppelmann pracował także przy budowie lub przebudowie innych obiektów: w Dreźnie - pałac Taschenberg (1711-1715), pałac Japoński (1715), pałac w barokowych ogrodach Grossedlitz, pałac Pillnitz koło Drezna (1720-1723), pałac w Moritzburgu (1723-1733). Zaprojektował również drezdeński most Augusta - Augustusbrücke (1727-1731).
Georg Bähr, architekt niemiecki pracujący przede wszystkim w Dreźnie. Jego najważniejszym projektem była budowa luterańskiego kościoła Frauenkirche (kościół Mariacki) (1726-1743). Kościół został zaprojektowany na planie centralnym i zwieńczony wysoką kopułą z ciosów. Schody prowadzące na kolistą emporę zostały umieszczone w czterech ryzalitach przylegających do bryły budowli. Inne prace Bähra to Hotel Saski (Hôtel de Saxe) w Dreźnie, kościoły w Loschwitz (Drezno) (1705-1708), Schmiedebergu (w pobliżu Altenbergu) (1713-1716) i Forchheim (1719-1726.
Gaetano Chiaveri architekt włoski, pracował w Niemczech, Polsce i Rosji. Efektem jego działalności w Niemczech są drezdeńskie budowle: Pałac Maksymiliana i katolicki kościół dworski - Hofkirche (1739-1751). Budynek katedry został zaprojektowany na planie bazyliki o podwyższonej nawie środkowej i półkolistym obejściu. Fasadę o giętych liniach akcentuje smukła, czterokondygnacyjna, ażurowa wieża z cebulastym hełmem.
W XVIII wieku zapanowała moda na niewielkie pałacyki i pawilony ogrodowe lokalizowane na terenie rozległych założeń ogrodowych i parkowych. Do największych budowli o tym charakterze należą rokokowe pałace w pobliżu Stuttgartu:
Monrepos, budowany od 1760 przez Philippe de la Guêpière. Pałac na wodzie Monrepos to jeden z wielu obiektów założenia parkowo-pałacowego w Ludwigsburgu; barokowy zespół budowli powstał na zlecenie Eberharda Ludwika Wirtemberskiego i był wzorowany na francuskim Wersalu. Główny obiekt - rezydencja, zbudowany przez Johanna Friedricha Nette i Donato Giuseppe Frisoni, był gotowy w 1733. Letni, myśliwski pałacyk Favorite, powstał w latach 1717-1723 według projektu Donato Giuseppe Frisoni.
Solitude (1764-1775), zbudowany na zlecenie Karola Eugeniusza Wirtemberskiego przez Friedricha Weyhinga, Philippe de la Guêpière i Reinholda Ferdinanda Heinricha Fischera ok. 12,0 km od Ludwigsburga.
Ciekawym przykładem barokowej urbanistyki jest projekt zabudowy Karlsruhe w Wirtembergii. Miasto zostało założone w 1715 r. przez Karola Wilhelma. Centralnym punktem planu stała się wieża ocalała z średniowiecznej zabudowy obronnej (na szczycie Turmberg w Durlach). Do wieży dobudowano pałac a od niej, promieniście, wytyczono 32 aleje parkowe. Do zespołu pałacowo-parkowego początkowo przylegało niewielkie osiedle, które dało początek miastu.
Enrico Zucalli - Monachium - kościół Teatynów
Enrico Zucalli - Pałac Nymphenburg
Enrico Zucalli - Klasztor Ettal
Giovanni Antonio Viscardi - Monachium, kościół św. Trójcy
Giovanni Antonio Viscardi - Klasztoru Fürstenfeld - wnętrze kościoła
Wnętrze kościoła św, Trójcy w Monachium
Georg Dientzenhofer - kaplica Trójcy Świętej w Waldsassen
Dientzenhofer - Bamberg - fasada kościoła św. Marcina
Johann Dientzenhofer - katedra w Fuldzie
J.L. Dientzenhofer - pałac biskupa - Bamberg
Dominikus Zimmermann - plan kościoła w Steinhausem
Dominikus Zimmermann - kościół w Wies - ołtarz główny
Chór i organy
Gaetano Chiaveri - Hofkirche w Dreźnie
Matthäus Daniel Pöppelmann - Zwinger
Plan Karlsruhe z 1721 r.
Paul du Ry - kościół w Carsdorf
Johann Arnold Nering - Berlin - Arsenał
G. W. von Knobelsdorff - Poczdam - Stary Zamek - Stajnie Królewskie
Pałac Sanssouci - rokokowa elewacja
Sanssouci - Nowy Pałac
Balthasar Neumann - rezydencja biskupów w Würzburgu
Balthasar Neumann - Fasada kościół opactwa w Neresheim
Balthasar Neumann - bazylika w Vierzehnheiligen
Wnętrze bazyliki w Vierzehnheiligen
Balthasar Neumann - Dom pod Sokołem w Würzburgu
Fraçois de Cuvilliés - wnętrze Cuvilliés-Theater
François de Cuvilliés - Bonn Koblenzer Tor
François de Cuvilliés - Monachium - Pałac Holstein
Georg Bähr - Frauenkirche w Dreźnie
