Wyższa Szkoła Agrobiznesu

w Łomży

Zdzisław Kawecki, Teresa Kawecka

Brygida Wierzbicka

Ogrodnictwo

wybrane zagadnienia

Łomża 1997

Zdzisław Kawecki, Teresa Kawecka

Brygida Wierzbicka

Ogrodnictwo

wybrane zagadnienia

Wyższa Szkoła Agrobiznesu

Łomża 1997

Autorzy:

I i III rozdział - prof.dr hab. Zdzisław Kawecki

II rozdział - dr hab. Brygida Wierzbicka

IV rozdział - dr inż. Teresa Kawecka

Recenzent:

prof.dr hab. Ryszard Czesław Szafranek

Skład komputerowy:

mgr inż. Łucja Michalik

Rysunki wykonał:

Marian Michałowski

Zdjęcia: Zdzisław Kawecki

Skrypt przeznaczony jest dla studentów wszystkich specjalności kierunku Rolnictwo Wyższej Szkoły Agrobiznesu w Łomży

Zdjęcie na okładce stronie przedstawia: kwitnący krzew róży

fałdzistolistnej (pomarszczonej)

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Agrobiznesu w Łomży

Spis treści

Strona

Wstęp

I. S A D O W N I C T W O

1. Sadownictwo w Polsce na tle Europy i Świata

2. Czynniki przyrodnicze i ekonomiczne w produkcji sadowniczej

2.1. Czynniki klimatyczne

2.2. Czynniki glebowe

2.3. Czynniki ekonomiczne

3. Plonowanie i zakładanie sadu produkcyjnego i plantacji roślin jagodowych

3.1. Dokumentacja projektowo-kosztorysowa

3.2. Wybór stanowiska i gleby

3.3. Ogrodzenia i osłony przeciwwietrzne

3.4. Dobór gatunków i odmian

3.5. Rozmieszczenie zapylaczy

3.6. Rozstawa dla międzyrzędzi i drzew w rzędach

3.7. Przygotowanie gleby przed sadzeniem

3.8. Sadzenie drzew i krzewów owocowych

4. Planowanie nasadzeń sadowniczych w ogrodach amatorskich

5. Formowanie i cięcie drzew i krzewów owocowych

5.1. Formowanie koron drzew

5.2. Formowanie krzewów prowadzonych w formie krzaczastej

5.3. Formowanie krzewów prowadzonych szpalerowo przy drutach

5.4. Prowadzenie krzewów w formie piennej

5.5. Cięcie drzew owocowych

6. Uprawa, nawożenie i nawadnianie gleby w sadzie i jagodniku

6.1 Uprawa gleby w młodym sadzie

6.2. Systemy utrzymania gleby w sadzie owocującym

6.3. Utrzymywanie gleby w młodych i owocujących jagodnikach

6.4. Nawożenie sadu i plantacji jagodowej

6.5. Nawadnianie sadu i plantacji roślin jagodowych

7. Gatunki i odmiany uprawianych w Polsce roślin sadowniczych

7.1. Systematyka roślin sadowniczych

7.2. Skrócony opis gatunków i wykaz odmian

8. Zbiór i przechowywanie owoców

8.1. Zbiór owoców

8.2. Przechowywanie owoców

8.3. Fizjologiczne zmiany przechowywanych owoców

9. Ochrona roślin sadowniczych

9.1. Środki ochrony roślin stosowane w sadownictwie

9.2. Szkodniki roślin sadowniczych

9.3. Choroby roślin sadowniczych

10. Integrowana produkcja owoców

10.1. Planowanie i zakładanie sadu

10.2. Pielęgnacja gleby

10.3. Formowanie i cięcie drzew

10.4. Regulowanie owocowania

10.5. Ochrona przed chorobami i szkodnikami

10.6. Przechowywanie owoców i ich jakość

10.7. Zobowiązania producentów

Literatura

II. W A R Z Y W N I C T W O

11. Produkcja warzyw w Polsce i w świecie

12. Warunki przyrodnicze a produkcja warzyw

12.1. Klimat

12.2. Gleba

13. Zmianowanie i płodozmian w uprawie warzyw

14. Ogólne zasady uprawy warzyw polowych i Integrowana produkcja warzyw

14.1. Nawożenie

14.2. Uprawa warzyw w „podłożach inertnych”

14.3. Integrowana produkcja warzyw

15. Przyspieszona uprawa warzyw

15.1. Uprawa pod osłonami

16. Produkcja rozsad

16.1. Przygotowanie ziemi do produkcji rozsad

16.2. Produkcja rozsady w szklarniach i inspektach

16.2.1. Siew nasion

16.2.2. Pikowanie siewek

16.2.3. Doniczkowanie rozsady

16.2.4. Pielęgnacja rozsady

16.3. Produkcja rozsady na rozsadniku

16.4. Sadzenie rozsady

16.5. Nowoczesna produkcja rozsad

17. Warzywnictwo szklarniowe

18. Zbiór warzyw, podaż do sprzedaży, przechowywanie

18.1. Zbiór

18.2. Podaż do sprzedaży

18.3. Przechowywanie

18.3.1. Przechowywanie warzyw z zastosowaniem aktywnej wentylacji

18.3.2. Chłodnie warzyw

18.3.3. Chłodnie warzyw z kontrolowaną atmosferą

19. Ochrona roślin

19.1. Zwalczanie chorób i szkodników

19.2. Zwalczanie chwastów

20. Warzywa mniej znane

20.1. Jarmuż

20.2. Brokuł włoski

20.3. Kapusta pekińska

20.4. Cebula kartoflanka

20.5. Cebula wielopiętrowa

20.6. Sałata łodygowa

20.7. Sałata rzymska

20.8. Eudywia

20.9. Roszponka

20.10. Burak liściowy

Literatura

III. O G R O D N I C T W O E K O L O G I C Z N E

21. Główne zasady ekologicznego prowadzenia produkcji

22. Biologiczna uprawa roślin

22.1. Planowanie ogrodu biodynamicznego

22.2. Sąsiedztwo roślin

22.3. Uprawa współrzędna i zmianowanie

22.4. Nawożenie biodynamiczne

22.5. Inne metody ekologicznej produkcji

23. Ochrona roślin w ogrodzie ekologicznym

24. Jakość owoców i warzyw w zależności od metod uprawy, normy jakościowe

25. Mniej znane rośliny sadownicze i ich znaczenia

25.1. Aktinidia

25.2. Aronia

25.3. Berberys

25.4. Bez czarny

25.5. Borówka brusznica

25.6. Cytrynowiec chiński

25.7. Czeremcha

25.8 Głóg

25.9. Jarząb

25.10. Kalina

25.11. Morwa

25.12. Pigwa

25.13. Pigwowce

25.14. Rokitnik zwyczajny

25.15. Róża

25.16. Suchodrzew jadalny

25.17. Świdośliwa

25.18. Wisienka kosmata

Literatura

IV. R O Ś L I N Y O Z D O B N E

26. Główne zasady uprawy ozdobnych roślin jednorocznych, dwuletnich i bylin

26.1. Rośliny roczne wysiewane bezpośrednio do gruntu

26.1.1. Smagliczka (Alyssum L.)

26.1.2. Nagietek (Calendula L.)

26.1.3. Chaber (Centaruea L.)

26.1.4. Dzierotka (Clarka Pursh.)

26.1.5. Dimorfoteka (złotokwiat)(Dimorfotheca Vaill.)

26.1.6. Pozłotka (maczek kalifornijski)(Eschscholtzia Cham.)

26.1.7. Godecja wielkokwiatowa (Godecia grandiflora linol)

26.1.8. Łubin (Lupinus L.)

26.1.9. Maciejka (Matthiola R.Br.)

26.1.10. Mak ( Papaver L.)

26.1.11. Portulaka (Portulaca L.)

26.1.12. Rezeda (Reseta L.)

26.1.13. Nasturcja (Tropaeolum L.)

26.2. Rośliny roczne uprawiane z rozsady.

26.2.1. Ageratum, żeniszek (Ageratum L.)

26.2.2. Lwia paszcza (Antrrhinum L.)

26.2.3. Begonia (Begonia L.)

26.2.4. Aster letni, chiński (Callistephus Noes.)

26.2.5. Złocień (Chrysantheunum L.)

26.2.6. Gożdzik (Dianthus L.)

26.2.7. Gaillardia (Fouger .)

26.2.8. Gazania (Gaertn.)

26.2.9. Suchołuska (słomianka)

26.2.10. Lobelia , stroiczka (Lobelia L.)

26.2.11. Lewkonia (Matthiola R Br.)

26.2.12. Petunia (Petunia Juss.)

26.2.13. Floks, płomyk (Phlox L.)

26.2.14. Szałwia ( Salvia L.)

26.2.15. Zatrwian (Statice L., Limonium Mill.)

26.2.16. Aksamitka (Tagetes L.)

26.2.17. Werbena (Verbena L.)

26.2.18. Cynia (Zinia L.)

26.3. Rośliny dwuletnie

26.3.1. Malwa, prowoślaz (Althaea rosea Cav.)

26.3.2. Stokrotka (Bellis L.)

26.3.3. Goździk (Dianthus L.)

26.3.4. Naparstnica (Digitalis L.)

26.3.5. Niezapominajka (Myosotis L.)

26.3.6. Bratek (Viola)

26.4. Byliny - rośliny trwałe

26.4.1. Byliny zimujące w gruncie

26.4.1.1. Zawilec (Anemoune L.)

26.4.1.2. Orlik (Aquilegia L.)

26.4.1.3. Aster (Aster L.)

26.4.1.4. Dzwonek (Campanula L.)

26.4.1.5. Konwalia (Convalaria l.)

26.4.1.6. Ostróżka (Delphinium L.)

26.4.1.7. Goździk (Dinthus L.)

26.4.1.8. Gipsówka (Gypsophila L.)

26.4.1.9. Liliowiec (Hemerocallis L.)

26.4.1.10. Kosaciec, irys, (Iris L.)

26.4.1.11. Piwonia , peonia (Paeonia L.)

26.4.1.12. Mak (Papaver L.)

26.4.1.13. Floks, płomyk (Phlox L.)

26.4.1.14. Pierwiosnek, prymula (Primula L.)

26.4.1.15. Szałwia (Salvia L.)

26.4.1.16. Zatrwian (Statice L.)

26.4.1.17. Pełnik (Trollius L.)

26.4.2. Byliny cebulowe zimujące w gruncie

26.4.2.1. Zimowit (Colchicum L.)

26.4.2.2. Krokus, szafran (Crocus L.)

26.4.2.3. Korona (Fritillaria L.)

26.4.2.4. Śnieżyczka, przebiśnieg (Galanthus L.)

26.4.2.5. Lilia (Lilium L.)

26.4.2.6. Narcyz (Narcissus L.)

26.4.2.7. Tulipan (Tulipa L.)

26.4.3. Byliny zimujące w pomieszczeniach

26.4.3.1. Begonia (Begonia L.)

26.4.3.2. Paciorecznik (Canna L.)

26.4.3.3. Dalia (Dahlia Cav.)

26.4.3.4. Mieczyk (Gladiolus L.)

27. Drzewa i krzewy ozdobne

27.1. Zestawienie drzew i krzewów ozdobnych ze względu na ich wysokość

i przydatność dekoracyjną w różnych warunkach siedliskowych

27.1. 1. Drzewa

27.1.1.1. Drzewa małe (wysokości 4-8 m)

27.1.1.2. Drzewa średnie (wysokości 10-15 m)

27.1.1.3. Drzewa duże (wysokość ponad 15 m)

27.1.2. Krzewy

27.1.2.1. Krzewy karłowe i ścielące się (do wysokości 50 cm)

27.1.2.2. Krzewy małe (wysokość 50-100 cm)

27.1.2.3. Krzewy średnie (wysokość 1,2-2 m)

27.1.2.4. Krzewy duże (wysokość ponad 2,5-4 m)

27.2. Najważniejsze dobory drzew i krzewów na różne tereny

27.2.1. Drzewa i krzewy na gleby piaszczyste

27.2.2. Drzewa i krzewy na gleby wilgotne

27.2.3. Drzewa i krzewy dla okręgów przemysłowych

27.2.4. Drzewa do obsadzania ulic miejskich

27.2.5. Drzewa i krzewy do obsadzania rumowisk

27.2.6. Drzewa i krzewy na żywopłoty formowane

27.2.6.1. Obwódkowe (do 30 cm)

27.2.6.2. Niskie (30-100 cm)

27.2.6.3. Średnie (100-200 cm)

27.2.6.4. Wysokie (200-300 cm)

27.2.6. 5. Nieformowane

27.3. Główne zasady postępowania przy sadzeniu i pielęgnacji drzew

i krzewów ozdobnych

27.3.1. Pora sadzenia

27.3.2. Sadzenie drzew i krzewów

27.3.3. Prace pielęgnacyjne po posadzeniu

27.3.4. Cięcie drzew i krzewów

28. Rośliny doniczkowe uprawiane w pomieszczeniach i bukieciarstwo

28.1. Rośliny doniczkowe

28.1.1. Araukaria (Araucaria Juss.)

28.1.2. Cissus (Cissus DC)

28.1.3. Kliwia (Clivia Lindl.)

28.1.4. Dracena (Dracena )

28.1.5. Figowiec (Ficus L.)

28.1.6. Hibiskus, Ketmia (Hibiseus L.)

28.1.7. Hipeastrum (Hipeastrum Herb.)

28.1.8. Hoja (Hoya R.Br)

28.1.9. Filodendron (Philodendron Schott.)

28.1.10. Sępolia, fiołek afrykański (Santpaulia H. Wendl.)

28.1.11. Trzykrotka (tradescantia L.)

28.1.12. Palmy

28.1.13. Sukulenty (kaktusy i gruboszowate)

28.2. Bukieciarstwo

28.2.1. Wiązanki i bukiety

28.2.2. Kosze

28.2.3. Wieńce

28.2.4. Kwiaty w wazonech

29. Pędzenie roślin kłączowych i cebulowych, pędów drzew i krzewów

oraz przedłużanie trwałości kwiatom ciętym

29.1. Pędzenie roślin kłączowych i cebulowych

29.1.1. Pędzenie konwalii

29.1.2. Pędzenie hiacyntów

29.1.3. Pędzenie narcyzów

29.1.4. Pędzenie szafirków

29.1.5. Pędzenie krokusów

29.1.6. Pędzenie tulipanów

29.2. Pędzenie pędów drzew i krzewów

29.2.1. Pędzenie forsycji i migdałka pełno-kwiatowego

29.2.2. Pędzenie lilaków

29.3. Przedłużanie trwałości kwiatów ciętych

30. Projektowanie ogrodu o charakterze ozdobnym

Literatura do rozdziału „Rośliny ozdobne”

Wstęp

Ogrodnictwo jest bardzo ważnym ogniwem produkcji roślinnej w Polsce. Ocenia się, że produkcja ogrodnicza stanowi ponad 1/3 wartości towarowej całej produkcji roślinnej. Samo sadownictwo zajmując 1,8 % powierzchni użytków rolnych dostarcza 15 % wartości produkcji roślinnej. Polska należy do czołowych w świecie i Europie producentów i eksporterów owoców, warzyw a także niektórych kwiatów.

Produkty ogrodnicze w agrobiznesie odgrywają bardzo ważną rolę. Rola ta będzie jeszcze bardziej wzrastać po wejściu Polski do struktur gospodarczych zachodniej części Europy.

Niniejszy skrypt przeznaczony jest głównie dla studentów wszystkich specjalności kierunku Rolnictwo Wyższej Szkoły Agrobiznesu w Łomży. Materiały w nim zawarte stanowią skondensowaną treść z wszystkich działów ogrodnictwa i będą stanowić dużą pomoc w zrozumieniu podstawowych najważniejszych elementów tej części produkcji roślinnej. W poszczególnych rozdziałach bardzo zsynchronizowanych z treścią wykładów w formie opisowej, obrazowej i statystycznej autorzy przedstawili najważniejsze zagadnienia, z którymi przyszły absolwent inżynier będzie się musiał zajmować zarówno w produkcji jak i w agrobiznesie.

Autorzy

S A D O W N I C T W O

1. Sadownictwo w Polsce na tle Europy i Świata

Produkcja światowa owoców wynosi 380-400 mln ton. W Polsce w korzystne dla plonowania lata wynosi ponad 2 mln 700 tys. ton. Stanowi to 0,7-0,8 % całej produkcji światowej. Według GUS (1995) w roku 1993 największa produkcja owoców z ilością ponad 31 mln ton była w Indiach oraz Brazylii co stanowiło w każdym z tych krajów nieco powyżej 8 % światowej produkcji. Na trzecim miejscu z produkcją ponad 28 mln ton są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej a na czwartym Chiny (23 mln ton) (tab.1).

Tabela 1

Światowe zbiory owoców

(wg GUS 1995)

	1979-1981	1985	1990	1993
Kraje	w tysiącach ton				udział w produkcji światowej w %
Świat w tym Argentyna Azerbejdżan Brazylia Bułgaria Chiny Filipiny Francja Gruzja Hiszpania Indie Indonezja Japonia Meksyk Mołdawia Niemcy Polska Rep. Pd. Afryki Rosja Rumunia St.Zjedn. Ameryki Tajlandia Turcja Uganda Ukraina Węgry Włochy	301052 6184 1647 18607 1975 8814 6816 14124 1678 12603 20409 4941 6330 7316 1994 4448 1580 3140 3075 2952 26531 6304 7682 6300 3975 2389 20661	319959 5460 24552 1793 13172 5996 14052 12443 24618 5688 5739 7573 4752 2189 3189 2975 22517 5429 7993 8987 1971 18189	347874 5917 1515 29618 1650 19915 6188 11897 1282 14345 28769 6764 4905 9366 1841 4667 1416 3937 2997 2407 24310 5227 9017 8450 3739 2297 17113	371278 5517 1358 31210 1093 23093 6541 9953 1267 12649 31850 3741 4552 9462 1430 4293 2706 3938 3100 3505 28565 6628 9645 9104 3464 1750 18630	100.0 1.5 0.4 8.4 0.3 6.2 1.8 2.7 0.3 3.4 8.6 2.0 1.2 2.5 0.4 1.2 0.7 1.1 0.8 0.9 7.7 1.8 2.6 2.5 0.9 0.5 5.0

W Europie najwięcej owoców produkcją wg Kubiaka (1991) Kraje byłego ZSRR około 15 mln. ton. Sama Rosja ma produkcję nieco ponad 3 mln a Ukraina 3,4 mln ton, Włochy - ponad 10 mln ton, a następnie Hiszpania - około 9 mln ton. Francja ma produkcję około 3,5 mln ton a Niemcy 2,9 mln ton. Jak podaje Ostrowski (1996) udział poszczególnych gatunków w światowej produkcji wynosi: winogrona 21,5 %, cytrusowe 18,7 %, banany 13,7 %, jabłka 13,5 %, mango 4,7 %, gruszki 3 %.

Przeliczając ilość globalną owoców którą produkuje świat przez ilość ludzi na kuli ziemskiej uzyska się ponad 65 kg na jednego człowieka. Jest to ilość, która zabezpiecza racjonalne odżywianie. Są jednak kraje gdzie tej produkcji nie ma prawie w ogóle i takie gdzie jest jej duży nadmiar.

Produkcję owoców w Polsce wg GUS w ostatnich latach przedstawia tab. 2 i 3.

Tabela 2

Drzewa owocujące i zbiory w Polsce (wg GUS 1995)

Wyszczególnienie		Ogółem	Jabłonie	Grusze	Śliwy	Wiśnie	Czereśnie	Inne^a
DRZEWA - stan w czerwcu - w tys. sztuk
Ogółem w sadach poza sadami W tym gospodarstwa indywidualne	1985 1990 1991 1992 1993 1994 1990 1991 1992 1993 1994	93931 52109 61849 71095 75842 76526 51975 24551 46459 55578 64410 68842 70955	51395 30454 37409 42143 44982 46172 36938 9234 25815 32455 36989 39601 41840	8073 3673 4344 4836 5196 4821 2266 2555 3509 4102 4561 4883 4636	16026 6756 7520 9206 9602 9312 4097 5215 6506 7222 8818 9207 8976	12051 8926 9741 11333 12141 12299 7010 5289 8403 9076 10593 11371 11693	3474 1550 1881 2159 2311 2374 1045 1329 1491 1803 2088 2240 2310	2912 750 954 1418 1610 1548 619 929 735 920 1361 1540 1500
Zbory ^b w tys. t.
Ogółem 1989 - W tym gospodarstwa indywidualne 1986 -	1990 1990 1991 1992 1993 1994 1990 1990 1991 1992 1993 1994	1404 979 1365 1889 2223 1721 1248 886 1238 1733 2052 1625	1188 812 1145 1569 1842 1441 1044 728 1030 1429 1687 1354	52 35 53 67 89 45 49 33 49 63 85 44	74 43 67 98 99 77 70 40 63 93 95 73	68 77 80 119 147 119 64 73 76 113 141 115	16 9 16 26 32 29 15 9 16 25 31 29	6 3 4 10 14 10 6 3 4 10 13 10

a. Morele, brzoskwinie i orzechy włoskie

b. okresie wieloletnim - przeciętne roczne

Z tabeli tej wynika, że w roku 1994 zebrano ogółem owoców z drzew ponad 1 mln 721 tys. ton a jagodowych 390 tys. ton. Stanowiło to ponad 2 mln 100 tys. ton. W zależności od roku produkcja ta waha się w dość szerokich granicach od 1,5 mln ton do ponad 2,7 mln ton. Głównym czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie produkcji są niekorzystne warunki klimatyczne występujące w niektóre lata.

Tabela 3

Zbiory owoców jagodowych ^a w Polsce (wg GUS 1995)

		W tym
Wyszczególnienie	Ogółem ^b	truskawki	maliny	porzeczki	agrest
	w tysiącach ton
Ogółem 1986 - 1990 1990 1991 1992 1993 1994 W tym gospodarstwa indywidualne 1986 - 1990 1990 1991 1992 1993 1994	487 437 508 497 483 390 465 417 490 477 469 378	272 241 263 205 200 141 256 227 252 195 194 137	33 29 32 28 32 30 32 28 31 28 32 30	143 130 169 213 196 169 138 126 163 204 189 163	38 35 41 45 47 42 38 34 41 45 47 42

a/ w okresie letnim przeciętne roczne

b/ poza wymienionymi - aronia, borówka wysoka i inne.

Najwięcej produkuje się jabłek od około 1 mln do 2 mln ton a następnie truskawek 150-250 tys ton i porzeczek 150-200 tys ton. z porzeczek ponad 90 % produkcji to porzeczka czarna. Plon zebranych wiśni kształtuje się w zależności od roku od 100 do 150 tys. ton. Plonowanie śliw jest w granicach 70-100 tys. ton.

Znacznie mniejsze ilości produkuje się gruszek ok. 50-80 tys.ton, czereśni 25-30 tys.ton malin 30 tys. ton i agrestu 42-45 tys. ton.

Ważnym gatunkiem sadowniczym w Polsce i Europie jest jabłoń. W Polsce dostarcza około 50 % zaopatrzenia w porównaniu z pozostałymi gatunkami a w EWG produkcja jabłek wynosząca w zależności od roku od 7 do 9 mln ton stanowi 1/3 produkcji owoców wszystkich gatunków.

Najwięcej jabłek w Unii Europejskiej produkuje się we Włoszech i Francji. Produkcja ta wynosi 2 mln ton (tab.4). Polska , która jeszcze nie należy do EWG plasuje się na trzecim miejscu z produkcją około 1,5 mln ton.

Tabela 4

Produkcja jabłek w krajach Unii i Europejskiej (w tonach)

(wg Ugolika 1996)

Kraj	1992	1993	1994	Prognoza 1995	1995/94 (w %)
Włochy Francja Niemcy Hiszpania Anglia Holandia Belgia Grecja Portugalia Dania Irlandia Luksemburg Austria Szwecja Ogółem Sady ekpensywne	2368000 2344000 1107800 1004600 383200 640000 481800 305000 275000 43000 9000 5000 85800 ? 9.052.200 1850000	2145000 1972300 882500 821000 352400 670000 492500 315000 222000 40000 8000 4000 128400 15200 8.068.300 836000	2153500 2128800 879600 753300 330000 600000 506600 319900 167000 37500 9000 5000 126800 20000 8.037.000 1200000	1947000 1919800 573000 743500 296500 570000 445900 293400 153000 30000 9000 4000 132200 16000 7.133.300 800000	-9.6 -9.8 -34.9 -1.3 -10.2 -5.0 -12.0 -8.3 -8.4 -20.1 -20.0 +4.3 -20.0 -11.2 -33.3

Analizując zestaw odmianowy produkcji jabłek w Unii Europejskiej można zauważyć, że dominują jabłka z grupy Deliciousa - Golden Delicious i Red Delicious (tab. 5). Łącznie w zależności od roku produkuje się ich od 3 do 4 mln ton. Na trzecim miejscu jest odmiana Jonagold z ilością nie przekraczającą 0,8 mln ton. Na kolejnych miejscach jest Granny Smith oraz Koksa Pomarańczowa, Elstar i Boskoop. Wzrasta też z każdym rokiem produkcja jabłek odmiany Gala.

Tabela 5

Asortyment odmianowy produkcji jabłek w krajach Unii Europejskiej (w tonach)

(wg. Ugolika 1996)

Odmiana	1992	1993	1994	Prognoza 1995	1995/94 (w %)
Golden Delicious Red Delicious Granny Smith Jonagold Morgenduft Cox*s Orange Pippin Boskoop Idared Reinettes Gloster Elstar Gala Bramley*s S. James Grieve Spartan Inne Ogółem	3231600 1100700 418200 791200 290100 318100255100 152700 122700 259900 313900 109700 182200 28100 17700 1460800 9052700	2684100 1017800 400900 725900 229200 304600 173400 141100 92800 228500 334700 128100 145400 17600 15700 1428600 8068400	2896700 868000 406800 79300 218600 267000 210200 131600 146300 206200 365200 177400 140000 2400 14500 193000 8036900	2753400 825700 378300 705900 197300 194800 114300 113900 118000 96800 313500 214500 137500 2200 13800 953600 7133600	-4.9 -4.9 -7.0 -11.0 -9.8 -27.0 -45.6 -13.5 -19.4 -53.1 -14.2 +20.9 -1.8 -9.1 -4.8 -20.1 -11.2

Zestaw asortymentowy odmian jabłoni w Polsce mocno nie odbiega od podanego w tab. 5 jest jednak strukturalnie inny. Najwięcej zbiera się u nas owoców z odmiany Idared, McIntosh i Macspur Jonathan, Lobo i Cortland (tab.6).

Tabela 6

Zbiory jabłek w Polsce w 1994 r wg odmian w tys.ton (wg Kubiaka 1995)

Odmiany	1993 a/	1994 b/	1994 1993	Struktura w % w 1994
Razem w tym: Idared McIntosh, Macspur Jonathan Lobo Cortland Spartan Bancroft Antonówka Starking, Red Delicious Landsberska Close Wealthy Golden Delicious Boskoop James Grieve Malinowa Oberlandzka Jonagold Gloster Melrose Empire Inne	1841.8 413.1 248.2 204.0 180.9 177.4 99.4 56.8 45.6 31.1 29.7 27.9 25.7 24.8 24.8 15.7 14.0 9.7 8.7 4.5 0.1 199.3	1441.1 339.8 163.2 143.9 146.7 157.6 77.6 48.0 31.5 22.5 22.7 14.9 18.4 19.0 21.6 13.6 12.8 10.6 0.1 176.6	78.2 82.3 65.7 70.5 81.1 88.8 78.1 84.5 69.1 72.3 76.4 53.4 71.6 76.6 87.1 86.6 91.4 235.5 100.0 88.6	100.0 23.6 11.3 10.0 10.2 10.9 5.4 3.3 2.2 1.6 1.6 1.0 1.3 1.3 1.5 0.9 0.9 0.7 0.0 12.2

Żródło: szacunki COBRO

a/ 1993 niepublikowane dane GUS

b/ 1994 wyniki produkcji roślinnej 1994

Produkcja jabłek odbywa się we wszystkich województwach kraju. Najwięcej przypada na woj. radomskie (ok. 35 % ogółu zbiorów), tarnobrzeskie ponad 9 %, lubelskie ponad 6 %, nowosądeckie około 5 %, warszawskie 4,5 %, skierniewickie ponad 4 % i siedleckie 3,6 %.

Program rozwoju produkcji sadowniczej na najbliższe lata i po roku 2000 przewiduje, że powinna nastąpić całkowita przebudowa sadownictwa w kierunku jego pełnego unowocześnienia (nasadzenia intensywne do zbioru ręcznego i mechanicznego, drzewa na podkładkach wegetatywnych karłowych i półkarłowych). Planowany rozwój obejmuje zarówno wzrost produkcji owoców z drzew jak i z roślin jagodowych. Utrudniony zbiór u niektórych roślin jagodowych (truskawki, maliny) ogranicza jednak rozrost ich produkcji (tab.7).

Tabela 7

Docelowy program produkcji owoców w Polsce (wg. W.Ostrowskiego 1996)

	Planowane zbiory owoców
Gatunek	tys. t	%	na 1 mieszkańca (kg)
Jabłka Gruszki Śliwki Wiśnie Czereśnie Brzoskwinie, morele, orzechy włoskie	2800 100 200 150 30 20	71.8 2.6 5.1 3.8 0.8 0.5	65.1 2.3 4.6 3.5 0.7 0.5
Razem owoce drzew ziarnkowych, pestkowych i orzechy	3300	84.6	76.7
Truskawki Porzeczki Agrest Maliny	300 200 50 50	7.7 5.1 1.3 1.3	7.0 4.6 1.2 1.2
Razem owoce jagodowe	600	15.4	14.0
Ogółem	3900	100.0	90.7

Przy wysokiej produkcji owoców w Polsce na tle Świata i Europy spożycie ich przez statystycznego mieszkańca nie jest wysokie i wynosi od 38 do 45 kg (tab.8). Normy żywieniowe polecają zjadać rocznie 60-80 kg różnych owoców z równomiernym rozłożeniem konsumpcji we wszystkich porach. Dla porównania w większości krajów zachodnich konsumpcja jest dwu lub trzykrotnie wyższa (tab.9). Największa konsumpcja owoców jest w Hiszpanii i Stanach Zjednoczonych po około 150 kg/ na 1 mieszkańca.

Tabela 8

Spożycie owoców w Polsce wg gatunków, w kg/M (wg. K.Kubiaka 1995)

Wyszczególnienie	1992	1993	1994
Ogółem Jabłka Gruszki Śliwki Wiśnie Czereśnie Truskawki Maliny Porzeczki czarne Porzeczki czerwone Agrest i porzeczki białe Owoce pozostałe	40.7 12.8 1.6 2.4 2.1 0.6 2.0 0.3 1.8 1.4 0.9 9.4	45.2 17.5 2.1 2.2 2.2 0.8 2.2 0.3 1.8 1.3 1.0 13.6	38.6 10.2 1.2 1.8 2.0 0.7 0.9 0.3 1.6 1.3 0.8 17.8

W spożyciu owoców w Polsce i innych krajach europejskich dominują jabłka. Jedynie Hiszpanie jedzą więcej pomarańczy a Finowie bananów. Na drugim miejscu Polacy jedzą najwięcej bananów a następnie śliwek. Pomarańcze są na czwartym miejscu a na piątym gruszki, szóstym truskawki, siódmym wiśnie, ósmym cytryny i dziewiątym porzeczki.

W całości konsumowanych owoców przeciętny Polak zjada około 1/3 owoców importowanych (banany, pomarańcze, mandarynki, grapefruty, cytryny, winogrona, aktinidia-kiwi i inne.

Tabela 9

Porównywalne zestawienie wskaźników spożycia owoców w 5 krajach Europy

Środkowowschodniej, w 5 krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych

(wg. K.Kubiaka 1995)

Wyszczególnienie	1985	1990	1992
Owoce w kg/M
1. Europa Środkowowschodnia Polska Węgry b. Czechosłowacja b. ZSRR Niemcy wschodnie Średnio	28 73 58 51 88 68	29 74 59 41 78 63	41 73 57 37 56
2. Europa Zachodnia Francja Niemcy Zachodnie Włochy Hiszpania Wielka Brytania Średnio	73 111 124 123 66 99	81 117 136 147 77 112	87 127 135 150 79 116
3. Stany Zjednoczone	119	149	150

Pytania sprawdzające

1. Podać światową produkcję podstawowych gatunków owoców.

1. Jaka jest wielkość produkcji owoców w Polsce.

1. Ile wynosi norma aktualnego spożycia przez statystycznego mieszkańca w Polsce.

1. Podać normę spożycia owoców ustaloną przez dietetyków.

1. Podać strukturę spożycia owoców w Polsce.

2. Czynniki przyrodnicze i ekonomiczne w produkcji sadowniczej

Czynniki przyrodnicze to inaczej naturalne warunki określonego terenu czy stanowiska występujące w danym miejscu w okresie poszczególnych pór roku. Czynniki przyrodnicze mogą oddziaływać dodatnio na uprawiane rośliny sadownicze a mogą też mieć wpływ negatywny. Zaliczamy do nich: klimat, rzeźbę terenu, glebę i wodę w glebie.

2.1. Czynniki klimatyczne

Do czynników klimatycznych decydujących o powodzeniu uprawy roślin sadowniczych zaliczamy: temperaturę opady, atmosferyczne, usłonecznienie i wiatry. Wyróżnia się klimat ogólny i lokalny tzw. mikroklimat. Klimat ogólny występuje na większych obszarach geograficznych np. morski, górski, kontynentalny. Na mniejszych terenach mimo oddziaływania klimatu ogólnego mamy do czynienia z mikroklimatem.

Mikroklimat oddziaływuje na małym terenie i dotyczy niewielkiego stanowiska. Inny mikroklimat będzie np. na stanowisku osłoniętym naturalnymi lub sztucznymi osłonami a inny na terenie otwartym.

Temperatura. Czynnik ten odgrywa ważną rolę w uprawie roślin sadowniczych. Ważny jest zarówno zimą jak i w pozostałych porach roku. W okresie zimy rośliny sadownicze mają największą odporność na przemarzanie w grudniu i styczniu. Na zwiększenie odporności roślin wpływa dobre przygotowanie się roślin do zimy (uodpornienie tkanek) a także niewielkie wahania temperatur. Raptowne ocieplenia np. do temperatur +10^oC w lutym a następnie ich spadek do kilkunastu stopni poniżej zera jak było w roku 1987 powoduje przemarznięcia całych sadów. Rośliny ulegają rozhartowaniu i nawet drzewa odmian , które w normalne zimy nie przemarzają przy takich wahaniach giną.

Tabela 10 podaje krytyczne temperatury przemarzania dla drzew owocowych w okresie pełnego spoczynku zimowego a rys. 1 wytrzymałość na niską temperaturę młodych pędów w okresie zimowym.

Tabela 10

Krytyczne temperatury (^oC) wytrzymałości drzew na mrozy w okresie

pełnego spoczynku zimowego

Gatunek	Temperatura (w^oC)	Gatunek	Temperatura (w ^oC)
Jabłoń Wiśnia Śliwa Czereśnia	-35 do -38 -32 do -35 -30 do -33 -28 do -30	Grusza Orzech włoski Morela Brzoskwinia	-25 do -28 -22 do-25 -18 do -22 -18 do -20

Rys.1. Wytrzymałość na niską temperaturę jednorocznych pędów różnych gatunków drzew i krzewów owocowych (Hołubowicz 1984)

Rośliny sadownicze są najbardziej podatne na przemarzanie w okresie wiosennym. Kwiaty wytrzymują tylko spadki temperatur do -1^oC a chłody poniżej 10^oC powodują, że pszczoły nie dokonując oblotów ich nie zapylają.

W okresie wegetacji średnia temperatura powinna być w granicach 15^oC. Niektóre odmiany jabłoni np. Antonówka dobrze rośnie i plonuje przy 13,5^oC. Odmiany ciepłolubne jabłoni wymagają nawet nieco wyższych temperatur niż 15^oC.

Temperatury powyżej 40^oC są szkodliwe dla liści i owoców. Powodują one plamy oparzelinowe. Takie temperatury występują w naszych warunkach klimatycznych dość rzadko.

Opady. Opady atmosferyczne deszcz i śnieg stanowią główne źródło wody dostępnej dla roślin. Śnieg poza zabezpieczeniem w okresie zimowym systemu korzeniowego przed głębokim przemarzaniem gleby, jest źródłem znacznych ilości wody w okresie przedwiośnia i wiosny. Grad jest formą opadów, która w sadownictwie dostarcza bardzo mało wody a wyrządza szkody uszkadzając owoce i liście.

Drzewa owocowe dobrze rosną i plonują gdy ilość opadów w ciągu całego roku wynosi około 650-700 mm. Na większości obszaru naszego kraju występuje przeciętnie taka ilość opadów. Są jednak duże zróżnicowania np. w Wielkopolsce ilości opadów wynoszą 450-550 mm a na Pogórzu 700-900 mm. Również rozmieszczenie ich w ciągu roku nie zawsze jest właściwe.

Największe zapotrzebowanie na wodę mają rośliny sadownicze w maju i czerwcu. Jak podaje Zaliwski (1975) dla jabłoni i śliw łączna ilość opadów w okresie wegetacji powinna wynosić 360 mm (IV-IX) z rozmieszczeniem następującym: kwiecień - 50 mm, maj - 80 mm, czerwiec - 80 mm, lipiec - 70 mm, sierpień - 50 mm, wrzesień - 30 mm. Dla truskawek na cały okres wegetacji powinno przypadać 370-400 mm, malin 330-360 mm, porzeczek czarnych 370-420 mm, porzeczek czerwonych, borówek i leszczyny po 360-400 mm. Hołubowicz (1993) podaje, że rośliny jagodowe dobrze rosną i plonują gdy rocznie ilość opadów wynosi od 700 do 900 mm.

Usłonecznienie.Usłonecznienie jest ważnym czynnikiem wpływającym na wielkość fotosyntezy. Przy pomocy światła słonecznego możliwa jest produkcja związków organicznych w liściach - głównie węglowodanów z których po przemianach chemicznych tworzone są też inne związki.

W procesie fotosyntezy wykorzystywane jest światło czerwone, pomarańczowe, niebieskie i fioletowe. Najmniej aktywne jest światło zielone.

Na intensywność usłonecznienia wpływa przezroczystość atmosfery. Przy dużym zanieczyszczeniu pyłem i dymem przepuszczalność jest znacznie mniejsza i do liści dociera mniej energii słonecznej, głównie w postaci tzw. światła rozproszonego. Rośliny wykorzystują także światło rozproszone.

W lata podczas których w okresie wegetacji jest dużo dni pochmurnych owoce są mniej słodkie i mają gorszą jakość, są mniej wyrośnięte i wybarwione. Największe i najdłuższe promieniowanie przypada na miesiące letnie - czerwiec i lipiec. usłonecznienie w każdym z tych miesięcy może wynosić do 300 godzin. W maju i sierpniu jest ono mniejsze o połowę a w listopadzie i grudniu wynosi 7-40 godzin miesięcznie.

Łączne rozmieszczenie zachmurzenia, opady i usłonecznienie w wybranych miejscowościach w Polsce podaje tab.11.

Jak wynika z zestawienia usłonecznienie różnych rejonów kraju jest niejednakowe. W przykładowym roku 1994 łączne roczne usłonecznienie w Koszalinie i Poznaniu wynosiło ponad 1800 godzin natomiast w Krakowie i Rzeszowie zaledwie nieco powyżej 1500 godzin.

Wiatry. W sadownictwie wiatry wyrządzają zawsze szkody, gdy prędkość powietrza jest duża wysuszają nadmiernie glebę, otrząsają owoce, powodują łamanie konarów i gałęzi. Uniemożliwiają wykonywanie zabiegów ochroniarskich, wzmagają transpirację i bardzo utrudniają zapylanie kwiatów przez owady w okresie kwitnienia drzew i krzewów. W okresie zimy potęgują działanie mrozu. Działanie szkodliwe jest wówczas, gdy prędkość powietrza wynosi powyżej 9 m/sek.

W warunkach klimatycznych Polski przeważają dwa kierunki wiatrów: wschodni i zachodni. W ciągu roku istnieje równowaga w ilości wiejących wiatrów z tych kierunków. Latem jest przewaga wiatrów zachodnich. Nanoszą one wilgotne masy powietrza znad oceanów, zimą powodują odwilże. Wiatry wschodnie latem powodują upały a zimą nanoszą silne mrozy.

Tabela 11

Opady atmosferyczne, zachmurzenie i usłonecznienie (wg. GUS 1995)

Stacje	Wzniesienie stacji nad	Roczne sumy i padów w mm				Średnie zachmurzenie w oktanach a/				Usłonecznie-nie w h
Meteorologiczne	poziom	średnie
	morza w m	1891-1930	1951-1980	1981-1990	1994	1881-1930	1981-1990	1994
Gdańsk-Port Północny Koszalin Suwałki Olsztyn Szczecinek Szczecin Białystok Toruń Ostrołęka Gorzów Wielkopolski Poznań Warszawa-Okęcie Terespol Zielona Góra Kalisz Łódź Lublin-Radowiec Wrocław Jelenia Góra Kielce-Suków Częstochowa Śnieżka Zamość Kłodzko Katowice Rzeszów-Jasionka Kraków Bielsko-Biała Nowy Sącz Zakopane	2 32 184 133 137 1 148 69 95 72 83 106 133 192 138 187 238 120 342 260 293 1603 212 356 284 200 237 398 292 857	555 b/ 737 649 585 604 561 522 522 d/ 527 564 522 555 c/ 550 636 541 604 551 592 678 653 678 1158 629 - 701 642 721 1024 719 1122	549 c/ 698 584 623 596 520 594 526 565 550 519 505 533 588 512 566 597 576 696 650 628 1363 581 610 717 614 706 892 737 1126	551 c/ 695 599 609 645 512 542 503 526 513 478 492 477 564 479 544 518 529 642 569 568 1046 536 525 669 566 622 892 683 1069	448 616 621 727 632 525 620 561 682 577 599 652 595 615 559 542 632 424 588 683 716 1184 567 596 778 704 715 940 654 1007	5.3 b/ 5.0 - - 5.4 5.1 5.4 5.0 d/ - 5.2 5.4 5.4 e/ - 5.1 5.2 5.2 5.2 5.4 - 4.9 5.5 5.8 - - - - 5.7 - - 5.4	5.2 c/ 5.4 5.2 5.2 5.4 5.1 5.3 5.2 5.2 5.3 4.9 5.0 5.1 5.4 5.2 5.1 5.1 5.0 5.4 5.2 4.9 5.9 4.8 5.2 5.1 4.9 5.0 5.1 5.1 5.3	5.0 5.5 4.8 5.2 5.9 4.8 5.2 5.1 5.3 5.4 5.3 4.9 5.1 5.4 5.3 5.1 5.1 5.1 5.4 5.4 5.4 6.2 5.1 5.2 5.3 5.0 5.1 5.0 4.8 5.6	- 1820 1661 - 1644 1762 1688 1741 1621 1790 1832 1698 1755 1650 1641 1713 1776 1730 1638 1637 1637 1414 1666 1714 1725 1514 1550 - 1558 1591

a/ stopień zachmurzenia nieba: od O (niebo bez chmur) do 8 (niebo całkowicie pokryte chmurami); dane za okresy wieloletnie dotyczą średnich rocznych z tych okresów. b/ Gdańsk-Wrzeszcz. c/ Gdańsk Świbno. d/ Bydgoszcz. . e/ Obserwatorium Astronomiczne ƒ Dane interpolowane.

Żródło: dane Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej.

W celu osłabienia siły wiatru zakłada się osłony przeciwwietrzne. Najczęściej jest to sadzony szpaler szybko rosnących drzew przy ogrodzeniu sadu np. topoli piramidalnych czy świerków.

2.2. Czynniki glebowe

Rzeźba terenu. Na terenie kraju istnieje duże zróżnicowanie konfiguracji terenu. Istnieją tereny depresyjne (Żuławy), nizinne, równinne, pagórkowate a również podgórskie i górskie. Tereny depresyjne nadają się tylko dla niektórych roślin sadowniczych i to dobrze zdrenowane, gdzie poziom wody gruntowej nie podchodzi wyżej jak 80-100 cm od powierzchni gleby. Na madach lżejszych i średnich można uprawiać śliwy i rośliny jagodowe.

Najlepsze warunki do uprawy roślin sadowniczych występują na płaskich wyżynach. Nie ma tam zagłębień terenowych, w których gromadzą się zimne masy powietrza. Tereny nizin mające zamknięte kotliny nie powinny być przeznaczane pod sady, gdyż spadki temperatur są tam największe. Otwarte tereny nizin i równiny mogą być wykorzystywane w sadownictwie chociaż istnieje tam też niebezpieczeństwo przemarzania zimą jak miało to miejsce w roku 1986/87.

Na terenach falistych istnieją trzy rodzaje stanowisk uprawowych: podnóża (najniższe położenie terenu), zbocza i wierzchowiny. Należą tu góry, pogórza oraz pojezierza. W tych warunkach najlepsze dla uprawy roślin sadowniczych są łagodne zbocza i płaskie wierzchowiny.Do upraw nadają się zbocza o kącie nachylenia do kilkunastu stopni. Już nachylenie 20^o podraża i utrudnia przeprowadzanie zabiegów agrotechnicznych. Pod drzewa, krzewy i byliny sadownicze wykorzystuje się zbocza południowo-zachodnie, zachodnie, wschodnie i południowo-wschodnie. Na zboczu południowym zbyt wcześnie rozpoczyna się wegetacja i kwitnienie roślin. Zbocze północne jest za zimne.

Gleba i woda w glebie. W glebie rozwijają się korzenie czerpiąc jednocześnie składniki pokarmowe i wodę. Gleba powinna mieć dobre właściwości fizyczne i chemiczne to znaczy dobrą przepuszczalność dla wody i tlenu, dobrą strukturę i zasobność w próchnicę oraz składniki pokarmowe.

Przed podjęciem decyzji o sadzeniu roślin należy sprawdzić cały profil glebowy czy nie występują jakieś czynniki przeszkadzające uprawie. Odkrywka glebowa to wykopany dół do głębokości 120-200 cm, mający przynajmniej jedną pionową (wyrównaną szpadlem) ściankę szerokości 80 cm. Długość tego dołu powinna mieć u góry 150-200 cm i schodkowate zejście na dół. Na ścianie tego profilu glebowego wyraźnie widać poszczególne poziomy glebowe i wszystkie elementy składowe tej gleby.

Na glebach płowych i rdzawych mogą się tworzyć twarde warstwy rudawca (orsztynu). Są to związki wapnia, magnezu i żelaza, które silnie sklejają ziarna piasku tworząc nieprzepuszczalne dla korzeni i wody warstwy. Na niektórych glebach mogą być naniesione przez lodowiec zbite warstwy żwiru lub kamieni występujące na różnych głębokościach. W obydwu przypadkach nie powinno się uprawiać roślin sadowniczych. Na niektórych typach gleb np. madach, czarnych ziemiach mogą występować sine warstwy glejowe. Świadczy to o okresowym zalewaniu wodą i braku dostatecznej ilości tlenu. Takie gleby pod sady też się nie nadają.

W kraju mamy kilka typów gleb: brunatne, płowe, rdzawe, czarnoziemy, czarne ziemie, rędziny, mady i gleby bagienne. Różna jest ich przydatność sadownicza. Gleby brunatne występują głównie w północnej części kraju. Do upraw sadowniczych nadają się dobrze gdy są wytworzone z lekkich i średnich glin. Gleby płowe występują powszechnie na terenie całego kraju. Najbardziej przydatne są wytworzone z lessów i glin. Gleby rdzawe występują w północnej części kraju, są one zaliczone do słabo urodzajnych gdyż wytworzone są przeważnie z piasków. Gleb tych nie powinno się przeznaczać pod sady. Bardzo dobre gleby dla sadownictwa to czarnoziemy. Mamy ich w Polsce bardzo mało. Częściej spotyka się czarne ziemie np. koło Włocławka, Inowrocławia i Sochaczewa. Rędziny są wytworzone ze skał wapiennych. Występują na południu kraju w województwie krakowskim i kieleckim. Mogą na nich rosnąć jabłonie, orzechy włoskie oraz drzewa pestkowe. Mady to gleby o warstwowej strukturze powstały z namułów wylewających rzek. Większe ich ilości występują na Żuławach w woj. elbląskim. Do upraw sadowniczych nadają się szczególnie dla śliw i roślin jagodowych gdy poziom wody jest na głębokości 1 m. Gleby bagienne mogą być wykorzystywane tylko do uprawy borówki wysokiej, żurawiny i borówki brusznicy.

Poziom wody gruntowej niezależnie od typu gleby powinien być dla jabłoni co najmniej 1,5 m od powierzchni, śliw 1 m, grusz i czereśni 1,8-2 m, orzechów włoskich 2,0-2,5 m, borówki wysokiej 0,5 -0,7 m, truskawki i agrestu 0,7 m, porzeczek i malin 0,8-1,0 m, winorośli 2,0-2,5 m.

Kwasowość gleby dla porzeczek, leszczyny, grusz i jabłoni powinna być w granicach 6,2-6,7 pH (w KCl). Brzoskwinie, morele, wiśnie , czereśnie, śliwy, orzech włoski i winorośl wymagają p w granicach 6,7-7,1. truskawki, maliny, agrest, jeżyna, aronia wymagają gleb o pH 5,5-6,2. W kwaśnym środowisku o pH 3,8-5,0 dobrze rosną i plonują borówka wysoka, brusznica i żurawina.

2.3. Czynniki ekonomiczne

Czynnikami ekonomicznymi mającymi wpływ na rozwój sadownictwa są: chłonność rynku zbytu i ceny owoców, ceny środków produkcji, dostępność i cena siły roboczej, ryzyko przyrodnicze i koszt inwestycji towarzyszących.

Każdy sadownik jest zainteresowany zbytem wyprodukowanych owoców i uzyskania za nie możliwie jak największej zapłaty, powyżej kosztów produkcji.

Popyt na owoce zależy od nasycenia nimi rynku. Przy sadowniczej dużej podaży ceny spadają a opłacalność maleje. Sprzedaż owoców odbywa się na wolnym rynku. Zbyt owoców może odbywać się też pod konkretne zamówienia przetwórni, chłodni i zamrażalni, ośrodków wypoczynkowych czy na eksport.

Odległość sadu czy plantacji roślin jagodowych od miejsca zbytu ma bardzo ważne znaczenie na jakość sprzedawanych owoców i uzyskanie odpowiedniej ceny. Transport do odległych miejsc podraża koszty produkcji, gdyż jest to zwykle samochód czy ciągnik producenta. Ważnym elementem przy przewożeniu owoców jest dobra jakość nawierzchni dróg bitumicznych. Drogi polne kamieniste pogarszają jakość dowożonych owoców głównie z roślin jagodowych.

Warunkiem opłacalności poniesionych nakładów na wyprodukowanie owoców za ich sprzedaż i pewien tzw. czysty dochód czyli kwoty finansowe powyżej progu zrównoważenia wydatków i nakładów finansowych jest uzyskanie dobrej ceny za sprzedaż.

Ceny środków produkcji powinny umożliwić prowadzenie opłacalnej produkcji. Zbyt wygórowane ceny za nawozy, środki ochrony, sprzęt powodują mniejsze ich zużycie co pogarsza i zmniejsza produkcję i ma wpływ na opłacalność.

Ważnym elementem w towarowej produkcji sadowniczej jest dostępność, zasobność i cena siły roboczej. Niektóre sezonowe prace w sadzie i na plantacji jagodowej wymagają zwiększenia zatrudnienia pracowników np. do zbioru owoców, cięcia. Istotny wpływ na opłacalność mają koszty produkcji. Trudno jest je obniżać ze względu na stały wzrost cen pracy i środków do produkcji. Obniżenie będzie możliwe przy zmniejszeniu zatrudnienia siły roboczej i stosowaniu nowych technologii oraz zmniejszeniu zużycia środków chemicznych głównie nawozów i pestycydów. Jest to możliwe w odniesieniu np. do nawozów azotowych, których stosowanie tylko w rzędach drzew pod koronami pozwala na obniżenie dawek nawet o połowę (Kulesza i in. 1996). Niższe koszty produkcji będą też w gospodarstwach położonych na dobrych glebach, gdzie nie zachodzi konieczność instalowania drogich urządzeń do nawadniania.

Każdy sadownik zakładając sad czy plantację roślin jagodowych jest narażony na pewne ryzyko spowodowane niekorzystnymi warunkami przyrodniczymi. Ryzyko to będzie mniejsze gdy uprawy sadownicze będą właściwie zlokalizowane a dobór gatunków i odmian właściwy dla danego rejonu. Bywają czasami jednak anomalie pogodowe na które sadownik nie ma wpływu (nadmierne spadki temperatur w okresie przedwiośnia i wiosny np. zima 1986/87 czy gradobicia w okresie wegetacji, susza, powodzie). Na szczęście tego typu zjawiska zdarzają się rzadko.

Na wielkość poniesionych kosztów związanych z sadem czy plantacją niektórych roślin jagodowych ma wielkość nakładów towarzyszących jak ogrodzenie (sad jabłoniowy, gruszowy, plantacja borówki wysokiej), narzędzia i maszyny, wiaty, sprzęt niezbędny do zbioru i przechowywania owoców, przechowalnie lub chłodnie. Koszty inwestycji towarzyszących są często tak duże, że przewyższają uzyskane efekty z produkcji czyniąc ją nieopłacalną (tab.12).

Tabela 12

Opłacalność produkcji jabłek w latach 1991-1996 (wg. Makosza1996)

Lata	1991	1992	1993	1994	1995	1996
Plon w t/ha Nakład przcy ręcznej h/ha Koszty ogółem zł/ha w tym: pestycydy i nawozy zł/ha Dochód brutto zł/ha Dochód czysty zł/ha Koszt produkcji zł/ha Średnia cena skupu zł/kg	14.5 410 4040 550 5230 1190 0.28 0.36	21.0 570 4850 810 6340 1490 0.23 0.30	27.1 637 6220 960 5430 -790 0.23 0.20	21.6 546 6642 869 12960 6318 0.31 0.60	18.5 513 8425 1308 17509 9084 0.46 0.95	22.0 600 8700 1500 18700 10000 0.40 0.85

Pytania sprawdzające

1. Wymienić czynniki przyrodnicze ważne dla produkcji sadowniczej.

1. Podać jaki wpływ ma gleba na produkcję sadowniczą.

1. Jaki jest optymalny poziom wody gruntowej i pH dla różnych gatunków roślin sadowniczych ?

1. Wymienić i scharakteryzować czynniki ekonomiczne.

1. Co to są inwestycje towarzyszące zakładanemu sadowi?

3. Planowanie i zakładanie sadu produkcyjnego i plantacji roślin jagodowych

Sad i plantacja roślin jagodowych o charakterze produkcyjnym mają na celu produkowanie dużej masy towarowej owoców, które są przeznaczone na zaopatrzenie rynku krajowego i na eksport. Według badań Makosza (1996) za optymalną powierzchnię upraw sadowniczych w specjalistycznych gospodarstwach można uznać: 5-15 ha sadu jabłoniowego, 2-5 ha dla sadu drzew pestkowych, 15-20 ha dla plantacji porzeczek i agrestu (mechaniczny zbiór owoców), 1-2 ha dla porzeczek i agrestu (ręczny zbiór owoców), 0,5-2 ha dla plantacji truskawki i maliny. Istnienie sadów 100-200 ha jabłoniowych oraz kilkugatunkowych jest w naszym kraju obecnie i w przyszłości także w pełni opłacalne ekonomicznie jeśli jest tam prowadzona intensywna produkcja.

Każdy sad produkcyjny oraz większa plantacja roślin jagodowych powinny mieć sporządzoną szczegółową dokumentację projektowo-kosztorysową.

3.1. Dokumentacja projektowo-kosztorysowa

Plan ogólny sadu sporządza się w skali 1:5000 a szczegółowy 1:1000. Na planie szczegółowym powinny być narysowane symbole wszystkich drzewek. Oznacza się je kółkami o średnicy 2-3 mm. Odmiany oznakowuje się kolejnymi numerami. Plan powinien mieć zaznaczoną skalę, kierunki świata, numerację kwater oraz tzw. legendę z podaniem nazw gatunkowych i odmianowych roślin projektowanych.

Dokumentacja powinna zawierać:

1. Analiza gospodarstwa i pól przeznaczonych pod nasadzenia sadownicze

a. Analiza warunków klimatycznych pod względem przydatności dla poszcze gólnych gatunków.

b. Opis topografii terenu.

c. Historia użytkowania pól projektowanych pod nasadzenia sadownicze w

ostatnich trzech latach.

d. Analiza warunków ekonomicznych.

2. Projekt techniczny sadu.

a. Organizacja terenu (rozplanowanie kwater i dróg, bram wjazdowych, ujęć

wodnych, lokalizacja wiaty na maszyny, magazyn narzędzi, środków

ochrony roślin itp).

b. Rozmieszczenie zapylaczy.

c. Rozstawa drzew owocowych.

d. Projektowane osłony wiatrochronne i ogrodzenia.

3. Zalecenia agrotechniczne.

a. Sposób przygotowania gleby przed założeniem sadu.

b. Jakość materiału nasadzeniowego.

c. Termin i technika sadzenia.

4. Kosztorys do projektu założenia sadu.

a. Założenia kalkulacyjne do kosztorysu oraz analizy.

b. Kosztorys założenia sadu, ogrodzenia i pasów wiatrochronnych (z podziałem na koszty materiałowe i robocizny).

c. Tabela elementów rozliczeniowych i zbiorcze zestawienie kosztów.

Dokumentacja projektowo-kosztorysowa powinna być wykonana przez fachowca sadownika najlepiej z którejś z placówek naukowych czy naukowo-dydaktycznych. Przed jej przyjęciem i realizacją powinna być sprawdzona (zweryfikowana) przez innego fachowca z tej samej dyscypliny.

3.2. Wybór stanowiska i gleby

Jak już wspomniano wcześniej sady i plantacje roślin jagodowych jest najlepiej zakładać na terenach równinnych i płaskich wyżynach. W terenach o zróżnicowanej konfiguracji można je zakładać na skłonach najlepiej zachodnich, południowo-zachodnich, południowo-wschodnich i wschodnich. Skłony nie powinny mieć większego spadku jak 10^o. Nie nadają się do tego celu zagłębienia terenu szczególnie zamknięte otoczone wzniesieniami a także nisko położone miejsca z wysoko podsiąkającą wodą gruntową.

Zbocza południowe chociaż najcieplejsze nie są najlepszymi dla upraw sadowniczych, gdyż na przedwiośniu przedwcześnie się nagrzewają i rozpoczyna się wegetacja jeszcze w okresie z przymrozkami. Wcześniejsze kwitnienie roślin na tych skłonach może powodować przemarzanie kwiatów. Również w okresie zimy podczas mroźnych nocy a słonecznych dni mogą na pniach powstać rany zgorzelinowe. Na zboczach południowych można uprawiać gatunki najbardziej ciepłolubne winorośl, brzoskwinie, morele ale z dużym ryzykiem.

Na zboczach północnych najchłodniejszych rośliny najpóźniej rozpoczynają wegetację. Zbocza te są najbardziej narażone zimą na oddziaływanie arktycznych wymrażających wiatrów. Na zboczach tych można uprawiać najbardziej odporne na mróz odmiany jabłoni, śliw i wiśni.

Najbardziej przydatne dla upraw sadowniczych są gleby klasy III i IV. Oczywiście klasy I i II również są bardzo dobre ale ich jest w Polsce i makroregionie północno-wschodnim bardzo mało. Najczęściej w uprawie są wykorzystywane gleby płowe i brunatne wytworzone z glin lub piasku gliniastego. Gleby bardzo lekkie piaszczyste mogą być wykorzystywane do nasadzeń tylko wtedy gdy zainstalowane są urządzenia do nawadniania.

3.3. Ogrodzenia i osłony przeciwwietrzne

W warunkach Polski zaleca się ogrodzenie sadu siatką z ocynkowanego drutu o 5 cm oczkach i wysokości 1,5 m. Siatka powinna być zamocowana do metalowych lub betonowych słupków i wzmocniona trzema rzędami ( u góry, na dole i w środku) ocynkowanego drutu średnicy 4 lub 5 mm. Do rozciągniętych drutów przymocowuje się siatkę.

Ogrodzenie chroni sad przed zwierzyną łowną szczególnie zającami (ogryzającymi korę z pni) i sarnami (ogryzającymi drobne gałązki w koronach drzew).

Od strony najczęściej wiejących wiatrów należy zakładać osłony przeciwwietrzne z drzew silnie rosnących np. topola. Obecnie najczęściej osłonę sadzi się z jednego lub dwóch rzędów drzew bez podszycia z krzewów. Taka osłona szczególnie od strony zachodniej i wschodniej przepuszcza wiatr ale go bardzo silnie osłabia. Osłona może działać nawet na odległość 200-300 m.

3.4. Dobór gatunków i odmian

Na terenie Polski przy nasadzeniach produkcyjnych obowiązuje ustawa z 19 października 1987 roku o nasiennictwie. Wprowadza ona obowiązek prowadzenia Rejestru Odmian Drzew i Krzewów Owocowych oraz podkładek. Rejestr gatunków i odmian z których powinno się zakładać sady w Polsce jest corocznie uzupełniany przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej k/Poznania.

W sadzie produkcyjnym powinno się sadzić jeden lub najwyżej dwa gatunki roślin sadowniczych a w obrębie gatunku 2-4 odmiany.

Sad produkcyjny powinien być podzielony na kwatery. W kwaterze sadzi się drzewa jednego gatunku dwu lub kilku odmian zbliżone pod względem pory kwitnienia, dojrzewania owoców i wymagań szczególnie w odniesieniu do ochrony przed chorobami i szkodnikami.

Wielkość kwater w zależności od sadu powinna wynosić od 0,5 ha do kilkunastu . Kwatery powinny być od siebie oddzielone drogami o szerokości 6 m. Droga biegnąca prostopadle do rzędu drzew w uwrociami powinna być szersza.

3.5. Rozmieszczenie zapylaczy

Wśród roślin sadowniczych uprawianych w Polsce tylko orzech włoski i leszczyna zapylane są przy pomocy wiatru. Pozostałe gatunki zapylane są przez owady pszczołowate głównie pszczoły i trzmiele. Nie wszystkie odmiany mogą być zapylane własnym pyłkiem. Niektóre mają pyłek z potrójną ilością chromosomów i są złymi zapylaczami. Stwierdzono, że nawet odmiana tzw. samopylna lepiej plonuje gdy jej kwiaty są zapylane pyłkiem innej odmiany. Najlepiej gdy w zakładanym sadzie sadzimy dwie lub trzy odmiany wzajemnie dobrze się zapylające.

Rys.2 przedstawia różne możliwości rozmieszczenia drzew w celu dobrego zapylenia kwiatów.

Rys. 2. Różne rozmieszczenie drzew w kwaterze sadu

a- drzewa odmian McIntosh i Cortland w równej proporcji, b- drzewa odmiany McIntosh stanowią zapylacz dla odmiany Cortland, c- drzewa odmiany McIntosh stanowią zapylacz dla drzew Cortlanda w proporcji 1:8, d- kwatera z 3 odmian dobrze zapylających się w równej proporcji: Cortland, McIntosh i Spartan

3.6. Rozstawa dla międzyrzędzi i drzew w rzędach

Każdy sad i plantacja roślin jagodowych musi mieć między rzędami tzw. uliczkę roboczą tzn. wolną przestrzeń, którą odbywa się ruch ciągników i innych urządzeń. Szerokość uliczki roboczej powinna być dopasowana do szerokości kół ciągnika i przyczep. Wynosi ona najczęściej 2-2,5 m.

Odległość między roślinami w rzędzie zależy od wielu czynników. Dla drzew może ona wynosić od 0,5 m (karłowe) do kilku metrów (silnie rosnące czereśnie i orzechy włoskie).

Zestaw najczęściej stosowanych rozstaw dla drzew owocowych podaje tab.13.

Drzewa owocowe najczęściej sadzi się w systemie rzędowym ale można też spotkać sady sadzone w pasach 2, 3, 4 rzędowe. Zakładanie sadów w pasach powyżej 3 rzędów w warunkach Polski nie przyjęło się ze względu na utrudnioną pielęgnację drzew i gleby a głównie ochronę.

Drzewa karłowe sadzi się gęsto w rozstawach 1x2 m, 1,5 x 1,5 m lub 2x2 m. Sadząc na podkładkach bardzo silnie skarlających można sadzić w tzw. sadach łanowych 0,50x1 m w kilku rzędach. Uliczki robocze między łanami drzewek powinny być szerokości 3-4 m.

Rozstawy dla roślin jagodowych zależą od gatunku i technologii uprawy. Krzewy agrestu sadzi się w rozstawie 2,0-2,5x1,5-1,8 m. Porzeczki czarne i czerwone do zbioru ręcznego sadzi się w rozstawie 2,5-3,5x1,5-2,0 m. Dla porzeczek w uprawie szpalerowej stosuje się rozstawę 2,0x0,7-1,0m. Do zbioru kombajnowego porzeczki należy sadzić w rozstawie 3,5-4,0x0,5-0,7m. Maliny w uprawie szpalerowej przy drutach powinny mieć rozstawę 2,0-3,0x0,4-0,5 m. Przy rzędowej uprawie truskawek sadzi się je w rozstawie 0,6-0,8x0,2-0,25 m, rzędowo-pasowej przy 2 rzędach w pasie 0,8-0,4-0,8x0,25 m, w zagonowej 0,4x0,3-0,4 m. Dla borówki wysokiej rozstawa wynosi 2,0-3,0x1,2-1,5 m, dla jeżyny bezkolcowej 2,5-3,0x1,2-2,5 m. Aronię należy sadzić w rozstawie 4,0-4,5x2,5-3 m do zbioru ręcznego. Przy zbiorze kombajnowym zagęszczenie w rzędzie powinno być do 1 m. Przy nasadzeniach żurawiny sadzonki sadzimy w rozstawie 0,4-0,5x0,4-0,5 m.

Tabela 13

Orientacyjne rozstawy dla poszczególnych drzew owocowych

z uwzględnieniem siły wzrostu odmiany oraz siły wzrostu podkładki lub wstawki

	Siła wzrostu	Siła wzrostu i typ	Odległości sadzenia (w m)
Gatunek	odmiany	podkładki lub wstawki	między rzędami	w rzędach
	słabo rosnące i mutanty krótkopędowe	karłowe: M 9 M 26 wstawki: B 9, P 2 i P 22 półkarłowe: M 7 , MM 106, M 4 i wstawki M 26 silnie rosnące: MM 111 i A 2 siewki Antonówki	4.0 4.0 4.0 4.0-4.5 4.5-5.0 6.0	2.0 2.0-2.5 2.5-3.0 3.0-3.5 3.5-4.0 4.5-5.0
Jabłonie	umiarkowanie rosnące	karłowe: M 9 M 26 wstawki: B 9, P 2 i P 22 półkarłowe: M 7 , MM 106, M 4 i wstawki M 26 silnie rosnące: siewki Antonówki	4.0 4.0 4.0 4.5 6.0-7.0	2.0-2.5 2.5-3.0 3.0-3.5 4.0-4.5 4.5-5.0
	silnie rosnące	karłowe: M 9 M 26 wstawki: B 9, P 2 i P 22 półkarłowe: M 7 , MM 106, M 4 i wstawki M 26	4.5 4.5 4.5 5.0	3.0-3.5 3.5-4.0 4.0-5.0 5.0-6.0
Grusze	słabo rosnące	karłowe: pigwa C półkarłowe: pigwa A silnie rosnące: grusza kaukaska	4.0 4.0 4.5-6.0	1.5-2.5 2.0-3.0 3.5-4.0
	silnie rosnące	karłowe: pigwa C półkarłowe: pigwa A silnie rosnące: grusza kaukaska	4.5 4.5 6.0-7.0	2.0-3.0 3.0-4.0 4.5-5.0
Śliwy	słabo rosnące	karłowe: St.Julien K i Pixy półkarłowe: St.Julien A i C oraz Common Plum średnio rosnące: Marianna,Mussel, Bromotom, siewki Skorospiełki Czerwonej i Węgierki Wangenheima	4.0 4.0 4.5-5.0	2.0-3.0 2.5-3.5 3.0-4.0
	silnie rosnące	karłowe: St.Julien K i Pixy półkarłowe: St. Julien A i C oraz Common Plum	4.0 4.5-6.0	2.5-3.5 3.0-4.0
Wiśnie	wszystkie odmiany	siewki antypki siewki czereśni ptasiej i F 12/1	4.5 4.5-5.0	3.0-4.0 4.0-5.0
Czereśnie	wszystkie odmiany	siewki antypki i wstawki skarlające	5.0-6.0	5.0-6.0
Morele	wszystkie odmiany	siewki ałyczy i moreli	4.0-5.0	3.0-4.0
Brzoskwinie	wszystkie odmiany	siewki wiśni kosmatej, brzoskwini i ałyczy	4.0-5.0	3.0-4.0
Orzechy włoskie	siewki	-	6.0-8.0	6.0-8.0

3.7. Przygotowanie gleby przed sadzeniem

Dobrym przedplonem dla drzew owocowych są mieszanki traw z roślinami motylkowatymi, rośliny okopowe, rzepak, facelia, peluszka i łubin. Po ziemniakach i lucernie nie wskazane jest sadzenie truskawek ze względu na nicienie i larwy opuchlaków, które w tych uprawach mogą się rozwijać.

Również sad i plantację roślin jagodowych można zakładać po roślinach zbożowych lub innych ale stanowisko będzie gorsze. Niezależnie od przedplonów przed zakładaniem upraw sadowniczych zaleca się zastosować wysoką dawkę obornika (40-60 t/ha).

Pole przeznaczone pod sad i plantację roślin jagodowych powinno być odchwaszczone szczególnie z chwastów wieloletnich jak np. perz. Do tego celu służą herbicydy. Po odchwaszczeniu a przed nawożeniem gleba powinna być przeanalizowana w stacji chemiczno-rolniczej na zawartość makro i mikroelementów.

Próbki gleby najlepiej jest pobierać po zebraniu przedplonu w okresie od połowy lipca do 15 sierpnia. Jedna próbka gleby może reprezentować 2-4 ha pola wyrównanego koniguracyjnie. Przy zróżnicowaniu próbka powinna być pobierana oddzielnie dla każdego odrębnego miejsca. Próbki pobiera się oddzielnie z profilu warstwy ornej a oddzielnie z podornej. Na jedną próbę zbiorczą powinna składać się gleba pobrana z 20-25 dołków. Po wymieszaniu całości w wiadrze plastykowym pobiera się 0,5 kg gleby do woreczka foliowego i wkłada do środka kartkę z numerem próbki i nazwiskiem i imieniem oraz adresem właściciela. Po przyniesieniu do pomieszczenia glebę wsypuje się na czysty papier i podsusza na powietrzu a następnie z powrotem wsypuje do woreczka, wkłada kartkę z oznakowaniem i wysyła lub przewozi do Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej. W Olsztynie 10-444, znajduje się ona na ul.Kołobrzeska 11.

Po otrzymaniu wyniku łatwo jest ustalić dawki nawozowe porównując je z danymi tab.17.

Do uprawy i nawożenia należy przystąpić na dwa tygodnie przed planowanym sadzeniem. Po rozwiezieniu i rozrzuceniu obornika należy dodatkowo rozsiać nawozy mineralne fosforowe i potasowe. Nawozy te wraz z obornikiem przyoruje się głęboką orką. Na 1 ha pola stosuje się do 200 kg P₂O₅ i do 200 kg K₂O oraz jeśli gleba ma niedobory magnezu to także wapno magnezowe w ilości 1500-2500 kg/ha. Po wykonaniu orki glebę należy wyrównać i przerwać parowanie wody najlepiej poprzez jej zabronowanie.

Wytyczenie terenu pod sad i plantację roślin jagodowych rozpoczyna się od kwater i dróg. Do tego celu służą teodolity lub na mniejszych areałach węgielnice. Z ich pomocą wyznacza się miejsca narożne w poszczególnych kwaterach (rys.3) a następnie dla pozostałych. Przy wyznaczaniu miejsc pod drzewka powinno być zatrudnionych 3 pracowników. Jeden z pracowników wbija w miejsce gdzie ma rosnąć drzewko palik, pozostali wizują tzn. naprowadzają wbijany palik dokładnie na wyznaczone miejsce w płaszczyźnie wyznaczanych rzędów i prostopadle do wyznaczonych rzędów.

Rys. 3. Wytyczenie miejsc pod drzewa

a- kwatera podczas wytyczania, b- kwatera wytyczona (strzałka oznacza kierunek dla rzędu drzew)

3.8. Sadzenie drzew i krzewów owocowych

Drzewa i krzewy owocowe najlepiej jest sadzić jesienią, gdyż jeszcze przed zimą rozpoczną odtwarzanie korzeni i wiosną rozpoczną normalną wegetację. Borówkę wysoką i winorośl lepiej jest sadzić wiosną. Truskawki można sadzić w czterech terminach: wiosną (kwiecień) z sadzonek przechowywanych w przechowalni, wczesnym latem (połowa lipca do połowy sierpnia), późnym latem (od połowy sierpnia do połowy września) i jesienią (po 15 września). Najlepiej jest je sadzić w terminie wiosennym i wczesnoletnim.

Dołki pod drzewka kopie się przy pomocy świdra mechanicznego lub ręcznie przy pomocy szpadla. Najczęściej czyni się to ręcznie przy pomocy szpadla. Przed rozpoczęciem kopania usuwa się palik (który zaznacza miejsce dla drzewka) i kopie dołek o średnicy około 60 cm i głębokości 50 cm. Dla krzewów średnica i głębokość może być mniejsza, gdyż jest mniejsza bryła korzeniowa.

Kopiąc dołek ziemię próchniczną odkłada się na jedną stronę a z podglebia na drugą. Po wykonaniu na dnie dołka robi się kopczyk z ziemi próchnicznej. Na kopczyku ustawia się drzewko i rozkłada równomiernie system korzeniowy tak by korzenie nie były załamane i skierowane do góry. Przy sadzeniu po rozłożeniu korzeni należy zwrócić uwagę na to czy drzewko znajduje się w płaszczyźnie innych już posadzonych. Następnie druga osoba przysypuje system korzeniowy zwracając uwagę by cząsteczki gleby starannie dotarły we wszystkie wolne przestrzenie. Równocześnie też glebę butami dociskamy do systemu korzeniowego.

Drzewka i krzewy jagodowe sadzimy kilka centymetrów głębiej niż rosły w szkółce (drzewka 2-3 cm, krzewy 5-7 cm). Przy sadzeniu drzew owocowych może być pomocny metalowy pręt tzw. pikulec. Wbija się go w miejsce palika głębiej niż głębokość dołka. Do niego dostawia się drzewko po wykopaniu dołka, rozkłada korzenie na kopczyku, wyjmuje pręt i obsypuje korzenie drzewka.

Przy sadzeniu jesiennym należy przy drzewku zgromadzić nieco więcej ziemi i utworzyć z niej kopczyk wysokości 30-35 cm. Kopczyk ten będzie chronił miejsce okulizacji przed mrozami. Stanowił też będzie zapas gleby na jej „osiadanie”. Wiosną z kopczyka tworzy się misę wokół drzewka do gromadzenia wody opadowej.

Pytania sprawdzające

1. Podać optymalną wielkość sadu produkcyjnego i plantacji roślin jagodowych.

1. Jak opracowuje się dokumentację pod sad?

1. Podać optymalne oraz złe stanowiska pod sad.

1. Co to są osłony przeciwwietrzne?

1. Jak powinien być ogrodzony sad?

1. Podać przykłady właściwego rozmieszczania roślin sadowniczych w sadzie i na plantacji jagodowej.

1. Co to są zapylacze?

1. Podać podstawowe rozstawy drzew w rzędach i szerokość dla międzyrzędzi.

1. Jak przygotować glebę przed sadzeniem roślin sadowniczych?

1. Wymienić kolejność czynności przy sadzeniu drzew owocowych.

4. Planowanie nasadzeń sadowniczych w ogrodach amatorskich

Rośliny sadownicze są chętnie sadzone w różnych typach ogrodów mających charakter nie produkcyjny a amatorski. Są to ogrody lub tylko sady przy domostwach na wsi, miejsca przy domkach wypoczynkowych, letniskowych, ogrody przydomowe w mieście i na wsi a także ogrody pracownicze. Niektóre drzewa i krzewy owocowe ze względu na swój charakter ozdobny (inna barwa liści, piękne kwiaty, pokrój zewnętrzny, ozdobne owoce) są sadzone również w parkach, na zieleńcach i przy szkołach różnego typu a także w skupiskach leśnych przez leśników dla wzmocnienia różnorodności gatunków roślinności drzewiastej i dostarczania zwierzętom leśnym pokarmu (nektar - pszczoły, trzmiele; owoce - ptactwo i zwierzyna leśna).

Ze względu na zanieczyszczenie środowiska przez środki transportowe obecnie nie poleca się wysadzania drzew owocowych przy ciągach komunikacyjnych (koleje, szosy). Owoce tam wyrośnięte nie powinny być zbierane i konsumowane. W nasadzeniach amatorskich każdy użytkownik może sobie sadzić różne gatunki i odmiany roślin sadowniczych nawet te, których nie poleca się do uprawy produkcyjnej w danym rejonie kraju.

Powodzenie uprawy zależeć będzie w znacznej mierze od własnej inwencji uprawiającego. Przykładem może być uprawa niektórych odmian winorośli, moreli, brzoskwini, orzecha włoskiego w warunkach dość ostrego klimatu makroregionu północno-wschodniego (woj. łomżyńskie, białostockie, suwalskie i olsztyńskie). Uprawa ta jest możliwa przy corocznym zabezpieczaniu roślin przed mrozami (okrywanie ziemią, obwiązywanie materiałami izolacyjnymi, tworzenie namiotów foliowych).

Ogród przydomowy czy działkowy jest najczęściej wykorzystywany do uprawy wszystkich roślin ogrodniczych: sadownicze, warzywnicze, ozdobne a nawet lecznicze. Istnieją też takie, gdzie cały teren obsadzony jest roślinnością drzewiastą sadowniczą i ozdobną a podszycie stanowi często koszona murawa. Spotyka się też ogrody tylko ozdobne (ogród szkolny, ogród skalny z wkomponowanym basenem i roślinnością wodną, trawa często koszona z pewną ilością bylin ozdobnych, krzewów i drzew).

Wybór sposobu zagospodarowania ogrodu zależy od użytkownika. Poniżej podajemy kilka sposobów zagospodarowania terenu roślinami sadowniczymi (rys.4,5,6).

Na rys. 4 przedstawiono przykładowe zagospodarowanie ogrodu roślinami sadowniczymi o areale 500 m². Pod rośliny sadownicze podstawowe oraz mniej znane przeznaczono większą część terenu ogrodu. Zajmują one część zachodnią i północną. Część południowo-wschodnia jest przeznaczona pod uprawę warzyw oraz truskawek, które muszą być odsadzane na nowym miejscu co 3 lata, jeżeli chcemy mieć zbiory corocznie. W części południowo-wschodniej można też zlokalizować pewną ilość roślin ozdobnych: bylin, roślin rocznych z siewu i rozsady oraz niewielką ilość krzewów ozdobnych (lilak, róże, spirea, migdałek).

Podstawowy gatunek jakim jest z roślin sadowniczych jabłoń zastał umieszczony od strony północnej (duża odporność na mrozy, nie zacienianie innych roślin). Proponuje się drzewa na podkładkach półkarłowych, których średnica korony wrzecionowej nie przekroczy 2-3 m. Z drzew jabłoni proponuje się 1 szt. odmian letnich, 2 szt. jesiennych i 3 szt. zimowe. Od strony zachodniej umieszczono lokalizację dla krzewów owocowych porzeczki czarnej (3 szt), porzeczki czerwonej (2 szt), porzeczki białej (2 szt), agrestu (3 szt), i porzeczko-agrestu (1 szt).

W dwóch rzędach z południa na północ za krzewami od zachodu rozmieszczono grusze (2 szt), śliwy (2 szt), wiśnie (1 szt), jedno drzewo pigwy pospolitej, dwie rośliny rokitnika (prowadzone w formie drzewiastej lub wysokiego krzewu, jeden męski i żeński), oraz dereń jadalny ( 2 szt).

Za dwoma rzędami drzew od strony południowej zaplanowano miejsce pod krzewy borówki wysokiej (6 szt) i 2 zagony żurawiny wielkoowocowej. Rośliny te wymagają kwaśnego podłoża (3,8-5,0 pH) i dlatego gleba musi być w tym miejscu specjalnie przygotowana (dodatek torfu kwaśnego, próchnicy leśnej, kory z drzew lub trocin, ewentualnie zakwaszenie siarką koloidalną.

Rys. 4. Plan ogrodu o areale 500m² z przewagą podstawowych i mniej znanych roślin sadowniczych

1- jabłonie letnie, 2- jabłonie jesienne, 3- jabłonie zimowe, 4- grusze, 5- śliwy, 6- wiśnie, 7- pigwa, 8- rokitnik, 9- dereń jadalny, 10-borówka wysoka, 11- żurawina wielkoowocowa, 12- porzeczka czarna, 13- porzeczka czerwona, 14- porzeczka biała, 15- agrest, 16- porzeczko-agrest, 17- malina, 18- jeżyna, 19- aronia, 20- pigwowce, 21- aktinidia, 22- bez czarny, 23- jarzębina słodka, 24- głóg szkarłatny, 25-kalina.

Za dwoma rzędami drzew w kierunku wschodnim zaprojektowano kwaterę roślin jagodowych oraz mniej znanych w uprawach sadowniczych. Są to dwa rzędy maliny prowadzonej szpalerowo przy rusztowaniu z drutów i jeżyny bezkolcowej lub kolcowej. Proponuje się też cztery krzewy aronii czarnoowocowej, 4 krzewy pigwowca japońskiego oraz szpaler aktinidii (ostrolistna lub pstrolistna), która w pełni zabezpieczy użytkownika w owoce o takim samym lub lepszym smaku jak tzw. kiwi.

Na skraju ogrodu od strony wschodniej rozmieszczono 2 krzewy bzu czarnego, 2 krzewy lub drzewka jarzębiny słodkiej, dwa głogu szkarłatnego o owocach dużych i małych pestkach oraz jedną kalinę.

Inny przykład zagospodarowania ogrodu o areale 400 m² podaje rys.5. W tym ogrodzie tylko około 160 m² przeznaczono pod drzewa i krzewy owocowe. Pozostała część tzn. 240 m² będzie zajęta przez rośliny warzywne, ozdobne a także tzw. wędrujące zagony truskawek i poziomek.

Część sadowniczą zlokalizowano w części północnej ogrodu pozostawiając stronę południową najlepiej oświetloną i ciepłą dla uprawy warzyw i roślin ozdobnych. W kolejności od części zachodniej ogrodu proponuje się krzewy porzeczek (4 szt czarne, czerwone i białe), jabłonie półkarłowe (3 szt), grusze (3 szt), śliwy (3 szt) i wiśnie (3 szt), następnie szpaler malin lub jeżyn oraz 4 krzewy agrestu lub porzeczko-agrestu.

Trzeci typ ogrodu (rys.6) ma charakter całkowicie sadowniczy. Zajmuje on areał 320 m². Tego typu sady amatorskie o różnym areale, przeważnie jednak kilku arowe spotyka się na wsi, gdzie uprawa podstawowych warzyw przeniesiona jest do upraw polowych.

Rośliny sadownicze usytuowano w rzędach w których drzewa mają formę koron naturalnych wrzecionowych nie wymagających dodatkowych rusztowań z drutów i podpór ze słupków. Proponuje się podkładki dla jabłoni półkarłowe mrozoodporne np. M 26. W takim sadzie zlokalizowano 12 drzew jabłoni (8 zimowych i późnozimowych i po dwa letnie i jesienne), 6 drzew grusz (2 letnie, 2 jesienne, 2 zimo

we), 6 drzew śliw (3 renklody i 3 węgierki), 5 wiśni, 5 krzewów porzeczki czarnej, czerwonej i białej oraz 3 krzewy agrestu.

Rys.5. Plan ogrodu o areale 400m² z przewagą upraw warzywnych i ozdobnych oraz niewielką ilością roślin sadowniczych

1- porzeczki (czarne, czerwone, białe), 2- agrest i porzeczko-agrest, 3- jabłonie, 4- grusze, 5- śliwy, 6- wiśnie, 7- szpaler malin.

Rys. 6. Plan ogrodu o areale 320m² z uprawą tylko podstawowych roślin sadowniczych

1- jabłonie, 2- grusze, 3- śliwy, 4- wiśnie, 5- porzeczki (czarne, czerwone, białe), 6- agrest

Glebę pod drzewami należy utrzymywać najlepiej w czarnym ugorze (odchwaszczanie ręczne lub przy pomocy herbicydów) ewentualnie w murawie często koszonej. Drzewa i krzewy owocowe należy pielęgnować podobnie jak w uprawach produkcyjnych (patrz rozdział 5 i 6) przeliczając odpowiednie ilości środków tam proponowanych na mały areał przydomowego sadu.

Wykonując plan ogrodu a następnie obsadzając roślinami należy pamiętać o ustalonych przepisach z tym związanych.

W ogrodach działkowych obowiązuje regulamin Polskiego Związku Działkowców zatwierdzony w dniu 15 grudnia 1994 r. przez Krajową Radę Polskiego Związku Działkowców uchwałą 16/94. W regulaminie tym w paragrafie 67 podano, że działka może być wyposażona w następujące urządzenia, altanę, szklarnię, tunel foliowy, okna inspektowe, ujęcia wodne, zbiornik na wodę, basen lub brodzik, pergole, murki kwiatowe i ogródki skalne, piaskownicę, huśtawkę i inne urządzenia rekreacyjne. Działka w ogrodzie podmiejskim może być wyposażona w szambo zgodnie z instrukcją Krajowej Rady Związku.

W następnych paragrafach jest też między innymi stwierdzone, że altana musi być usytuowana w odległości nie mniejszej niż 3 m od granicy działki i może być wyposażona w kominek. W ogrodach miejskich może mieć powierzchnię do 25 m², w podmiejskich do 35 m² i wysokość do 5 m przy dachu dwuspadowym.

Tunel foliowy można lokalizować w odległości przynajmniej 1 m od granic działek sąsiednich i dróg ogrodowych. Ogrodzenie działki od drogi ogrodowej lub działek sąsiednich nie może przekroczyć wysokości 1 m.

Działka może być wyposażona w żywopłoty. Za zgodą sąsiadów mogą one stanowić wewnętrzne ogrodzenie pomiędzy działkami. Żywopłoty stanowiące ogrodzenie nie mogą być wyższe niż 1 m.

Zaleca się sadzenie drzew słabo rosnących. Drzewa słabo rosnące i karłowe należy sadzić w odległości co najmniej 2 m od granic działki. Przy morelach i leszczynie zachować odległość 3 m, czereśniach i orzechach włoskich 5 m. Krzewy owocowe należy sadzić w odległości nie mniejszej niż 1 m od granic działki.

Drzewa ozdobne mogą być sadzone w odległości co najmniej 2 m od granic działki, a krzewy słabo rosnące i płożące 1 m.

Planując nasadzenia sadownicze trzeba brać pod uwagę ich rozrastanie się i wielkość koron w pełni owocowania. Korony jabłoni silnie rosnących osiągają średnicę 4-5 m, półkarłowych 3-4 m, karłowych jabłoni i grusz 2-3 m. Średnica korony brzoskwiń i wiśni osiąga około 3 m. Krzewy porzeczek i agrestu rosnące swobodnie, osiągają średnicę 1,5-2 m. Przy prowadzeniu szpalerowym (przy drutach) szerokość jaką zajmują rośliny wynosi od 0,5-1 m (maliny, jeżyny, porzeczki czerwone, aktinidia).

Pytania sprawdzające

1. Podać różnice w nasadzeniach produkcyjnych i amatorskich.

1. Sporządzić schematyczny plan ogrodu amatorskiego z różnym udziałem w nim roślin sadowniczych.

1. Wymienić podstawowe odległości dla drzew i krzewów owocowych w ogrodzie amatorskim.

1. Podać odległości dla drzew i krzewów od granic ogrodu.

1. Podać jakie rośliny sadownicze nie powinny być sadzone w małym ogrodzie i dlaczego.

5. Formowanie i cięcie drzew i krzewów owocowych

Drzewa owocowe i krzewy po posadzeniu wymagają odpowiedniego formowania tak by ich wzrost był w pełni odpowiadający maksymalnemu plonowaniu. Okres formowania to czas od posadzenia do wejścia w pełnię owocowania. U drzew owocowych wynosi on do około 5-6 lat, u krzewów jest krótszy 3-4 lata.

Po wejściu drzew w okres pełnego owocowania wzrost pędów słabnie. Konieczne jest coroczne letnie lub przedwiosenne ich przycinanie co pobudza drzewa do większego wytwarzania pędów bogato ulistnionych. Również każda plantacja roślin jagodowych wymaga usuwania części najstarszych pędów i utrzymywania właściwych proporcji między pędami młodymi a owocującymi.

5.1. Formowanie koron drzew

Na podstawie przekroju poprzecznego korony drzew dzielimy na koliste, owalne i prostokątne. Jeżeli korona prostokątna ma konary ułożone w jednej płaszczyźnie pionowej to rząd takich drzew nazywa się szpalerem (rys.7). Ze względu na posiadanie przewodnika korony dzieli się na: przewodnikowe, bezprzewodnikowe lub ze skróconym przewodnikiem (rys.8). Pod względem rozmieszczenia konarów w koronie dzieli się je na: okółkową, piętrową, luźnopiętrową, bezpiętrową i kombinowaną (rys.9). Korony powstałe w wyniku przeprowadzonego cięcia można sklasyfikować na: naturalne, swobodne, regulowane i sztuczne (rys.10).

Rys. 7. Przekrój poprzeczny różnych typów koron

a- korona kolista, b- korona elepsoidalna-owalna, c- korona szpalerowa swobodna, d- korona szpalerowa

Rys. 8. Podział koron drzew ze względu na obecność przewodnika

a-korona przewodnikowa, b- korona bezprzewodnikowa, c- korona ze skróconym przewodnikiem

Rys. 9. Podział koron pod względem rozmieszczenia konarówa- korona okółkowa, b- korona piętrowa, c- korona luźnopiętrowa, d- korona bezpiętrowa, e- korona kombinowana

Rys.10. Podział koron ze względu na intensywność cięcia

a- korona prawie naturalna, b- korona swobodna, c- korona regulowana, d- korona sztuczna.

W sadach w Polsce z koron kolistych i owalnych zalecane są prawie naturalna, luźnopiętrowa i wrzecionowa. Z koron szpalerowych poleca się szpalerową-swobodną i wrzecionową spłaszczoną.

Korona prawie naturalna. Ten typ korony nadaje się dla jabłoni na podkładkach półkarłowych i karłowych jabłoni oraz dla śliw, czereśni, wiśni i morel. Korona składa się z przewodnika i osadzonych na nim symetrycznie 10-15 konarów.

Rys.11. Formowanie korony prawie naturalnej (wg. A.Miki)

a- dwuletnie drzewo lub rozgałęziony okulant po przycięciu, b- trzyletnie drzewo z zaznaczonymi miejscami cięcia, c- drzewo po cięciu

Formowanie rozpoczyna się od przycięcia na przedwiośniu posadzonego jednorocznego okulanta na wysokości 80 cm. W przypadku gdy jest rozgałęziony usuwa się wszystkie pędy do wysokości 40-60 cm. Pozostawia się tylko 3-5 pędów. Pędy te skraca się od 1/3 do 2/3 a przewodnik przycina w odległości 50 cm od najwyżej położonego pędu (rys.11).

W celu uzyskanie szerszego kąta nad rozwijającymi się pędami, na przewodniku, zakłada się klamerki używane do suszenia bielizny. Spinacz - klamerka powoduje, że wyrastający pod nim pęd tworzy z przewodnikiem kąt zbliżony do prostego. Dobre efekty daje też przyginanie do pozycji poziomej i przywiązywanie sznurkiem do pnia.

W drugim i trzecim roku również przewodnik przycina się na wysokości 50-60 cm od ostatniego rozgałęzienia bocznego i w maju zakłada klamerki podobnie jak w roku poprzednim. Na przedwiośniu roku trzeciego wycina się wszystkie silne pędy wyrośnięte z pnia na przewodniku i konarach pierwszego piętra. Konary drugiego piętra nagina się i przywiązuje sznurkiem do położenia poziomego. W ciągu trzech lat korona powinna składać się z przewodnika i 10-15 konarów. W gorszych warunkach formowanie trwa 4 lata.

Rys.12. Rzut na płaszczyznę poziomą konarów korony prawie naturalnej (wg. T.Hołubowicza)

a- drzewo jednoroczne, b- drzewo dwuletnie, c- drzewo trzyletnie

Rysunek 12 przedstawia rzut na płaszczyznę poziomą konarów korony prawie naturalnej w poszczególnych latach.

Korona wrzecionowa. Jak z nazwy wynika korona ma kształt wrzeciona lub świerka (choinki). W koronie tej konary dolne są najdłuższe a im wyżej tym są krótsze. W takiej stożkowatej koronie wszystkie konary są ukierunkowane w różnych kierunkach lub przy wrzecionie spłaszczonym większa ich ilość ukierunkowywana jest wzdłuż rzędów a rosnące w kierunku międzyrzędzi skracane. Wszystkie konary odrastają od pnia pod kątem zbliżonym do prostego.

Korona typu wrzecionowego może być stosowana u wszystkich uprawianych drzew owocowych ale najbardziej poleca się ją dla karłowych i półkarłowych jabłoni oraz grusz. Drzewa formowane z koroną wrzecionową na podkładkach karłowych muszą być uprawiane przy konstrukcji: z palikami indywidualnymi wbitymi przy sadzonych drzewkach lub przy palikach zamocowanych w górnej części do rozciągniętego drutu a w dolnej do pnia.

Średnica impregnowanych palików indywidualnych wynosi 10 cm. Paliki przy drzewkach z rusztowaniami mogą mieć średnicę 3-5 cm. Rusztowanie najczęściej spotyka się ze słupków betonowych o grubości 14-18 cm oraz jednego drutu ocynkowanego o średnicy 3 mm zawieszonego na wysokości około 2 m od ziemi. Słupy rusztowania głównego ustawione są od siebie w odległości 10-20 m. Na brzegach muszą być ustawione dodatkowe słupy odporowe.

Rys.13. Formowanie korony wrzecionowej (wg.Miki)

a- jednoroczny rozgałęziony okulant przycięty na kształt stożka, b- drzewo w następnym roku po przycięciu gałęzi, c- korona po zakończeniu formowania.

W pierwszym okresie formowania korony postępujemy podobnie jak przy koronie naturalnej. W drugim roku po posadzeniu przygina się wszystkie pędy do położenia poziomowego i przywiązuje sznurkami do pnia. Pędy zbyt sztywne i trudne do przygięcia usuwa się. Przycina się również przewodnik na 40-60 cm nad niżej położonym pędem bocznym (rys.13).

W trzecim i w czwartym roku kontynuuje się przyginanie i przywiązywanie pędów. Pędy zbyt silnie rosnące oraz konkurujące z przewodnikiem usuwamy. Przewodnik w miarę wzrostu drzewa przywiązuje się coraz wyżej. Uformowana korona powinna mieć wysokość do 2,5 m i 10-15 konarów.

Korona wrzecionowa wysmukła. Składa się z niskiego pnia około 50 cm oraz korony osadzonej na przewodniku o wysokości 2 m (rys.14 a). Na przewodniku jest zformuowanych wyrastających w różnych miejscach. W dolnej części konary są długie, w górnej krótkie (około 40 cm długości).

Rys. 14. Korona wrzecionowa wysmukła (a) i podgórska (b)

(wg. Ostrowskiego)

Korona wrzecionowa podgórska. Jest podobna do korony wrzecionowej. Składa się z krótkiego pnia (około 50 cm) i osadzonych na nim przewodniku z koroną. Łączna wysokość drzewa wynosi około 2,5 m. W koronie jest uformowane 10-12 konarów w równych odstępach. Wszystkie konary powinny tworzyć z przewodnikiem kąt 100-135^o. Po uformowaniu korona ma kształt choinki o gałęziach zwisających do dołu (rys. 14 b).

Najkorzystniejszy do przyginania jest okres od połowy sierpnia do połowy września. Do tego celu najlepsze są ciężarki betonowe z haczykiem (kształt dzwonka). Ciężarki zakłada się tylko na pędy dłuższe niż 50 cm. Słabe pędy należy pozostawić a średniej długości skrócić na 4-6 liści. Grubsze gałęzie ucina się z pozostawieniem czopa o długości 25 cm. Przewodnik skraca się na wysokości 2,5 m nad bocznym pędem.

Korona wrzecionowa spłaszczona. Koronę tego typu można formować u jabłoni karłowych i półkarłowych grusz, śliw, wiśni i moreli. Składa się ona z przewodnika i dwóch silnych konarów osadzonych na wysokości około 50 cm rosnących wzdłuż rzędów w przeciwnych kierunkach. Ponad nimi wyrasta również w płaszczyźnie rzędów kilka słabszych konarów, którym nadaje się położenie poziome. Formowanie trwa zwykle 4 lata. Po ukształtowaniu ma ona wygląd wrzeciona spłaszczonego z dwóch stron (rys.15). Wysokość korony wrzecionowej spłaszczonej po całkowitym uformowaniu powinna wynosić około 2,5 m.

Rys. 15. Formowanie korony wrzecionowej spłaszczonej (wg.Miki)

a- cięcie rozgałęzionego okulanta na wiosnę po posadzeniu, b- cięcie w drugim roku z pozostawieniem 2 konarów w linii rzędu, c- drzewa w trzecim roku z przygiętymi pędami na przewodniku.

Korona szpalerowa swobodna. Korona szpalerowa swobodna nadaje się dla jabłoni na podkładkach karłowych i półkarłowych oraz grusz, wiśni i moreli. Konary w koronie są skierowane wzdłuż rzędu w przeciwnych kierunkach. Uformowana korona osadzona na pniu wysokości 50 cm powinna mieć 10-12 konarów (rys.16).

Rys. 16. Formowanie korony szpalerowej swobodnej (wg. Ugolika)

a- drzewo w pierwszym roku z przygiętymi kanarami, b- drzewo w drugim roku wiosną po przycięciu i przygięciu konarów, c- drzewo wiosną roku trzeciego, d- korona w czwartym roku.

Formowanie korony w pierwszym roku jest podobne jak przy koronie prawie naturalnej. Przy sadzeniu okulantów rozgalęzionych ustawia się je w dołkach tak, by silne pędy będące wyżej niż 50 cm od ziemi skierować w płaszczyznę rzędu. Wszystkie pędy do 50 cm usuwa się całkowicie. Pędy rosnące w kierunku rzędów nagina się do położenia poziomego i przywiązuje sznurkiem do pina. Pędy rosnące w kierunku międzyrzędzia usuwa się. Przewodnik przycina się o około 50 cm nad najwyższym odgałęzieniem rosnącym wzdłuż rzędów. Przy formowaniu korony używa się też drewnianych klamerek. Zakłada się je w maju nad rozwijającymi się pędami w kierunku rzędu.

W drugim roku po posadzeniu wybiera się od 2 do 6 pędów rosnących w kierunku rzędu i przywiązuje do położenia poziomego. Przewodnik przycina się ponownie na wysokości 50 cm nad najwyższym konarem.

W trzecim i czwartym roku kształtuje się następne piętra ramion w przeciwne strony w płaszczyźnie rzędu. W celu nadania im kierunku poziomego przywiązuje się je do pnia lub niżej ukształtowanych ramion z roku poprzedniego. Poziomo rozmieszczonych ramion nie przycina się. Jeżeli w jednym roku wyprowadza się po dwa ramiona z każdej strony to wyższe konary skraca się tak by były krótsze od dolnych o około 10 cm.

Przewodnik w każdym roku przycina się o 40-50 cm nad najwyżej położonym ramieniem.

Pędy rosnące w kierunku międzyrzędzi usuwa się lub nagina do dołu i przywiązuje do pnia. Silne wybijające pędy na poziomo ukształtowanych ramionach powinny być przycinane nad 5-7 oczkiem lub naginane. Formowanie korony trwa 3 lub 4 lata. Po uformowaniu 10-12 konarów nad najwyżej położonym ramieniem usuwa się przewodnik. Po wejściu drzew w pełnię owocowania od 7 roku należy przystąpić do rozrzedzania korony tak by w następnych kilku latach dojść do 6-8.

Koronę szpalerową swobodną dla drzew na podkładkach karłowych można także formować przy rusztowaniu z drutów rozciągniętych na wysokości 60 cm, 110 cm i 160 cm od ziemi.

Poza wyżej opisanymi najważniejszymi typami koron istnieją jeszcze inne jak np. korona kolumnowa, osiowa, superwrzecionowa (na podkładkach najbardziej karłowych), korona rozpinana w formie V i w formie Y, rozpinana pozioma, korona szyszkowa: Hytec Solen, Mikado i inne. Nie są one jednak tak ważne szczególnie w warunkach makroregionu północno-wschodniego by im poświęcać więcej uwagi.

5.2. Formowanie krzewów prowadzonych w formie krzaczastej

Porzeczki czarne. Posadzone krzewy niezależnie od terminu sadzenia: jesień, przedwiośnie, przycinamy na przedwiośniu. Każdy z pędów skraca się sekatorem pozostawiając 2-3 pąki nad powierzchnią gleby. Podobnie postępuje się z porzeczkami białymi, agrestem i leszczyną. W drugim roku u porzeczek czarnych usuwa się pędy leżące nisko na ziemi i nie dorośnięte. Podobnie postępuje się w roku trzecim i czwartym. Na przedwiośniu roku piątego usuwa się pędy najstarsze. Porzeczki czarne najobficiej plonują na pędach jednorocznych wyrośniętych z pędów dwu i trzyletnich. Na jednorocznych pędach odziomkowych plon jest zwykle niewielki.

Porzeczki czerwone, białe i agrest. W drugim roku po posadzeniu pędy porzeczek białych, czerwonych i agrestu można skrócić o 1/3 do 1/2 ich długości. W roku trzecim wycina się tylko pędy słabe, nadłamane i leżące na ziemi. Podobnie postępuje się w roku czwartym i piątym. Porzeczki czerwone i białe najobficiej owocują na krótkopędach wyrośniętych z pędów 2-letnich i starszych. Agrest owocuje na pędach 2-5 letnich. Dobrze sformuowany krzew porzeczek czerwonych, białych i agrestu powinien mieć 12-15 pędów szkieletowych.

5.3. Formowanie krzewów prowadzonych szpalerowo przy drutach

Porzeczki czerwone, białe i agrest. Rośliny sadzi się w rzędzie co 0,8-1,0 m. Odległość dla międzyrzędzi wynosi około 2 m. W pierwszym roku po posadzeniu ustawia się rusztowanie ze słupków i drutów. Druty ocynkowane o średnicy 3 mm rozciąga się na wysokości 0,6 m i 1,2 m.

Sadząc krzewy w dołkach staramy się pędy najdłuższe umieścić bezpośrednio w linii rzędów. Pędy skierowane w stronę międzyrzędzi usuwa się całkowicie. W pierwszym roku wyprowadza się 2-3 pędy szkieletowe. W następnym również 2-3. W sumie w krzewie powinno być 4-5 pędów szkieletowych. Pędy szkieletowe przywiązuje się do drutów promieniście tak by tworzyły jakby wachlarz.

W maju każdego roku usuwa się pędy wyrastające z szyjki korzeniowej i korzeni. W okresie lata przed zbiorem owoców należy poskracać boczne rozgałęzienia na długość 10-12 cm od nasady.

Maliny. Sadzi się je przy rusztowaniach z drutu rozmieszczonego na słupkach na wysokości 70-80 i 130-140 cm. Druty mogą być pojedyncze lub podwójne rozciągnięte po obydwu stronach słupków lub przy naspawanych (słupki metalowe) czy nabitych (słupki drewniane) poprzeczkach 30 cm szerokości. Taki sposób prowadzenia nazywa się szpalerem zwykłym wąskim.

Maliny sadzi się w rzędzie co 50 cm. Pędy rosnące przy pojedynczych drutach muszą być przywiązywane do górnego. Zamiast przymocowywania wierzchołki pędów można okręcać wokoło górnego drutu. Prowadząc maliny między podwójnie rozciągniętymi drutami nie musimy pędów przywiązywać. Dbamy o to by w całym szpalerze pędy były rozmieszczone równomiernie co około 15 cm. Nadmiar pędów oraz wszystkie odrosty korzeniowe w międzyrzędziach usuwamy.

Maliny mogą też być prowadzone w szpalerze szerokim w kształcie litery V. Młode pędy wyrastają w środku szpaleru starsze owocujące przywiązywane są do drutów umieszczonych na wysokości 1 m. Odległość między drutami wynosi 90-120 cm. W krzewie pozostawia się 10-15 pędów. Zbędne odrosty usuwa się.

Winorośl. W warunkach Polski najczęściej winorośl prowadzi się w formie sznura poziomego jednoramiennego lub sznura poziomego dwuramiennego. Prowadząc roślinę w postaci sznura poziomego jednoramiennego rośliny po posadzeniu przycina się na 2-3 pąki. W następnym roku z wyrośniętych łóz jedną przycinamy bardzo krótko na 2 oczka, drugą na 6-9 oczek. Łozę dłuższą zgina się na wysokość około 30 cm nad ziemią i przywiązuje do podpory (rusztowanie z drutów, kratownica na ścianie, pergola itp). Wszystkie pączki na odcinku od ziemi do zgięcia usuwa się.

Z pączków na poziomo usytuowanej łozie wyrastają pędy owocujące, które prowadzi się pionowo. Na każdym takim pędzie zawiążą się 2-3 grona. Po zawiązaniu gron pędy te za 3-4 liściem od ostatniego grona usuwamy. Również latem wycina się zbędne pędy zwane pasierbami.

Z drugiej łozy mającej 2 pąki wyrastają 2 pędy. Jeden w roku następnym zostanie usunięty a z drugiego zostanie utworzone poziome ramię. Ramię, które owocowało usuwa się całkowicie (rys.17).

Rys. 17. Prowadzenie krzewu winorośli w formie sznura poziomego

jednoramiennego

a- krzew winorośli wiosną po przycięciu i przygięciu łozy owocującej w trzecim roku: 1- czopek z pąkami zastępczymi, 2- łoza z pąkami dla pędów owoconośnych; b- krzew winorośli jesienią trzeciego roku, 1- czopek z łozami zastępczymi, 2- łoza z pędami owoconośnymi, 3- łozy zastępcze, 4- pędy owoconśne

Aktinidia. W warunkach klimatycznych Polski można uprawiać aktinidię pstrolisną i ostrolistną. Ze względu na niskie spadki temperatury zimą nie należy sadzić aktinidii chińskiej (kiwi) bo przemarznie. Owoce aktinidii pstrolistnej i ostrolistnej chociaż mniejsze od kiwi są w smaku delikatniejsze i nie trzeba ich obierać ze skórki.

Przy sadzeniu aktinidii trzeba pamiętać by sadzić egzemplarze męskie i żeńskie gdyż są to rośliny rozdzielnopłciowe. Przy jednym krzewie męskim może w sąsiedztwie być posadzone kilka krzewów żeńskich 1:5.

Rośliny sadzi się przy rusztowaniu składającym się z metalowych, drewnianych lub betonowych słupów na których na wysokości 3 lub 4 metrów rozciągnięty jest gruby drut ocynkowany lub nawet pręt ze stali zbrojeniowej od tego drutu w odległościach co 1,5-2,5 m zamocowane są pionowe druty ocynkowane grubości 2,5 m bezpośrednio nad posadzoną rośliną. Dla wzmocnienia konstrukcji można w odległościach poziomych co 1 m rozciągnąć poziome druty średnicy 3,5 mm. Utworzy się wówczas jakby kratownica (rys.18).

Rys.18. Rusztowanie do uprawy aktinidii

a- odciągająca stalowa linka lub ocynkowany drut, b- ocynkowana rura φ 6-8 cm, c- krzewy żeńskie, d- krzew męski, e- pręt zbrojeniowy lub grubszy ocynkowany drut

Aktinidie tworzą silne pędy, które dorastają nawet do kilkunastu metrów. W pierwszym okresie 2-3 lata pędy rosną słabiej i należy je przywiązywać do rusztowania. W dalszych latach jest to zbędne. Oprócz pędów silnie rosnących aktinidie tworzą pędy o wzroście słabszym- owocujące. Cięcie przerzedzające ilość pędów rozpoczyna się po wejściu krzewów w owocowanie. Usuwa się pędy najstarsze i skraca nadmiernie rosnące pędy młode, wegetatywne.

5.4. Prowadzenie krzewów w formie piennej

Porzeczki i agrest. Porzeczki i agrest można też prowadzić w formie piennej jeżeli są wyprodukowane w szkółce na podkładce porzeczki złotej, której pędy silnie rosną i nadają się na niby pień dla szlachetnych odmian porzeczek i agrestu. Korony piennych porzeczek i agrestu mają kształt kulisty. Pienne agresty i porzeczki muszą być prowadzone przy palikach.

Silny pęd podkładki porzeczki złotej szczepi się w sierpniu w tzw. boczną szparę na wysokości 120 cm lub wyżej (jeżeli chcemy mieć porzeczkę na wysokim pniu) lub niżej około 60 cm jeżeli ma to być drzewko niskopienne. Przy szczepieniu używa się 2-3 oczkowych zrazów. Po obwiązaniu i zasmarowaniu maścią miejsce szczepienia zabezpiecza się przed wysychaniem woreczkiem z folii. Wiosną odcina się pęd podkładki nad miejscem szczepienia. Pędy które wyrosną z założonych zrazów należy wiosną roku drugiego przyciąć w celu lepszego rozgałęzienia.

Ukształtowana korona powinna składać się z 6-8 gałązek głównych. Po kilku latach cięcie powinno być podobne jak u krzewów krzaczastych tzn. usuwa się pędy najstarsze i zastępuje je pędami młodymi.

Leszczyna. Leszczynę w formie drzewka najlepiej jest prowadzić gdy jest zaszczepiona na leszczynie tureckiej nie dającej odrostów. Formowanie drzewka o koronie prawie naturalnej z 6-8 pędami szkieletowymi trwa 3-4 lata.

5.5. Cięcie drzew owocowych

W sadach owocujących prowadzi się 4 systemy cięcia: prześwietlające, odnawiające i odmładzające. Cięcie prześwietlające ma na celu usunięcie części konarów, gałęzi a także krótkopędów i długopędów w celu lepszego doświetlenia wnętrza korony. Przy cięciu odnawiającym usuwa się część pędów owoconośnych powyżej 3 lat. Cięcie na krótkopędy polega na usuwaniu lub skracaniu corocznym wszystkich długopędów i części krótkopędów będących w nadmiarze. Cięcie odmładzające ma na celu odmłodzenie drzew i stosuje się je na starszych drzewach.

Cięcie roślin sadowniczych wykonuje się w dwóch terminach tzn. na przedwiośniu i latem (od połowy lipca do końca sierpnia). Cięcie przedwiosenne wykonuje się od połowy lutego do połowy kwietnia. Po zimie bardzo mroźnej z cięciem należy poczekać aż do początków maja aby móc sprawdzić które konary usuwać.

Cięcie letnie u wiśni, czereśni i wczesnych odmian śliw wykonuje się bezpośrednio po zebraniu owoców. Cięcie jabłoni i grusz powinno się przeprowadzić od drugiej połowy lipca do końca sierpnia. Po letnim przycinaniu pędów wybija mniej wilków niż po zimowym.

Rośliny jagodowe również można przycinać latem. Liście z plantacji truskawek dwuletnich i starszych ścina się na początku sierpnia bezpośrednio po zbiorach owoców. Na plantacji malin usuwa się po zbiorach pędy które owocowały. Na 2-3 tygodnie przed zbiorem owoców porzeczek i agrestu prowadzonych w formie szpalerowej, przycina się ściany szpaleru nożycami żywopłotowymi. Również krzewy porzeczek czarnych i agrestu można prześwietlać po zebraniu owoców w sierpniu.

Silniejsze cięcie jabłoni przeprowadza się dopiero po około 10 latach od posadzenia. Corocznie usuwa się 2-3 konary poczynając od dołu. Na stałe w koronie prawie naturalnej pozostawia się 6-8 konarów zgrupowanych w dwóch lub trzech piętrach. Przerzedzać też należy gałęzie i drobne pędy. Koronom nadaje się wygląd parasolowaty poprzez usuwanie pędów rosnących do góry.

Przy koronie szpalerowej swobodnej zmniejsza się ilość konarów z 10-12 na 6-8 na przestrzeni od 7 do 15 roku. W trzech lub czterech piętrach pozostawia się tylko po 2 konary skierowane w przeciwne strony w płaszczyźnie rzędu.

Korony wrzecionowe i wrzeciona spłaszczonego tnie się podobnie jak wyżej opisane. Docelowo we wrzecionie spłaszczonym pozostawia się 6-8 konarów.

Jak już zaznaczono cięcie można przeprowadzać latem i na przedwiośniu. Drzewa pestkowe powinny być cięte latem. Wówczas rany goją się szybciej i mniej rozprzestrzeniają się choroby.

U wiśni owocujących na długopędach (np.Łutówka) już w roku 4-5 należy stosować cięcie odnawiające tzn. należy skracać ogałacające się pędy nad bocznym odgałęzieniem bliżej środka korony.

Cięcie prześwietlające krzewów porzeczek rozpoczyna się po wejściu ich w pełnię owocowania. Od czwartego roku w porzeczkach czarnych u podstawy krzewu usuwa się corocznie 3-5 najstarszych pędów. U porzeczki czerwonej i białej usuwa się pędy starsze dopiero od piątego roku gdyż owocują one na pędach starszych kilkuletnich.

Pytania sprawdzające

1. Jaki jest cel formowania roślin sadowniczych?

1. Podać i scharakteryzować typy koron.

1. Opisać kolejność prac przy formowaniu poszczególnych koron.

1. Jak formuje się krzewy w formie krzaczastej?

1. Opisać formowanie krzewów prowadzonych szpalerowo przy drutach.

1. Opisać formowanie krzewów prowadzonych na pniu.

1. Podać cel i zasady cięcia drzew i krzewów owocowych po wejściu w pełnię owocowania.

6. Uprawa , nawożenie i nawadnianie gleby w sadzie i jagodniku

6.1. Uprawa gleby w młodym sadzie

Najlepszym sposobem utrzymania gleby w sadzie jest czarny ugór. Może on być utrzymywany przy pomocy narzędzi mechanicznych jak glebogryzarka, kultywator, brona lub przy użyciu środków chemicznych chwastobójczych tzw. herbicydów. W pierwszym roku po posadzeniu najlepiej jest odchwaszczać przy pomocy narzędzi. Dobrym ale drogim sposobem jest też wysiew w lipcu mieszanek okrywowych (bobik, łubin, peluszka, seradela, gorczyca biała, facela). Rośliny te przyoruje się późną jesienią lub wczesną wiosną płytką orką po uprzednim ich ścięciu i rozdrobnieniu np. za pomocą „Orkana”. Uprawą powinny być objęte tylko międzyrzędzia. W rzędach najlepiej utrzymywać jest pas czarnego ugoru przy pomocy herbicydów. Pas herbicydowy powinien być szerokości około 1m (po 50 cm z każdej strony drzewa).

Uprawa warzyw nie jest wskazana. Jak wykazały badania Hołubowicza (1972) rośliny warzywne mimo dodatkowego nawożenia ujemnie wpływały na wzrost drzew. Hołubowicz (1993) poleca zakładanie murawy w międzyrzędziach drzew już nawet w drugim roku po posadzeniu.

6.2. Systemy utrzymania gleby w sadzie owocującym.

Najpowszechniejszym obecnie stosowanym systemem utrzymywania gleby w sadzie jest murawa w międzyrzędziach a w rzędach ugór herbicydowy. Zaletą tego systemu jest:

1. możliwość bezobornikowego prowadzenia sadu,

1. zapobieganie erozji wodnej na terenach o zróżnicowanej konfiguracji, zatrzymanie wody z opadów,

1. zmniejszenie głębokości przemarzania gleby zimą,

1. wcześniejsze kończenie wegetacji i lepsze wybarwianie się owoców,

1. łatwiejszy przejazd ciągnikami,

1. zmniejszenie ugniecenia gleby przez koła ciągników.

Wadami tego systemu jest:

1. konieczność koszenia pasów 6-10 razy w ciągu roku,

1. niemożność zastosowania obornika,

1. stwarzanie częściowej konkurencji o składniki pokarmowe dla drzew.

Pas murawy w zależności od sposobu prowadzenia drzew i szerokości międzyrzędzi powinien mieć szerokość 2-3 m. Pas ugoru herbicydowego ma szerokość 1-2 m. Trawy wysiewa się w terminie od 15 maja do 15 sierpnia w ilości 40 kg na 1 ha. Najlepsza jest mieszanka w składzie: 20 kg życica trwała, 9 kg wiechlina łąkowa i 11 kg kostrzewa czerwona. Do pierwszego koszenia przystępuje się gdy trawa osiągnie 20-25 cm. Następne koszenia wykonuje się gdy trawa ma wysokość 15-20 cm.

Dobrym preparatem herbicydowym stosowanym do odchwaszczania jest Azotop 50 stosowany przed rozpoczęciem wegetacji a także Reglone. Pierwszy zwalcza głównie chwasty kiełkujące, drugi jest preparatem dolistnym o działaniu systematycz-

nym. Niszczy część nadziemną chwastów już rozwiniętych. Herbicydy i ich dawki do stosowania w sadach i na plantacjach jagodowych podaje tab.14.

Fot.1. Jednoroczne drzewa śliw utrzymywane w tzw. czarnym ugorze „mechanicznym”

Fot. 2. Jabłonie w pasach ugoru herbicydowego - w międzyrzędziach pasy murawy

Fot. 3. Szkółka jabłoni w międzyrzędziu jednorocznych śliw

Fot. 4. Dwuletnie jabłonie w tzw. czarnym ugorze.

Tabela 14

Najważniejsze środki chwastobójcze (wg programu ochrony sadów i jagodników towarowych)

Nazwa preparatu,zawa-rtość substancji czynnej i klasa toksyczności	Polecana dawka na 1 ha	Właściwości preparatu i sposób użycia
1	2	3
Środki doglebowe
Azotop 50 WP 50 % symazyny kl.IV	0.5-3 kg	Środek pobierany jest wyłącznie przez korzenie chwastów. Działa najskutechniej, gdy stosowany jest wczesną wiosną na wilgotną glebę. Wówczas już w małych dawkach (0,5-3 kg) niszczy kiełkujące chwasty wszystkich gatunków. W glebie zalega 6-18 miesięcy.
Azoprim 50 50 % atrazyny kl. IV	2-3 kg	Środek pobierany jest przez korzenie i liście chwastów. Działa najskuteczniej, gdy stosowany jest wiosną na wilgotną glebę i młode chwasty. Niszczy wszyskie gatunki chwastów. Należy zachować ostrożność, by nie dostał się na liście roślin uprawnych. W glebie zalega 6-15 miesięcy.
Betanal Progressam 80 EC 6 % fenmedifamu, 6 % desmedifamu 6 % etofumesatu kl.IV	1.5-2 l	Preparat pobierany jest przez korzenie i liście niszczy chwasty we wczesnych stadiach rozwojowych. Przeznaczony do zwalczania chwastów w truskawkach. Można go stosować wkrótce po posadzeniu truskawek i na plantacjach owocujących.
Buracyl (Venzar) 80 % lenacylu kl.IV	0.5-2 kg	Środek wnika wyłącznie przez korzenie chwastów. Najlepiej działa wczesną wiosną stosowany w dzień pochmurny na wilgotną glebę. Przeznaczony głównie do zwalczania chwastów w truskawkach. Dawkę najniższą (0,5 kg) stosuje się w 2 tygodnie po posadzeniu.
Devrinol 50 WP Devrinol 45 SL 50 % napropamidu kl.IV	2-8 kg	Wnika do roślin przez okrywę nasienną, korzenie i liście niszcząc głównie chwasty kiełkujące. Najlepiej działa, gdy stosowany jest późną jesienią lub wczesną wiosną na młodych plantacjach, gdzie można go wymieszać płytko z glebą. Nadaje się do odchwaszczania truskawek (2-4 kg/ha) i plantacji krzewów. W glebie zalega 6 miesięcy.
Dual 960 EC 96 % metylachloru kl.IV	1.5-1.8l	Pobierany jest głównie przez korzenie chwastów. Najskuteczniej działa, gdy stosowany jest wczesną wiosną przed wschodami chwastów. Zwalcza głównie chwasty prosowate. Nadaje się do wszystkich upraw sadowniczych.
Goal 2 E 24 % oksyfluorofenu kl.V.	4-5 l	Wnika do roślin głównie przez korzenie. Najskuteczniej działa stosowany późną jesienią i wczesną wiosną. Zwalcza chwasty odporne na symazynę i atrazynę, między innymi przymiotno kanadyjskie. W glebie zalega 6 mieszięcy.
Goltix 70 WG 70 % metemitronu, kl.IV	2-6 kg	Wnika do roślin zarówno przez korzenie jak i liście. Najskuteczniej działa wczesną wiosną na chwasty kiełkujące. Nadaje się przede wszystkim do odchwaszczania plantacji truskawek. W glebie zalega 4 miesiące.
Kerb 50 WP Kerb 50 SC 50 % propyzamidu kl.V	4-5 kg	Doskonały preparat do niszczenia pezrzu i innych chwastów jednoliściennych na plantacjach drzew i krzewów. Pobierany jest wyłącznie przez korzenie chwastów. Najskuteczniej działa, gdy stosowany jest późną jesienią. W glebie zalega 6 miesięcy.
Stomp 330 E 33 % pendimetaliny kl.IV	3-6 l	Środek pobierany jest przez korzenie chwastów. Niszczy przede wszystkim chwasty kiełkujące wszystkich gatunków. Należy go stosować jesienią lub wczesną wiosną na wilgotną glebę. Służy przede wszystkim do odchwaszczania plantacji truskawek. W glebie zalega 3-4 miesiące.
Herbicydy dolistne kontaktowe
Basta 150 SL Basta 200 SL 15 lub 20 % glufosinatu amonowego kl.IV	4-8 l 3-6 l	Działa kontaktowo na wszystkie gatunki chwastów najlepiej w temperaturze powyżej 10^oC. Najskuteczniej zwalcza chwasty w fazie intensywnego wzrostu. Można stosować we wszystkich uprawach sadoniczych uważając, by środek nie dostał się na liście roślin uprawnych. Preparat traci fitotoksyczność po zetknięciu się z glebą.
Tarol 200 SL 20 % jonu parakwatu kl.II	1.5-4 l	Środek o podobnym działaniu jak wycofany z użycia Gramoxone. Niszczy szybko nadziemne, zielone części wszystkich chwastów, zwłaszcza młodych. Polecany w mieszankach z Azotopem i Gesatopem w okresie wegetacji. W produkcji integrowanej niedopuszczalny.
Reglone 20 % dikwatu, kl.III	1.5-5 l	Środek o podobnych właściwościach jak Basta i podobnym zastosowaniu
Herbicydy dolistne układowe
Agil 100 EC 10 % propachzafopu kl.IV	0.8-1,5l	Środek przeznaczony do zwalczania chwastów jednoliściennych i perzu. Jest pobierany przez liście, wnika do korzeni i kłączy. Działa bardzo szybko. W sadach i na plantacjach roślin jagodowych stosować przed kwitnieniem i po zbiorach. Górną dawkę stosować na perz.
Avans 480 SL 48 % trimesium glyfosatu kl.IV	2-10 l	Nowy środek o działaniu podobnym do Roundupu. Wnika przez liście aż do korzeni niszcząc wszystkie gatunki chwastów. W małych dawkach (3-5 l) zwalcza chwasty roczne, trawy i perz. W dużych dawkach (5-8 l) zwalcza uporczywe chwasty wieloletnie, powój i jeżynę (dawka 8-10 l). Bardzo skutecznie działa w mieszance z Chwostxem Extra (5+2 L). Traci fitotoksyczność po zetnięciu się z glebą. Przy stosowaniu Avansu trzeba zachować szczególną ostrożność, by preparat nie dostał się na liście roślin uprawnych lub niezdrewniałą korę drzew rocznych. Nadaje się tylko do sadów.
Avans 360 SL 36 % glifosatu kl.IV	2-10 l	Środek o takim samym działaniu i zastosowaniu jak Avans 480 SL. Obydwa środki są odpowiednie w produkcji integrowanej. Najlepiej jest stosować z siarczanem amonu 5 kg na 1 ha.
Chwastox Extra 26 % MCPA kl. III	3-3.5 l	Środek układowy działający tylko na chwasty dwuliścienne i szczególnie skuteczny w zwalczaniu mniszka, skrzypu, powoju i ostu. Najlepiej działa w pogodę ciepłą i słoneczną na kwasy w fazie intensywnego wzrostu. Bardzo skuteczny w mieszance z Pielikiem i Bastą. W glebie zalega 6-8 tygodni. Nadaje się do sadów i na plantacje krzewów.
Glifogan 360 SL 36 % glifosatu kl.IV	3-10 l	Środek o podobnym działaniu i zastosowaniu jak Roundup lub Avans. Największą skuteczność wykazuje z dodatkiem siarczanu amonu 5 kg na ha lub wspomagaczami Adbios 80 SL albo Hyspray.
Glyfos 360 SL 36 % glifosatu, kl.IV	3-10 l	Środek o identycznym składzie i działaniu jak poprzedni. Obydwa preparaty są bardzo odpowiednie w produkcji integrowanej podobnie jaku Roundup. Nie nadają się na plantacje krzewów jagodowych.
		c.d.tab. 14
1	2	3
Lontrel 300 30 % clopyralidu kl.IV	0.35-0,4 l	Środek układowy szczególnie przydatny do zwalczania chwastów w truskawkach, gdyż w podanych dawkach nie uszkadza truskawek. Doskonale zwalcza rumiany i osty. Najskuteczniej działa wiosną w ciepłą i słoneczną pogodę. W glebie zalega 6-8 tygodni.
Perenal 104 EC 10,4 % haloksyfopu kl.IV	0.75-1.5 l	Preparat o działaniu układowym przeznaczony do zwalczania traw i perzu. W niskiej dawce zwalcza większość traw, w wysokiej - perz. W sadach i na plantacjach roślin jagodowych stosować przed kwitnieniem i po zbiorach owoców. W truskawkach tylko po zbiorach.
Perzocyd 100 SL 280 SL 10 lub 28 % glifosatu w postaci soli z oksyetylenowaną aminą tłuszczową	12-24 l 6-8 l	Nowy środek produkcji krajowej o działaniu układowym podobnym do Roundupu przeznaczony przede wszystkim do zwalczania perzu, lecz działającym na wszystkie gatunki chwastów. Najlepiej działa na chwasty w fazie intensywnego wzrostu. Nie nadaje się na plantacje krzewów. W glebie zalega 2-3 tygodnie
Pielik 85 % soli sodowej 2,4-D kl.IV	1-2 kg	Preparat o działaniu układowym do zwalczania chwastów dwuliściennych o właściwościach i zastosowaniu podobnym do Chwastoxu. Doskonale działa w mieszaninie z Chwastoxem. Nadaje się do wszystkich upraw z wyjątkiem truskawek.
Roundup 41 % soli izopropyloaminowej glyfosatu kl.IV	3-8 l	Środek układowy zwalczający wszystkie gatunki chwastów. Bardzo skuteczny przy opryskiwaniu wiosną chwastów w fazie intensywnego wzrostu lub jesienią chwastów zapadających w spoczynek. Przy zetknięciu z glebą rozkłada się całkowicie. Nie nadaje się na plantacje krzewów.
Starane 250 SL 25 % fluroksypyru, kl.V	1,5-2 l	Środek układowy przeznaczony do zwalczania najbardziej trwałych chwastów:: jeżyny, szczawiu, mniszka, rdestu, powoju i innych. Nadaje się do sadów.
Środki selektywne-graminicydy
Fusilade Super 12,5 % fluazifop-P-butylu kl.IV	1-4 l	Środek układowy przeznaczony wyłącznie do zwalczania perzu, traw i roślin prosowatych. Nie działa na rośliny dwuliścienne. Najskuteczniej działa na młode chwasty w fazie 4-6 liści. W glebie rozkłada się w ciągu 3-5 tygodni.
Targa 10 EC Targa Super 5 EC 5 lub 10 % quizalofopwtylu, kl IV	0,5-2 l 1-4 l	Właściwości i zastosowanie preparatu podobne do Fusilade Super.

środki wspomagające do stosowania z herbicydami

Środki wspomagające pozwalają zmniejszyć dawki herbicydów o 20-25% bez obniżenia skuteczności ich działania.Stosowane w warunkach niesprzyjających takich, jakich susza i wysokie temperatury (powyżej 30^oC) powodują skuteczne działanie herbicydów, bez obniżenia dawek. Atpol (1,5 l na ha), V klasa toksyczności. Środek zwilżająco-penetrujący, zwiększający przyczepność. Do stosowania z gramicydami. Adbios (stężenie minimum 0,5 %), IV klasa toksyczności. Polski odpowiednik preparatu Hyspray. Środek zwilżający i zwiększający przyczepność. Polecany jako dodatek do Roundupu.

Hyspray (stężenie minimum 0,5 %), IV klasa toksyczności. Środek zwilżający i zwiększający przyczepność. Do stosowania z Roundupem. Naclo-Trol 30 AL (60-90 ml na 100 l wody), V klasa toksyczności. Środek powodujący zagęszczenie cieczy, dzięki temu zapobiega znoszeniu jej przez wiatr. Chroni uprawy sąsiadujące przed niepożądanymi herbicydami. Polecany do stosowania w mieszance z Chwastoxem, Aminopielikiem, Reglone, Starane. Siarczan amonu (5 kg na ha). Dodatek siarczanu amonu do herbicydów Roundup, Glyfos, Glyfogan i Avans wzmaga wydatnie skuteczność działania.

Dobrym sposobem utrzymywania gleby w sadzie jest zastąpienie w rzędach drzew herbicydów ściółką z kory drzew szpilkowych. W międzyrzędziach zakłada się murawę. Ściółka z kory musi być wysypana warstwą 15-20 cm grubości. W miarę osiadania i rozkładu należy ją uzupełniać. Zamiast ściółki z kory można stosować wyścielanie w rzędach specjalnie do tego celu produkowanej przez przemysł agrotkaniny stabilizowanej czarnej. Tkanina nie przepuszcza promieni słonecznych przez co nie rozwijają się chwasty.

6.3. Utrzymywanie gleby w młodych i owocujących jagodnikach.

Na plantacjach jagodowych najlepszym systemem utrzymania gleby jest czarny ugór. Może on być utrzymywany przy pomocy opielaczy lub herbicydów. Na nowo założonych planatacjach truskawek po 15-20 dniach od posadzenia można zastosować preparat Venzar w dawce 0,5-1,0 kg/ha lub Tenoran w dawce 4-6 kg/ha. W drugim roku prowadzenia plantacji dobre efekty odchwaszczające uzyskuje się przy pomocy herbicydów Azotop 50 i Venzar lub Tenoran czy Gallant.

Na plantacjach porzeczek, agrestu i malin chwasty zwalczamy przy pomocy Azotopu, Fusilade, Casoronu G i Kerbu 50 W, Basta, Reglone.

Na plantacjach truskawek owocujących zamiast herbicydów można stosować ściółkowanie słomą lub korą z drzew szpilkowych. Również pozytywny wpływ tych ściółek na wzrost roślin, odchawaszczanie i plonowanie stwierdzono przy uprawie aronii, porzeczek i malin (Kawecki i in.1994/95). Najtańszym i najefektywniejszym sposobem utrzymywania gleby na większych plantacjach porzeczek, aronii czy agrestu jest stosowanie herbicydów. Dotyczy to całości plantacji zarówno rzędów jak i międzyrzędzi. Kawecki (1994/95) wykazał, że stosowanie herbicydów triazynowych (Simazinu) na plantacji porzeczki czarnej i czerwonej oraz agrestu wpłynęło dodatnio na plonowanie.

6.4. Nawożenie sadu i plantacji jagodowej.

Nawożenie gleby przed sadzeniem drzew i krzewów owocowych podano w rozdziale 3. Zestawienie dawek nawozowych orientacyjnych pod drzewa i rośliny jagodowe podaje tab.15.

Z tabeli tej wynika, że niezależnie od nawożenia przed sadzeniem już od pierwszego roku po posadzeniu należy nawozić: azotem, magnezem jeżeli są braki w glebie i potasem od trzeciego roku. Tabela ta podaje wielkości dawek składników według ogólnego wyglądu drzew na glebach średnio zasobnych. Nawożenie drzew powinno być wykonywane w oparciu o wyniki badań laboratoryjnych gleby i liści samych roślin sadowniczych. Wyniki badań można uzyskać ze stacji chemiczno-rolniczych po uprzednim zawiezieniu pobranych prób gleby i liści.

Tabela 15

Orientacyjne dawki nawozów dla sadów i plantacji jagodowych

(przy przeciętnym zagęszczeniu i bez nawadniania)

(wg. A.Sadowskiego i wsp. 1990)

Wyszczególnienie	Nawożenie mineralne kg/ha				Obornik
	N	K2O	MgO^1	P2O5	t/ha
Przed założeniem sadu Przed założeniem plantacji jagodowych Sady młode (1-3 letnie) wszystkie gatunki Sady owocujące (od 4 lat) wszystkie gatunki Plantacje jagodowe porzeczki agrest maliny truskawki, pierwszy rok truskawki lata następne	- - 10-20 ^cg/m^2 50-80 80-100 50-80 40-80 30-50	do 200 do 200 ^a 50-80 ^d 60-100 100-150 ^d 50-80 - -	^b ^b 6-12 c g/m^2 ^b - - - -	do 200 do 100 - - - - - -	40-60 40-60 15-30 ^e - - - - -

^a Dla truskawek i malin maksymalna dawka potasu przed założeniem plantacji - 120 kg K₂O na 1 ha.

^b Przed założeniem sadu lub plantacji roślin jagodowych albo w sadzie owocującym należy stosować nawożenie magnezem tylko w formie wapna magnezowego; jego dawka zależy od pH i składu granulometrycznego.

^c Nawozy azotowe i siarczan magnezu rozsiewa się albo wokół młodych drzew indywidualnie, albo pasami wzdłuż rzędów; przy nawożeniu wokół drzew średnica nawożonej powierzcni powinna być ok. 1,5 raza większa niż średnica korony.

^d Jeżeli zastosowano potas przed założeniem sadu lub plantacji, to nawożenie tym składnikiem trzeba rozpocząć dopiero od trzeciego roku po posadzeniu.

^e W młodych sadach, w pierwszym i drugim roku należy stosować obornik jako ściółkę wokół drzew.

Według zaleceń Sadowskiego i Nurzyńskiego (1988) w sadach z zadarnionymi międzyrzędziami a rzędami z ugorem próby glebowe należy pobierać oddzielnie z pasów murawy i pasów herbicydowych (rys.19). Na próbę zbiorczą pobiera się glebę spod murawy z 15-20 miejsc z różnych rzędów zygzakiem. Podobnie pobiera się glebę z pasów herbicydowych. Do pobierania prób najlepsza jest laska Egnera.

Rys. 19. Pobieranie gleby z poziomu orno-próchnicznego

(wg.A.Sadowskiego, 1990)

+ - miejsce pobrania spod murawy, x - miejsce pobrania z ugoru herbicydowego,

* - drzewa owocowe.

W celu pobrania próbek z warstwy podornej odrębnie z pod murawy i pasów herbicydowych wykonuje się 5-6 niewielkich odkrywek. Z każdego dołka pobiera się laską po 3-4 próby i sporządza próbę mieszaną z 15-20 próbek cząstkowych.

Z warstw głębszych próbę gleby do badań pobiera się rzadziej, raz na 10-15 lat.

Z próby mieszanej po starannym wymieszaniu pobiera się próbę o masie 0,5-1 kg do woreczków foliowych, po wysypaniu na papierze na stole podsusza się na powietrzu i z pełnym opisem danych (czyja próba, z jakiego sadu, pełen adres) zawozi do stacji chemiczno-rolniczej. Jak już zaznaczono wcześniej przy opisie uprawy gleby próbki gleby pobiera się od 15 lipca do 15 sierpnia.

Fot.5. Ściółkowanie korą w rzędach drzew

Fot. 6. Ściółkowanie włókniną stabilizowaną w rzędach drzew

Fot. 7. Jabłonie o koronach wrzecionowych prowadzonych przy palikach

Fot. 8. Owocująca jabłoń w szpalerze

Próby liści pobiera się ze środkowej części długopędów w okresie od 15 lipca do 15 sierpnia a dla wiśni po zbiorze owoców odmiany Łutówka. Próby liści pobiera się z drzew owocujących. Drzewa nie owocujące dają błędny odczyt wyniku.

Próbę zbiorczą stanowią liście z 10 drzew. Z każdego drzewa zrywa się z ogonkami 15-20 liści. Próbę zbiorczą w liczbie 150-200 liści należy w tym samym dniu wysuszyć w temperaturze 60-70^oC. W tym celu można wykorzystać żarówkę podpromiennik czerwieni o mocy 250 W. (tzw. sztuczna kwoka). Liście z roślin jagodowych zrywa się w okresie zbiorów ale z pędów nieowocujących. Próba zbiorcza 100 liści powinna pochodzić z wielu roślin. Liście malin i truskawek zbiera się bez ogonków. Wysuszone liście pakuje się w woreczki polietylenowe i dostarcza do laboratorium.

Mając wyniki z laboratorium łatwo jest stwierdzić potrzebę nawożenia lub nie, porównując z danymi tab. 16 i 17. W specjalistycznych książkach z nawożeniem roślin sadowniczych można znaleźć tabele z danymi do porównań dla wszystkich gatunków roślin sadowniczych.

Tabela 16

Określenie potrzeb nawożenia jabłoni (drzewa owocujące) na podstawie zawartości

składników mineralnych w liściach (wg Starcka 1984 i Sadowskiego 1990)

Składnik	Zawartość
	deficytowa	niska	optymalna	wysoka
Azot - N % s.m. Dawka kg N/ha	*1,80 120-180	1.80-2.09 90-150	2.10-2.40 60-120^1	*2.40 0-60^1
Potas - K % s.m. Dawka K2O/ha	*0,70 140-200	0.70-0.99 110-170	1.00-1.50 80-140	*1.50 0
Magnez - Mg % s.m. Dawka kg MgO/ha	*0,18 100-200	0.18-0.21 60-120	0.22-0.32 0	*0.32 0
Fosfor - P % s.m. Dawka kg P2O5/ha	- -	*0,15 60-100	0.16-0.26 0	*0.26 0
Bor - B ppm s.m. Dawka boraksu kg/ha	*18 50	18-24 30	25-45 0	*45 0
Mangan - Mn ppm s.m	*20^2	21-40	41-100	*100^3

¹ W tych zakresach zawartości o potrzebie nawożenia N i jego dawce decyduje przede wszystkim obserwacja wzrostu drzew i jakości owoców.

² Stosować nawożenie dolistne 0,5 % roztworem siarczanu manganowego.

³ Nadmiarowi manganu, na glebach silnie kwaśnych lub kwaśnych, przeciwdziała się przez wapnowanie.

Tabela 17

Określenie potrzeb nawożenia roślin sadowniczych na podstawie zasobności gleby.

Liczby graniczne dla zawartości składników przyswajalnych w glebie

(wg A.Sadowskiego i wsp. 1990)

Wyszczególnienie	Klasa zasobności
	niska	średnia	wysoka
Dla wszystkich rodzajów gleb:	zawartość P mg/100 g gleby
warstwa orna - 0-20 cm warstwa podorna^1	*2 *1,5	2-4 1,5-3	*4 *3
Nawożenie sadu^2	dawka P2O5 kg/ha
	300	100-200	-
Warstwa orna 0-20 cm	zawartość K mg/100 g gleby
zawartość części spławialnych : *20 % 20-30 % *35 %	* 5 * 8 * 13	5-18 8-13 13-21	* 8 * 13 * 21
Warstwa podorna^1
*20 % 20-30 % *35 %	* 3 * 5 * 8	3-5 5-8 8-13	* 5 * 8 * 13
Nawożenie:	dawki K2O/ kg/ha^3
przed założeniem sadu lub plantacji porzeczek lub agrestu przed założeniem plantacji malin lub truskawek w sadzie owocującym lub na plantacji porzeczek lub agrestu na plantacji malin	150-300 100-180 80-120 80-120	100-200 60-120 50-80 50-80	- - - -
Dla obu warstw gleby	zawartość Mg mg/100 g gleby
gleby zawierające * 20 % części spławialnych gleby zawierające * 20 % części spławialnych	* 2,5 * 4	2.5-4 4-6	* 4 * 6
Nawożenie:	Dawka MgO
przed założeniem sadu lub plantacji krzewów jagodowych w sadzie lub na plantacji krzewów jagodowych	^4 5 12 g/m^2	^4 5 6 g/m^2	- -
	stosunek k/Mg^6
Dla wszystkich rodzajów gleb i dla obu warstw	bardzo wys. 6	wysoki 3,5-6	poprawny 3,5

Objaśnienia odsyłaczy w tabeli 17

¹ Warstwa położona bezpośrednio pod poziomem orno-próchnicznym.

² Przed założeniem plantacji jagodowych stosować fosfor w dawce nie wyższej niż 100 kg P₂O₅ na 1 ha tylko przy zasobności niskiej lub średniej.

³ Na glebach lżejszych (o małej zawartości części spławialnych) stosować dawki niższe niż na glebach cięższych.

⁴ Nawożenie magnezem przed założeniem sadu lub plantacji (na całą powierzchnię pola) powinno się stosować tylko w formie wapna magnezowego, kierując się przesłankami podanymi w tabeli

⁵ Podana dawka dotyczy tylko siarczanu magnezu stosowanego indywidualnie wokół drzew w pasach wzdłuż rzędów. Jeżeli pH _KCl jest niższe niż 6,0, stosować wapno magnezowe, tak jak przed założeniem sadu lub plantacji.

⁶ Wysoka i bardzo wysoka wartość K/Mg w glebie decyduje o potrzebie nawożenia magnezem nawet wtedy, gdy Mg w glebie jest w zakresie wysokim. Zalecane dawki MgO przy bardzo wysokim stosunku K/Mg - takie jak przy niskiej zawartości Mg w glebie; jednocześnie należy zaniechać nawożenia potasem.

Nawożenie nawozami organicznymi stosuje się jesienią lub wczesną wiosną. Używa się je do wyścielania mis przy drzewkach lub płytko przyoruje raz na 3-4 lata jeśli pozwala na to system uprawy.

Nawozy azotowe ze względu na straty spowodowane wypłukiwaniem przez wodę dzieli się najczęściej na dwie dawki. Pierwszą stosuje się bardzo wcześnie wiosną a drugą po przekwitnięciu drzew. W sadzie zadarnionym można jednorazowo nawozić azotem przez rozpoczęciem wegetacji traw.Kulesza i in. (1996) polecają stosować azot w rzędach drzew gdyż 3/4 pobierania tego składnika odbywa się z pasów herbicydowych. W pasach tych jest też więcej korzeni szczególnie w warstwie akumulacyjnej gleby.

Rośliny jagodowe nawozi się azotem w dwóch dawkach. Pierwszą stosuje się 2 tygodnie przed kwitnieniem drugą 2-3 tygodnie po kwitnieniu lub po zbiorach owoców.

Nawozy azotowe w młodych sadach powinny być rozsiewane ręcznie gdyż stosuje się je w g/m².

Nawozy potasowe stosujemy w jednej dawce i jesienią. Fosforowych jeżeli zastosowano przed sadzeniem drzew lub roślin jagodowych superfosfat nie stosuje się w ogóle.

W sadownictwie z nawozów azotowych polecane są: mocznik (46 % N), saletra amonowa (34 % N), saletrzak (20-28 % N), siarczan amonu (20 % N i 25 % S). Z nawozów magnezowych dostępny jest siarczan magnezu (16% MgO) Źródłem magnezu mogą też być nawozy wapniowe zawierające 10-20 % MgO, oraz nawozy wieloskładnikowe. Z nawozów potasowych w sadach stosowana jest sól potasowa (40-60 %), siarczan potasu (50 % K₂O). Ze względu na konieczność wypłukiwania szkodliwych chlorków z soli potasowej należy go stosować w okresie jesieni, Nawozami fosforowymi są superfosfat potrójny (46 % P₂O₅), pojedynczy (19 % P₂O₅). Z nawozów wapniowych poleca się na gleby lekkie formę węglanową a na cięższe tlenkowe. Najlepsze są z dodatkiem magnezu: wapno magnezowe-tlenkowe (45-60 % CaO + 10 - 20 % MgO) oraz wapno magnezowe węglanowe (40 % CaO + 10-20 % MgO w formie węglanowej.

Ponadto w sadownictwie można stosować nawozy wieloskładnikowe jak:Fructus 1 (17 % N, 8,5 % P₂O₅, 17 % K₂O, 7 % MgO), Fructus 2 (13,5 % N, 5 % P₂O₅, 20 % K₂O, 0,2 % B), 2 % Zn, 0,2 % Cu, 0,2 % Mn, 0,01 % Mo, 0,001 % Co), Mis 3 (makro i mikroelementy), Polifoska (8 % N, 24 % P₂O₅ i 24 % K₂O), Florovit (nawóz wieloskładnikowy w formie płynnej).

Niezależnie od nawożenia podstawowego można drzewa i rośliny jagodowe dokarmiać dolistnie. Do dokarmiania azotem stosuje się mocznik w stężeniu 0,5-1,5 %. Opryskiwanie wykonuje się 2-3 krotnie w odstępach dwutygodniowych. Również jeżeli na roślinach występują braki: magnezu stosuje się oprysk siarczanem magnezu 1,5 %, manganem (0,1 % siarczan manganowy), miedzią (0,06 % siarczan miedzi), cynkiem (0,06-0,12 % siarczan cynku), borem (0,5 % boraks). Pierwsze opryskiwanie wykonuje się bezpośrednio po kwitnieniu.

6.5. Nawadnianie sadu i plantacji roślin jagodowych.

Istnieje wiele sposobów nawadniania roślin sadowniczych ale w ostatnich latach i przyszłościowo mają znaczenie główne dwa z nich: nawadnianie przy pomocy deszczowni i nawadniania kroplowe.

Nawadnianie przy pomocy deszczowni polega na pobraniu przy pomocy pomp wody ze zbiorników (jezioro, rzeka, sztuczny zbiornik) i przepompowywania pod ciśnieniem rurami podziemnymi lub naziemnymi zwykle rozmontowanymi, przenośnymi. Rury przenośne mają możliwość zamontowywania zraszaczy drobnokroplistych. Wydobywająca się pod ciśnieniem woda przypomina drobnokroplisty deszcz.

W sadach najlepsze są zraszacze o małym zasięgu pod koronami, zraszające tylko glebę. Chroni to koronę drzew przed zakażeniem parchem jabłoniowym i innymi chorobami liści, owoców i kory.

Najlepszym sposobem nawadniania jest tzw. nawadnianie kropelkowe. Zmniejsza ono znacznie zużycie wody w porównaniu z deszczowaniem nawet do 30 %. Woda wycieka z kroplomierzy bardzo powoli kroplami. Kroplomierze umieszczone są bezpośrednio pod koronami drzew blisko systemu korzeniowego. Aby kroplomierzy nie zanieczyszczać instalację montuje się na wysokości 30-40 cm od ziemi. Kroplomierze produkcji polskiej umożliwiają regulowanie wypływu wody w ilości od 1-12 l/ha.

Pytania sprawdzające

1. Podać sposoby uprawy gleby w młodym sadzie.

1. Opisać sposoby utrzymania gleby w sadzie owocującym.

1. Opisać pielęgnację gleby na plantacji roślin jagodowych.

1. Podać terminy i sposoby nawożenia roślin sadowniczych.

1. Wymienić i opisać nawadnianie roślin sadowniczych.

7. Gatunki i odmiany uprawianych w Polsce roślin sadowniczych.

Dziedziną sadownictwa zajmującą się systematyką i opisem roślin sadowniczych i ich owoców nazywa się pomologią. W umiarkowanym klimacie strefy chłodniejszej do jakiej zaliczyć można Polskę najwięcej roślin sadowniczych uprawia się z rodziny różowatych (Rosaceae). Spośród czterech podrodzin największe znaczenie mają jabłoniowe (Pomoideae) i śliwowe (Prunoideae). Do pierwszej należą jabłoń, grusza i pigwa, do drugiej - śliwa, wiśnia, czereśnia, morela i brzoskwinia.

Budowę jabłka na przekroju podłużnym i poprzecznym przedstawia rys. 20.

Rys.20. Przekrój podłużny i poprzeczny jabłka

a- szypułka, b- zagłębienie szypułkowe, c- skórka, d- gniazdo nasienne-perykarp, e- wiązki naczyniowo-sitowe, f- rurka kielichowa, g- zaschnięta szyjka słupka, h- oś owocu, i- nasiona, j- zagłębienie kielicha

Fot. 9. Plantacja truskawki z międzyrzędziami ściółkowanymi korą z drzew leśnych

Fot. 10. 4-letnia plantacja truskawki w tzw. ugorze herbicydowym

Fot. 11. Krzew agrestu odm. Czerwony Triumf

Fot. 12. 5-letnie jabłonie na podkładce półkarłowej M 26 - w rzędach ściółka

z kory drzew leśnych

7.1. Systematyka roślin sadowniczych.

W sadownictwie dla uproszczenia posługuje się systematyką mniejszych jednostek poczynając od rodziny następnie czasami podrodziny lub częściej od razu rodzajem i w kolejności gatunkiem kończąc na odmianie.

Jak już wspomniano większość roślin sadowniczych należy do rodziny różowatych (Rosaceae). Na przykład rodzajem z rodziny różowatych jest jabłoń (Malus), grusza (Pyrus) itp. Gatunkiem będzie jabłoń dzika (Malus silvestris), jabłoń jagodowa (Malus baccata), jabłoń śliwolistna (Malus prunifolia) itp.

Poprzez zabiegi hodowlane i selekcję powstają osobniki o cechach szczególnie korzystnych. Jeżeli takiego osobnika mnoży się wegetatywnie np. wykonując okulizację lub szczepienie a u krzewów przez sadzonkowanie to otrzymuje się zbiór jednakowych osobników. Taki zbiór w sadownictwie nazywamy odmianą. Odmianami jabłoni jest np. Kosztela, McIntosh, Lobo i inne.

Czasami samoczynnie następuje zmiana cech genetycznych tzw. mutacja i jakaś gałązka np. u odmiany o owocach zielonych zaowocuje owocami czerwonymi. Jeżeli z tej gałązki zaokulizujemy pączkiem podkładkę otrzymamy całą roślinę plonująca takimi zmienionymi owocami. Otrzymamy jakby nową odmianę, którą nazywamy „Sportem”. Sporty różnią się od odmiany wyjściowej przeważnie jedną cechą np. barwą owoców, porą dojrzewania, smakiem itp. Przykładem może być odmiana Golden Delicious od której powstały Starking i Starkrimson.

Ze względu na budowę owoców rośliny sadownicze dzielimy na: ziarnkowe, pestkowe, jagodowe i orzechy. Pod względem botanicznym należą one do kilku rodzin i rodzajów. Po rodzinie i podrodzinie podawana jest niżej nazwa rodzaju (pierwsze słowo łacińskie) z nazwą gatunku (drugie słowo łacińskie). Dwumian np. Prunus domestica jest gatunkiem przy czym Prunus jest nazwą rodzaju a domestica gatunku.

Rośliny sadownicze:

a/ ziarnkowe

rodzina Rosaceae - różowate, podrodzina - Pomoideae - jabłoniowe

Malus domestica - jabłoń domowa

Pyrus communis - grusza pospolita

Cydonia vulgaris - pigwa zwyczajna

b/ pestkowe

rodzina Rosaceae - różowate, podrodzina Prunoideae - śliwowe

Prunus domestica - śliwa domowa

Prunus avium - czereśnia ptasia

Prunus cerasus - wiśnia

Persica vulgaris - brzoskwinia zwyczajna

Armeniaca vulgaris - morela zwyczajna

c/ jagodowe

rodzina Rosaceae - różowate, podrodzina Rosoideae - różowce

Fragaria grandiflora - truskawka wielkoowocowa

Rubus idaeus - malina właściwa

rodzina Saxifragaceae - skalnicowate

Ribes vulgare - porzeczka zwyczajna

Grossularia reclinata - agrest zwyczajny

rodzina Vitaceae - winoroślowate

Vitis vinifera - winorośl właściwa

rodzina Ericaceae - wrzosowate

Vaccinium corymbosum - borówka wysoka

Vaccinium vitis-idaea - borówka brusznica

Vaccinium macrocarpum - żurawina wielkoowocowa

d/ orzechy

rodzina Juglandaceae - orzechowate

Juglans regia - orzech włoski

rodzina Betulaceae - brzozowate

Corylus avellana - leszczyna pospolita

Owoce ziarnkowych zaliczane są botanicznie do rzekomych (pozornych), pestkowe do prawdziwych. Rośliny jagodowe tworzą owoce miękkie (jagody). Owocem truskawki i poziomki jest jagoda rzekoma (rozrośnięte dno kwiatowe z licznymi orzeszkami - właściwymi owocami). Owocem maliny jest złożony pestkowiec. Owocem leszczyny jest orzech prawdziwy a orzecha włoskiego pestkowiec, którego częścią jadalną jest nasienie znajdujące się w twardym endokarpie.

7.2. Skrócony opis gatunków i wykaz odmian.

Aktualnie w Polsce obowiązuje w rozmnażaniu roślin sadowniczych i rozpowszechnianiu do nasadzeń produkcyjnych Rejestr Odmian Drzew i Krzewów Owocowych oraz podkładek ustalony przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) z siedzibą w Słupi Wielkiej k/Poznania. Obowiązek prowadzenia rejestru nakłada ustawa z dnia 19 października 1987 r o nasiennictwie, znowelizowana 24 XI 1995 r.

Aktualny rejestr obejmuje około 220 odmian wszystkich gatunków drzew owocowych i roślin jagodowych w tym: 55 odmian jabłoni, 14 odmian grusz, 20 odmian śliw, 16 odmian czereśni, 8 odmian wiśni, 9 odmian brzoskwini, 4 odmiany moreli, 6 odmian orzecha włoskiego i 13 odmian leszczyny. W sumie jest 145 odmian drzew owocowych i 68 odmian roślin jagodowych.

Przy nasadzeniach produkcyjnych odmiany powinny być z rejestru, przy amatorskich nie jest to konieczne.

Jabłoń (Malus Mill.)

Jabłoń należy do najbardziej rozpowszechnionych roślin sadowniczych w strefie umiarkowanej. W powstaniu odmian miały udział gatunki dzikie: jabłoń dzika (Malus silvestris Mill.), jabłoń Niedźwieckiego (Malus Niedzwetzkyana Dieck), jabłoń niska (malus pumila Mill.), jabłoń śliwolistna (Malus prunifolia Borkh i jabłoń jagodowa (Malus baccata Borkh.)

W Polsce jabłoń jest najważniejszym gatunkiem ae wszystkich roślin sadowniczych (patrz rozdz. I). Zadecydowało o tym to, że jabłka mogą być konsumowane przez cały rok, dobrze się przechowują, mają doskonałe walory smakowe i dietetyczne, drzewa wchodzą wcześnie w owocowanie gdy są wyprodukowane na podkładkach karłowych i półkarłowych (2-3 rok po posadzeniu). Istnieje szereg odmian które dzieli się na letnie, jesienne , zimowe i późnozimowe. Ze względu na lepsze zapylenie i plonowanie przy sadzeniu kilku odmian w sadach produkcyjnych i amatorskich poleca się w sadzie 2,3 lub cztery odmiany dobrze wzajemnie się zapylające.

Niektóre ważniejsze odmiany jabłoni wpisane do Rejestru odmian:

letnie - Close, Vista Bella, Jerseymac;

jesienne - Lobo, Primula, Discovery, Delikates, James Brieve, Antonówka Zwykła, Landsberska, Paulared, Wealthy, *ampion;

zimowe - McIntosh, Spartan, Cortland, Boiken, Empire, Koksa Pomarańczowa, Priam;

późno-zimowe - Jonathan, Golden Delicious, Red Delicious (grupa), Bankroft, Boskoop, Melrose, Idared, Jonagold.

Grusza (Pyrus L.)

Większość odmian gruszy uprawianych w Europie pochodzi od gatunków dziko rosnących: grusza pospolita (Pyrus communis L.), grusza kaukaska (Pyrus caucasica Fedorov.), grusza syryjska (Pyrus syrica Boiss.), grusza śnieżna (Pyrus nivalis Jacq.), grusza szałwiolistna (Pyrus salvifolia DC) i grusza austriacka (Pyrus austriaca Kerner).

Uprawa grusz w Polsce jest bardziej ryzykowna niż jabłoni, wiśni i śliw. Powinny być produkcyjnie uprawiane w rejonach najcieplejszych.W makroregionie północno-wschodnim nie poleca się ich upraw produkcyjnych. Mogą być sadzone jedynie w ogrodach amatorskich. Zimą 1986/87 większość grusz wymarzła lub była silnie uszkodzona przez mróz.

Ważniejsze odmiany grusz wpisane do Rejestru odmian:

letnie - Lipcówka Kolorowa, Trewinka, Faworytka;

jesienne - Bonkreta Wiliamsa, Konferencja, Bera Hardy;

zimowe - Komisówka, Lukasówka, Paryżanka, Triumf Packhama, Generał Leclerc.

Śliwa (Prunus L)

Większość uprawianych obecnie śliw pochodzi od gatunku Prunus domestica L., który nie występuje w stanie dzikim i powstał ze skrzyżowania ałyczy (Prunus divaricata L.) z tarniną (Prunus spinosa L.). Pewne też odmiany pochodzą od krzyżówek ałyczy ze śliwą japońską (Prunus triflora Rexb.). Śliwy na szeroką skalę produkcyjną i amatorską uprawia się w całej Europie, Ameryce Północnej i Południowej a także w Azji.

Wśród odmian uprawnych występują samopylne np. Renkloda Ulena, Węgierka Wangenheima i Węgierka Zwykła, częściowo samopylne - Węgierka Włoska oraz obcopylne większość nie wymienionych wyżej odmian.

Ważniejsze odmiany śliw wpisane do Rejestru Odmian:

wczesne: Ruth Gerstetter, Frigga, Brzoskwiniowa, Renkloda Althana, Węgierka Wczesna, Węgierka Łowicka, Węgierka Wangenheima, Węgierka Dąbrowicka, Opal (dojrzewanie pierwszych trzech w lipcu pozostałych w sierpniu);

późne: Węgierka Zwykła, Stanley, Węgierka Włoska, Anna Sp*th (pierwsze trzy we wrześniu pozostała w październiku).

Wiśnie i czereśnie (Cerasus Mill.)

Zarówno wiśnie jak i czereśnie należą do jednego rodzaju Cerasus rodziny różowatych i podrodziny śliwowych(patrz rozdział 7). Z wielu gatunków wiśni za najważniejsze uważa się: wiśnię pospolitą (Cerasus vulgaris Mill.), wiśnię kwaśną (Cerasus collina Lej et Court.), wiśnię stepową (Cerasus fruticosa Pall.), wiśnię wonną czyli Antypkę (Cerasus mahaleb L.) i wiśnię czarną (Cerasus austera Roem.). Tylko jeden gatunek z rodzaju Cerasus nosi nazwę czereśni tj. czereśnia ptasia (Cerasus avium L.).

Czereśnia ptasia i jej formy szlachetne dały z różnymi gatunkami i odmianami wiśni mieszańce tzw. czerechy. Znanymi w uprawie czerechami są: Książęca, Hortensja i Meteor.

Ważniejsze odmiany wiśni i czereśni wpisane do Rejestru Odmian:

wiśnie - North Star, Kelleris 16, Łutówka, Nefris, (owoce wszystkich odmian dojrzewają w lipcu);

czereśnie wczesne - Rivan, Burłat, Riversa Wczesna, Kunzego (dojrzewanie w czerwcu);

czereśnie późniejszego dojrzewania - Van, Schneidera Późna, B*ttnera Czerwona, Hedelfińska, Lotka Trzebnicka, Merton Premier (dojrzewanie w lipcu).

Brzoskwinia (Prunus persica Borkh) i

Morela (Prunus armeniaca L.)

Szlachetne odmiany tych gatunków sadowniczych w sadach produkcyjnych uprawiane są jedynie w najcieplejszych rejonach Polski w woj.wrocławskim i niewiele w woj.poznańskim. Pewne ilości moreli produkcyjnych uprawia się w rejonie Sandomierza. W ogrodach przydomowych można je spotkać na terenie całego kraju. Makroregion północno-wschodni nie nadaje się do uprawy brzoskwini i moreli ze względu na duże spadki temperatur zimą oraz długie i zimne wiosny często z przymrozkami przypadającymi w okresie kwitnienia tych roślin.

Ważniejsze odmiany brzoskwini i moreli wpisane do księgi Rejestru Odmian :

brzoskwinie wczesne - Kijowska, Royalvee, Soczysta, Harbinger;

brzoskwinie średniowczesne - Reedhaven, Reliance, Velvet, Inka, Iskra;

brzoskwinie późne - Bl 1, ISS 594;

morele wczesne - Early Orange, Harcot, Wczesna z Morden;

morele późne - Somo

Orzech (Juglans L.)

W Polsce z rodziny orzechowatych (Juglandaceae L.) uprawiany jest jedynie orzech włoski (Juglans regia L.). Ponieważ uprawiany jest głównie z nasion jest bardzo zróżnicowany pod względem cech morfologicznych. Jest rośliną jednopienną rozdzielno płciową. Owoce orzecha włoskiego są kuliste lub owalne. Zielona okrywa po dojrzeniu endokarpu (pestka z nasieniem) odpada. W warunkach Polski orzechy włoskie dojrzewają od połowy września do połowy października.

Orzech włoski dobrze rośnie na stanowiskach wyżej położonych i osłoniętych od mroźnych wiatrów. Dobrze rośnie i plonuje na rędzinach i lessach, gdzie poziom wody gruntowej wynosi przynajmniej 2,5 m od powierzchni gleby.

Ważniejsze odmiany orzecha włoskiego wpisane do Rejestru Odmian: Albi, Dodo, Resovia, Silesia, Targo, Tryumf.

Leszczyna (Corylus L.)

Należy do rodziny brzozowatych (Betulaceae). W strefie klimatycznej umiarkowanej rośnie wiele jej gatunków. W Polsce w stanie dzikim występuje tylko jeden gatunek leszczyna pospolita (Corylus avellana L.) Tworzy ona krzewy dorastające do 5 m wysokości. Jej odmiany szlachetne mogą być sadzone głównie amatorsko na terenie całego kraju. Krzewy są odporne na przemarzanie ale rzadko dobrze plonują ze względu na częste przemarzanie kwiatów żeńskich i kwiatostanów męskich podczas kwitnienia czasami już na początku marca lub w kwietniu.

Ważniejsze odmiany leszczyny wpisane do Rejestru Odmian: Barceloński, Cosford, Cud z Bollwiller, Garisbaldi, Kataloński, Nottinghamski, Syrena, Trapezundski, Halle, Sandomierski, Truchsessa, Webba, Kulisty Pełny.

Truskawka ( Fragaria L.)

Truskawka należy do rodziny różowatych (Rosaceae Juss.) podrodziny różowych (Rosoideae). Powstała ze skrzyżowania dwóch gatunków poziomki: chińskiej (Fragaria chiloensis Ehrh) i wirginijskiej (Fragaria virginiana Duch.). Powstałą poziomkę wielkoowocową nazwano truskawką (Fragaria grandiflora Ehrh.). Mieszaniec ten początkowo dawał niskie plony ale po poddaniu dalszym pracom hodowlanym otrzymano szereg odmian bardzo plennych .

Truskawka jest rośliną gleb lżejszych klasy III i IV. Na glebach gliniastych zwięzłych plonuje gorzej. Ważniejsze odmiany wpisane do Rejestru Odmian:

wczesne - Ananasowa z Grójca, Kama, Senga Precosa, Kapella, Kent, Vega, Honeydye, Mara des Bois;

średniowczesne - Dukat, Geneva, Paula, Redgauntlet, Elsanta Skierniewicka, Syriusz, Pegasus, Melody, Polka;

późne - Senga Sengana, Plena, Real, Onebar, Vieoda, Gerida, Sengana szwajcarska.

Malina (Rubus L.)

Należy do rodziny różowatych (Rosaceae) podrodziny różowych (Rosaideae). W klimacie umiarkowanym występuje dużo gatunków malin. Uprawne odmiany malin pochodzą od trzech gatunków: maliny właściwej (Rubus idaeus L.), amerykańskiej maliny omszonej (Rubus strigosus Michx) i maliny zachodniej (Rubus occidentalis L.).

Botanicznie malinę zalicza się do półkrzewów gdyż pędy żyją tylko dwa lata. W pierwszym roku wyrastają a w drugim owocują i jesienią obumierają. Owocem maliny jest złożony pestkowiec. Owoce w zależności od odmiany mogą być różnego kształtu (kulisty, owalny, stożkowaty) i zabarwienia (czerwony, żółty, czarny).

Plantację malin utrzymuje się 10-15 lat. W Polsce uprawia się odmiany o owocach czerwonych.

Ważniejsze odmiany wpisane do Rejestru Odmian:

wczesne - Heritage, Malling Promise, Malling Jewel, Poeana;

średniowczesne - Canby, Norna, Veten;

późne - Malling Seedling, Beskid;

malina czarna - Bristol.

Porzeczka (Ribes L.)

Należy do rodziny skalnicowatych (Saxifragaceae), podrodziny porzeczkowych (Ribesioideae). W stanie dzikim występuje w Europie, Azji i Ameryce. Uprawiane w Europie odmiany pochodzą od pięciu gatunków. Odmiany porzeczek czarnych pochodzą od Ribes nigrum L. czerwone od Ribes petraeum vulgare Lam. lub Ribes multiflora Kit. Odmiany porzeczek białych pochodzą od Ribes vulgare Lam. Obecnie w uprawie jest kilkadziesiąt różnych odmian.

Krzewy porzeczek dorastają do 2 m, żyją do 20 lat. Kwitną w połowie kwietnia. Porzeczki czarne owocują najlepiej na przyrostach młodych z ostatniego roku, białe i czerwone na pędach starszych 3-5 letnich.

Ważniejsze odmiany porzeczek wpisane do Rejestru Odmian:

porzeczka czarna

odmiany wczesne - Ojebyn, Bona, Fert*di, Triton, Ben Conann, Viola;

Fot. 13. Porzeczka czarna w tzw. czarnym ugorze „mechanicznym”

Fot. 14. Krzewy agrestu w tzw. czarnym ugorze „mechanicznym”

Fot. 15. Krzew porzeczki czarnej odm. Ojebyn

Fot. 16. Owoce porzeczki czarnej odm. Ojebyn

odmiany średniowczesne - Ben Lomond, Titania, Ceres, Roodknop, Kosmiczeskaja, Tsema Eva, Otelo;

odmiany późne - Ben Sarek, Ben Alder, Ben Tirran.

porzeczka czerwona

odmiany wczesne - Jonkheer van Tets, Detvan, Losan;

odmiany średniowczesne: Erstling aus Vierlanden, Heros;

odmiany późne - Holenderska Czerwona, Macherauchis Rote Sp*tlese, Rondom, Rosetta, Tatran.

porzeczka biała

Biała z J*terbog, Blanka, Primus

Agrest (Grossularia L.)

Agrest należy podobnie jak porzeczka do rodziny skalnicowatych (Saxifragaceae Dum.) podrodziny agrestowych (Grassulariaceae). W stanie naturalnym występuje w Europie, północnej Afryce i Ameryce. Z licznych gatunków największe znaczenie ma agrest zwyczajny (Grassularia reclinata Mill.) od którego pochodzą odmiany szlachetne, wielkoowocowe. Krzewy dorastają do 1,5 m. Pędy są kolczaste, co utrudnia zbiór owoców. Owocem jest wielonasienna jagoda o skórce nagiej lub omszonej. Agrest jest odporny na niskie temperatury i może być produkcyjnie i amatorsko uprawiany na terenie całego kraju.

Ważniejsze odmiany agrestu wpisane do Rejestru Odmian:

o owocach zielonożółtych - Biały Triumf, Lady Delamere, Zielony Butelkowy, Heninga,Hinnonmaki Gelb, Invieta, Rzeszowski;

o owocach czerwonych - Czerwony Triumf, Hinnonmaki Rot.

Winorośl (Vitis L.)

Należy do rodziny winoroślowatych (Vitaceae). Obejmuje ona około 60 różnych gatunków winorośli. Najważniejszym gatunkiem jest winorośl właściwa (Vitis vinifera L.) od której pochodzą szlachetne odmiany. Winorośl jest pnączem którego pędy mogą dorastać do 10 m długości. Roślina ta posiada różne rodzaje pędów: pędy szkieletowe tzw. łozy, pędy jednoroczne i pasierby. Pędy szkieletowe wyrastają z krótkiego pnia i tworzą główną konstrukcję krzewu. Są one pozbawione liści. Łoza jest ubiegłorocznym długim pędem, na którym wyrastają w tym roku pędy (jednoroczne) i owocują. Pasierby to pędy wyrastające z kątów liści i pędów jednorocznych. Są słabo wykształcone.

Owocem winorośli jest kilkunasienna jagoda. Winorośl powinna być uprawiana w Polsce głównie amatorsko ze względu na brak dobrych odmian produkcyjnych znoszących niskie temperatury i niedostatek usłonecznienia.

Ważniejsze odmiany winorośli wpisane do Rejestru Odmian: Aurora, Cascade, Canadice, Chrupka Różowa, Chrupka Złota , Frankenthal, Irsay Oliver, Iza, Królowa Winnic, Perła Czabańska, Schuyler, Seyval, Skarb Panonii, Alden, Bianca, Metchta Plevenski Misket.

Borówka wysoka (Vaccinium corymbosum L.)

Należy do rodziny wrzosowatych (Ericaceae) podrodziny Vaccinioideae - borówkowatych.. W utworzeniu odmian uprawnych wzięło udział kilka gatunków amerykańskich. Jest rośliną o specyficznych wymaganiach glebowych. Rośnie dobrze na glebach o pH 4-5, zasobnych w próchnicę i wilgotnych. Wydajność owoców z krzewów wynosi do 5 kg. Zbiór jest kilkakrotny ze względu na nierównomierność dojrzewania owoców.

Ważniejsze odmiany borówki wysokiej wpisane do Rejestru odmian:

odmiany wczesne - Bluetta, Weymouth, Earlyblue, Sunrise;

odmiany średniowczesne - Berkeley, Blueray, Herbert, Ivanhoe, Bluecrop, Blueray, Northland, Patriot, Spartan, Bluegold, Nelson;

odmiany późne - Darrow, Jersey.

Żurawina wielkoowocowa (Oxycoccus macrocarpa Pers.)

Jest krzewinką z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Odmiany uprawne powstały z gatunku żurawiny wielkoowocowej amerykańskiej. W Polsce w stanie naturalnym występuje na kwaśnych terenach bagiennych i torfowych żurawina błotna (Oxycoccus quadripetala Gilib.) i żurawina drobnoowocowa (Oxycoccus microcarpa Rupr.). Z odmian szlachetnych w uprawie można uzyskać od 1-3 kg owoców z 1 m².

Fot. 17. Owocujący krzew borówki wysokiej odm. Early Blue

Fot. 18. Krzewy aronii czarnoowocowej

Ważniejsze odmiany żurawiny wielkoowocowej wpisane do Rejestru Odmian:

odmiany wczesne - Early Black, Franklin, Black Veil, Ben Lear;

odmiany średniowczesne - Bergman, Stevens, Cropper Le Minion;

odmiany późne - Hoves, McFarlin, Pilgrim, Beckwith, Stankavich.

Pytania sprawdzające

1. Wymienić gatunki roślin sadowniczych uprawianych w Polsce.

1. Podać przynależność roślin sadowniczych do określonych jednostek systematycznych..

1. Podać podstawowe odmiany poszczególnych gatunków roślin sadowniczych.

8. Zbiór i przechowywanie owoców

Owoce muszą być zrywane w fazie tzw. dojrzałości zbiorczej. Są one wówczas całkowicie wykształcone i mają korzystny układ składników mineralnych i organicznych. Różnica w czasie między stanem dojrzałości zbiorczej a konsumpcyjnej wynosi u odmian letnich kilka dni a zimowych kilka miesięcy.

Dla każdego gatunku drzew i krzewów owocowych stosuje się inne kryteria wyznaczania dojrzałości zbiorczej owoców. U jabłoni odmian letnich a także grusz dobrym wskaźnikiem jest opadanie pierwszych owoców. Odmiany jesienne zbieramy po zbrązowieniu nasion. Jabłka i gruszki odmian zimowych zrywamy w pierwszej połowie października a późnozimowych w drugiej połowie tego miesiąca. Owoce pestkowe i jagodowe zbieramy bezpośrednio przed uzyskaniem dojrzałości konsumpcyjnej.

8.1. Zbiór owoców.

Przed zbiorem owoców należy przygotować niezbędny sprzęt ułatwiający i usprawniający zbiór: jak skrzynki, skrzyniopalety, taczkodrabiny (w sadach o wyższych koronach), naczynia do zbioru z szelkami i płóciennym rękawem.Do transportu skrzyń paletowych muszą być przyczepy o specjalnej konstrukcji i podnośniki hydrauliczne.

Do zbioru owoców ziarnkowych używa się skrzyniopalet o pojemności do 350 kg a w mniejszych sadach skrzynek tzw. jedynek litych mieszczących około 25 kg jabłek. Częściej w obrocie spotyka się tzw. skrzynki uniwersalne mieszczące około 18 kg owoców. Do zbioru owoców pestkowych nadają się tzw. dwójki. Mieści się w nich około 15 kg owoców śliw czy wiśni.

Do zbioru truskawek, poziomek, malin, borówek najodpowiedniejsze są łubianki. W handlu spotyka się większe o pojemności 5 kg i mniejsze około 2 kg. Można też spotkać łubianki 0,5 kg i 1 kg.

Opakowania i naczynia do zbioru owoców powinny być dowiezione na plantację przed rozpoczęciem pracy. Wcześniejsze rozwiezienie drewnianych skrzynek powoduje, że naciągają one pewną ilość wilgoci co przyczynia się do mniejszych strat ubytków masy owoców przy przechowywaniu.

Zbiór owoców rozpoczyna się od zebrania spadów do oddzielnych skrzynek. Również zbiera się oddzielnie owoce zgnite i nadgnite z przeznaczeniem na zakopanie w ziemi. Po oczyszczeniu powierzchni gleby pod koronami ze spadów i owoców zepsutych przystępuje się do zrywania z korony drzew.

Owoce zrywa się kolejno z dolnych partii korony a następnie kolejno z coraz wyższych. Aby zebrać jabłko czy gruszkę z drzewa należy go objąć całą dłonią, lekko unieść do góry, okręcić wokół osi szypułki, jednocześnie nacisnąć miejsce zrośnięcia szypułki z krótkopędem. Zebrane owoce wkłada się do pojemnika zawieszonego na szelkach na klatce piersiowej i po napełnieniu odpina rękaw, którym jest zbiornik zakończony i delikatnie wsypuje się do skrzynki lub skrzyniopalety.

Owoce powinny być zrywane z szypułkami. Przy zbiorach owoców przeprowadza się tylko wstępne sortowanie odrzucając owoce zepsute i uszkodzone a także zdeformowane i niewyrośnięte. Średnio dziennie jeden zbieracz może zebrać 500-1500 kg jabłek, 400-1200 kg gruszek, 100-150 kg wiśni, 40-50 kg porzeczek czarnych, 60-80 kg porzeczek czerwonych i białych, 40-70 kg owoców agrestu, 50-100 kg truskawek, 30-50 kg malin.

8.2. Przechowywanie owoców.

Owoce bezpośrednio po zbiorze powinny być zabrane z sadu i przewiezione do przechowalni lub chłodni. Owoce miękkie zbierane latem powinny być szybko schłodzone i zagospodarowane (przetwórstwo, sprzedaż do bezpośredniej konsumpcji, zamrożone). Szczególnie wrażliwe są owoce truskawki, maliny, wiśni, czereśni i śliw renklod. Najlepiej gdy owoce w tym samym dniu, w którym je zebrano zostaną zagospodarowane.

Owoce ziarnkowe (jabłka, gruszki), po zbiorze, przy pomocy platform ciągnikowych lub bezpośrednio wózkami podnośnikowymi powinny być przewiezione do przechowalni lub chłodni.

Obecnie poleca się następujące obiekty przechowalnicze: przechowalnie, chłodnie zwykłe i chłodnie z kontrolowaną atmosferą.

Przechowalnia to przeważnie budynek izolowany termicznie, którego komory są wyposażone w urządzenia wentylacyjne do chłodzenia składowanych owoców przy pomocy zimnego powietrza zewnętrznego.

Chłodnia zwykła to trwały izolowany termicznie budynek ale wyposażony w urządzenia chłodnicze zdolne do szybkiego wychłodzenia owoców a następnie do utrzymywania stałej temperatury, niezależnie od warunków zewnętrznych.

Chłodnia z kontrolowaną atmosferą to chłodnia zwykła, której poszczególne komory są dodatkowo wyposażone w instalację gazoszczelną, co pozwala na zmienianie składu atmosfery otaczającej owoce.

Przechowalnia zwykła z grawitacyjnym chłodzeniem jest najprostszym i najstarszym sposobem przechowywania owoców. Chłodzenie odbywa się na zasadzie naturalnej wymianiy powietrza. Powietrze otaczające owoce po ogrzaniu unosi się do góry i uchodzi przez otwory wentylacyjne w stropie. Na jego miejsce napływa zimne z zewnątrz prze otwory przypodłogowe. Lepszym typem wentylowania jest zamontowanie wentylatorów elektrycznych.

Urządzenia wentylacyjne powinny być zamontowane w każdej komorze. Wydajność wentylacyjna powinna być taka, by na jedną godzinę zachodziła 30 krotna wymiana powietrza. Do schłodzenia pomieszczeń przechowalni można przystąpić, gdy temperatura na zewnątrz jest przynajmniej o 3 % niższa niż w przechowalni. W przechowalni jabłka i gruszki przechowują się najlepiej w temperaturze od 0-4^oC, przy wilgotności względnej powietrza przekraczającej 90 %. Wilgotność można regulować podlewaniem klepiska wodą.

W chłodniach wentylatory służą do mieszania powietrza wewnątrz komór chłodniczych W czasie schładzania komór wentylatory powinny zapewnić 40 krotną cyrkulację powietrza. W okresie gdy urządzenia chłodnicze są wyłączone wentylatory należy włączyć kilkakrotnie w ciągu dnia by uzyskać 20 krotną cyrkulację. Maksymalny czas pracy agregatu nie powinien być dłuższy niż 20 godzin na dobę. Temperatura przechowywania owoców w chłodni powinna wynosić 3-5 ^oC a wilgotność nieco powyżej 90 %.

Do przechowywania w chłodniach przeznacza się jabłka i gruszki dojrzewające stosunkowo wolno przeważnie odmian zimowych i późnozimowych.

Tabela 18

Odmiany jabłek i gruszek oraz czas przechowywania w kontrolowanej atmosferze

(wg COBRO Warszawa)

Odmiany	Temperatura	Skład gazów w %		Okres przechowywania
	^oC	CO2	O2	liczba miesięcy
Jabłka wg PN-84/R75002 Bankroft Cortland Jonatan i jego sporty Golden Delicious Macoun McIntosh Starking i Starkrimson Spartan Gruszki Bonkreta Williamsa Konferencja ^2 Komisówka Lukasówka	3 0 0 0 2-3 2-3 0 0 -1 do 0 -1 do 0 -1 do 0 -1 do 0	5^1 0 5 5 5 5 2 5 4.5 2 2 2	3 2.5 3 3 3 3 2 3 3 2 2-3 2-3	6-7 6-7 6-7 6-7 5-6 6-7 7-0 7 3 4-5 4 4-5

Wilgotność względna 90-95 %

¹ Przez pierwsze dwa tygodnie CO₂ na poziomie 3 %.

² Odmiana Konferencja w Holandii jest przechowywana w atmosferze 2 % CO₂ i 10 % O₂.

Przechowywanie owoców w chłodniach z kontrolowaną atmosferą polega na umieszczeniu ich w komorach zaizolowanych gazoszczelnie, co pozwala na zmianę składu atmosfery po jej zamknięciu. Modyfikacja składu atmosfery polega na zmianie w niej ilości tlenu i dwutlenku węgla. Ilość tlenu zmniejsza się przeważnie do 3 % a dwutlenku zwiększa do 5 %.

Tabela 18 podaje układ tych gazów do siebie w atmosferze zmodyfikowanej dla owoców różnych odmian jabłoni i gruszy.

Do uzyskania zalecanego składu atmosfery powinno się doprowadzić w ciągu 2 tygodni. Do tego służą urządzenia zwane płuczkami (regulacja CO₂) i generatory zmodyfikowanej atmosfery i konwertory tlenu.

Płuczka jest to hermetyczne urządzenie z węglem aktywnym lub innym absorbentem. Przez płuczkę przepuszcza się powietrze. Węgiel aktywny pochłania CO₂ a oczyszczone powietrze wtłaczane jest do komory.

Do regulacji ilości tlenu służą konwertory. Powodują one konwersję O₂ na CO₂ za pomocą spalania gazu propan z udziałem tlenu z komory gazoszczelnej. Powietrze po spaleniu ubogie już w tlen wraca z powrotem do komory przechowalniczej.

Do kontroli stanu gazów w atmosferze służą specjalne analizatory zwykłe lub automatyczne. Dla utrzymania równomiernej temperatury w komorze uruchamiane są wentylatory a dla odpowiedniej wilgotności dostarcza się wodę na podłogę. Parująca woda nasyca atmosferę komory. Jak podaje Hołubowicz (1993) przechowywanie owoców w chłodni K.A. nawet przez 9 miesięcy nie pogarsza ich jakości.

8.3. Fizjologiczne zmiany w przechowywanych owocach.

Zebrane do przechowywania w fazie dojrzałości zbiorczej owoce mają niewielkie oddychanie i utratę wilgotności wskutek transpiracji. W miarę jak owoce przechowujemy i przechodzą one w fazę dojrzałości konsumpcyjnej następuje wzrost transpiracji i oddychania.

Największe oddychanie jest w okresie bezpośrednio poprzedzającym osiągnięcie dojrzałości konsumpcyjnej. Okres największego szczytu oddychania nazywa się klimakteryką (rys.21). Po tym okresie intensywność oddychania zmniejsza się, owoce tracą swój właściwy smak, tracą jędrność wskutek zwiększonej transpiracji, starzeją się i obumierają.

Owoce odmian letnich osiągają klimakterykę bezpośrednio po zbiorach, jesiennych po kilkunastu dniach a zimowych po 1-3 miesiącach. Okres klimakteryki można opóźnić przechowując je w obniżonych temperaturach. W tym celu wykorzystuje się chłodnie i chłodnie z kontrolowaną atmosferą.

Rys. 21. Krzywa oddychania jabłek odmiany McInosh (wg Philipsa)

W trakcie przechowywania mogą wystąpić choroby fizjologiczne na owocach. Są to: gorzka plamistość podskórna, oparzelizna powierzchniowa, rozpad chłodniczy i rozpad mączysty. Gorzka plamistość jest spowodowana brakiem wapnia. Aby uniknąć tej choroby trzeba opryskiwać drzewa po kwitnieniu kilkakrotnie 0,5-0,8 % chlorkiem wapnia lub preparatem Stopit. Drugiej chorobie można zapobiec wietrzeniem komór. Rozpad chłodniczy i mączysty powstaje, gdy jest zbyt niska temperatura przechowywania oraz przy brakach wapnia.

Pytania sprawdzające

1. Opisać kolejność prac przygotowawczych do zbioru owoców.

1. Opisać zbiór owoców z drzew i roślin jagodowych

1. Podać sposoby transportu owoców do przechowalni i opisać typową przechowalnię.

1. Wymienić i scharakteryzować sposoby przechowywania owoców.

1. Jakie fizjologiczne zmiany zachodzą w przechowywanych owocach?

9. Ochrona roślin sadowniczych

9.1. Środki ochrony roślin stosowane w sadownictwie

Chemiczne preparaty ochrony roślin pestycydy można podzielić na: insektycydy (środki owadobójcze), fungicydy (środki grzybobójcze), akarycydy (środki roztoczobójcze), rodentycydy (środki gryzoniobójcze), repelenty (środki przeciwko zwierzynie łownej), herbicydy (środki chwastobójcze).

Insektycydy. Dzielą się na preparaty o działaniu: żołądkowym (szkodniki zabijane po zjedzeniu preparatu), kontaktowym (ulegają zabiciu po zetknięciu się z preparatem), wgłębnym (szkodnik ginie po zjedzeniu tkanki roślinnej opryskanej preparatem), układowym lub inaczej systemicznym (preparat jest roznoszony z sokami roślinnymi w całej roślinie a szkodnik ginie po zjedzeniu dowolnej tkanki opryskanej rośliny).

Fungicydy. Można je podzielić na preparaty o działaniu: zapobiegającym (profilaktycznym) (aby zapobiec infekcji zarodników grzybów należy przed tym opryskać preparatem zagrożone części roślin), wyniszczającym - preparaty mają zdolność wyniszczenia już rozwiniętej grzybni (np. w przypadku parcha na liściach i owocach), interwencyjnym - preparaty niszczą młode grzybnie w krótkim czasie po infekcji, układowym (systematycznym) - preparaty wnikają do tkanek rośliny i nadają im odporność na infekcję.

Akarycydy. Są to środki chemiczne niszczące roztocze z grupy pajęczaków. Stosowane są latem do niszczenia jaj i najmłodszych stadiów rozwojowych przędziorków. Powodują także bezpłodność samic.

Rodentycydy. Służą do zwalczania gryzoni. Poleca się zwalczać nimi karczowniki, norniki i myszy polne.

Repelenty. Preparaty te odstraszają zwierzęta łowne - głównie zające ogryzające zimą korę z młodych drzew owocowych.

Herbicydy. Są to środki chemiczne służące do zwalczania chwastów w szkółkach i sadach.

Ważniejsze środki owadobójcze i roztoczobójcze

Ambusz 25 EC, Anthio, Bacilan, Bactospeine WP 160000, Basudin 25 EC, Basudin 10 G, Bi 58 EC, Cascade 050 EC, Cronetoc 500 EC, Cymbusz, Danirun 110 EC, Danitol 10 EC, Decis 2,5 EC, Diazinon 250 EC, Diazinon 10 G, Diazol 250 EC, Dinilin 25 WP, Dursban 480 EC, Dyfonate 10 G, Ekatin 250 EC, Fastac 10 EC, Fozamet, Hostaquick 500, Hostathion 40 EC, Karate 2,5 EC, Lebaycid 500 EC, Metasystox (i) forte, Metox, Nissorun 10 EC i 10 WP, Omite 30 WP, Owadofos pł. 50, Pirimor 50 DG, Ripcord 10 EC, Roztoczol extra pł.8, Rufast 150 EC, Sumi-Alpha 050 EC, Sumicidin 20 EC, Telstar 100 EC, Thiodan płynny 350 EC, Ultracid 40 EC, Winylofos płynny 50, Zolone 35 EC.

Ważniejsze środki grzybobójcze

Afugan 30 EC, Etemi C, Balsam sadowniczy ochronny PA, Baycor 25 WP, Baycor C 72,5 WP, Bayleton 5 WP, Benlate, Captan 50 WP, Carpene 65 WP, Champion 50 WP, Delan 750 SC, Dithane M 45 i 75 WG, Dodinox 65 WP, Dorado 200 EC, Efuzin 500 SC, Euparen 50 WP, Funaben 03 PA, Kaptan, Karathone 18,25 WP, Merpan 50 WP, Miedzian 50, Morestan, Nimrod 25 EC, Penncozeb 80 WP, Poluram combi 70 WP, Polyram 70 WG, Punch 400 EC, Rondo M, Romilan 50 WP, Rowral 50 WP i FLO 255 SG, Rubigan 12 EC, Rubigan Plus 39 WP, Sadoplon 75 WP, Saprol, Score 250 EC, Siarkol Extra 80 WP, Sumilex 50 WP i 500 SC, Syllit 65 WP, Thiuram Granuflo 80 WG, Topas MZ 61 WP i M 70 WP.

Środki gryzoniobójcze

Świece (Arrex, Nortox, Norniko FV, dymna Gamratox), Delicia - Gastoxin, Polytanol, Rodentox, Volid, Ziarno zatrute.

Środki odstraszające zwierzynę łowną

Ha Te 4 e Extract, Ha Te-1 Repentol, Tirep 189 A, TK.

Herbicydy (preparaty chwastobójcze)

podano przy opisie uprawy gleby w sadzie w tabeli 14.

Ważniejsze szkodniki i choroby roślin sadowniczych.

W niniejszym opracowaniu skryptowym zostanie jedynie podany wykaz ważniejszych szkodników i chorób występujących na roślinach sadowniczych. Charakterystyka tych szkodników i chorób jest szczegółowo podana w specjalistycznych książkach z zakresu ochrony roślin np. Szkodniki i choroby roślin - autor Boczek J. i inni, Ochrona roślin ogrodniczych - autor T. Glaser, PWRiL Warszawa 1975. W książkach z zakresu entomologii i fitopatologii są też podane najlepsze sposoby zwalczania podanych niżej szkodników i chorób roślin sadowniczych.

9.2. Szkodniki roślin sadowniczych

Jabłonie - przędziorek owocowiec, mszyce, (jabłoniowa, owocowo-zbożowa, jabłoniowo-babkowa), bawełnica korówka, miodówka jabłoniowa, skorupik jabłoniowy, gąsienice motyli zjadających liście (piędzik przedzimek, brudnica nieparka, pierścienica nadrzewka, niestrzęp głogowiec, kuprówka rudnica, znamionówka tarniówka), zwójki zjadające liście (wydłupka oczateczka, płatkówka pstrocineczka, zwójka siatkóweczka), szkodniki minujące liście (szrotówek białaczek, wystrój wężowiaczek, toczyk gruszkowiaczek), owocówka jabłkóweczka, owocnica jabłkowa, kwieciak jabłkowiec, gryzonie nornikowate i myszowate, karczownik ziemno-wodny, zając szarak.

Grusze - miodówka gruszowa plamista, kwieciak gruszowiec, szpeciel gruszowy ospowy, gąsienice uszkadzające liście (te same co na jabłoniach), owocówka jabłkóweczka, paciornica gruszowianka, pryszczarek gruszowiec.

Śliwy - owocówka śliwkóweczka, owocnica żółtoroga, przędziorek owocowiec, pordzewiacz śliwkowy, mszyce(śliwowa, kocankowa, śliwowo-chmielowa), misecznik śliwowiec, gąsienice zjadające liście (podobnie jak u jabłoni).

Czereśnie i wiśnie - nasionnica trześniówka, mszyca czereśniowa, gąsienice uszkadzające liście, śluzownica ciemna, ptaki.

Porzeczki i agrest - wielkopąkowiec porzeczkowy, przeziernik porzeczkowiec, krzywik porzeczkowiaczek, pryszczarek porzeczkowiak liściowy, pryszczarek porzeczkowiec pędowy, zwójka porzeczkóweczka, brzęczak porzeczkowy,piłecznica agrestowa, plamiec agreściak, przędziorek chmielowiec, mszyce (porzeczkowo-czyściecowa, porzeczkowo-mleczowa, agrestowa).

Truskawki i poziomki - przędziorek chmielowiec, roztocz truskawkowy, kwieciak malinowiec, zwójkówki ( zwójka truskaweczka, zwójka poziomeczka), nicienie (węgorek truskawkowiec).

Maliny - kistnik malinowiec, kwieciak malinowiec, pryszczarek namalinek łodygowy, przeziernik malinowiec, przędziorek chmielowiec, mszyce (malinowo-jeżynowa, malinowa).

9.3. Choroby roślin sadowniczych

Jabłonie - rak drzew owocowych, brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych, parch jabłoni, mączniak jabłoni, zgorzel kory jabłoni, zaraza ogniowa.

Grusze - parch gruszy, zaraza ogniowa, brunatna plamistość liści gruszy, biała plamistość liści gruszy.

Śliwy - szarka (ospowatość) śliwy, Brunatna zgnilizna drzew pestkowych (monilioza), dziurkowatość liści drzew pestkowych, torbiel śliw, srebrzystość liści.

Wiśnie i czereśnie - rak bakteryjny drzew owocowych, dziurkowatość liści drzew pestkowych, drobna plamistość drzew pestkowych, monilioza.

Porzeczki i agrest - opadzina liści porzeczek i agrestu, biała plamistość liści porzeczek i agrestu, rdza wejmutkowo-porzeczkowa, amerykański mączniak agrestu.

Truskawki i poziomki - szara pleśń truskawki, biała plamistość liści truskawek, mączniak prawdziwy truskawki, wertycylioza truskawki.

Maliny - zamieranie pędów malin, antraknoza maliny i jeżyny, biała plamistość liści maliny i jeżyny, rdza maliny, mączniak prawdziwy maliny.

Pytania sprawdzające

1. Podać jakie środki chemiczne stosowane są w ochronie roślin sadowniczych.

1. Wymienić ważniejsze choroby roślin sadowniczych.

1. Wymienić ważniejsze szkodniki roślin sadowniczych.

10. Integrowana produkcja owoców.

W ostatnich kilku latach coraz większą uwagę zwraca się na produkcję w pełni zdrowych owoców przy jednoczesnym uwzględnieniu opłacalności produkcji, ekologii i unikaniu stosowania toksycznych środków dla środowiska oraz jakości owoców. Ten kierunek uwzględniający zarówno opłacalność jak i wyprodukowanie w pełni wartościowych owoców bez szkody dla środowiska nazywamy integrowaną produkcją owoców.

Integrowaną produkcję owoców można prowadzić w rejonach gdzie istnieje już znaczna tradycja w uprawach sadowniczych jak i nowych ale na terenach „zdrowych” ekologicznie tzn. nie mających w pobliżu poważnych źródeł skażenia powietrza, wód powierzchniowych i gleby (wielki przemysł, elektrownie węglowe czy bliskie sąsiedztwo dróg o dużym nasileniu ruchu samochodów).

Integrowana produkcja owoców jest rozszerzeniem integrowanej ochrony, którą w Polsce już od wielu lat starano się propagować przy produkcji sadowniczej. W integrowanej produkcji także wszystkie inne czynności jak: nawożenie, uprawa gleby, niszczenie chwastów w rzędach drzew, zbiór owoców i ich przechowywanie muszą uwzględniać wszystkie trzy wcześniej wymienione elementy - opłacalność, ekologiczną produkcję i toksykologię. Ważny w tej produkcji jest też dobór odpowiednich odmian i ich rozplanowanie w sadzie a także lokalizacja sadu.

W warunkach Warmii i Mazur istnieją dobre warunki do produkcji integrowanej owoców szczególnie jabłoni, śliw i roślin jagodowych. Prawie zupełny brak przemysłu powoduje, że jedynym źródłem nie biologicznych zanieczyszczeń pozostaje rzadka sieć dróg wyższej klasy z większym nasileniem ruchu oraz kotłownie spalające koks i węgiel. Tak więc gleby w większości nadają się pod uprawę zintegrowaną nie tylko roślin sadowniczych ale także warzyw i innych roślin.

Naturalnie urozmaicona konfiguracja terenu, obecność lasów, cieków wodnych i jezior stwarza specyficzny mikroklimat przydatny w produkcji ogrodniczej w tym i sadowniczej. Drzewa i krzewy przy właściwym doborze stanowiska są mniej narażone na działanie wiatrów a większa wilgotność latem a zimą większa okrywa śnieżna pokrywają w pełni zapotrzebowanie na wilgoć niezbędną przy wegetacji roślin.

Wprowadzenie w pełni integrowanej i kontrolowanej produkcji owoców będzie możliwe w rejonach już specjalizujących się w produkcji sadowniczej np. rejon Lubawsko-Iławsko-Ostródzki czy okolice Olsztyna w tym Pozorty-Łęgajny-Bark. Możliwe i celowe byłoby rozwijanie takiej produkcji także w innych rejonach również turystycznych jak Giżycko czy Ełk.

Integrowana produkcja owoców jest popierana przez międzynarodowe organizacje ogrodnicze w tym Międzynarodowe Towarzystwo Nauk Ogrodniczych. W Polsce produkcję tą bardzo wspiera i propaguje Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach a także wszystkie inne sadownicze placówki naukowe. Prowadzona uprawa metodą integrowaną w krajach zachodnich wykazała, że opłacalność przy tej metodzie nie ustępuje tradycyjnej intensywnej produkcji. W sadach z integrowaną produkcją można uzyskać wysokie plony owoców wyboru ekstra i pierwszego (80-95 %) przy zmniejszonej ilości zużycia insektycydów o 50 % i fungicydów o 30 %.

Ważniejszymi cechami integrowanej produkcji owoców są:

1. prowadzenie sadów pod nadzorem i w sposób zorganizowany.

1. Udział w prowadzeniu czterech grup ludzi: producentów, instruktorów, specjalistów i przedstawicieli handlu.

1. Ochrona sadów i nawożenie oparte na specjalnych obserwacjach i analizach.

1. Wszystkie czynności w sadzie są prowadzone na podstawie specjalnych wytycznych i udokumentowanie w ujednoliconym „Notatniku”.

1. Owoce są badane na obecność substancji niepożądanych (metale ciężkie, pozostałości pestycydów) i kwalifikowane jako pochodzące z sadów integrowanych.

1. Sadownik może uzyskać specjalny „Certyfikat”, który upoważnia go do posługiwania się specjalnym znakiem (etykietą).

Każdy sadownik musi też przejść 3 dniowy kurs przygotowawczy. W celu rozpoczęcia integrowanej produkcji owoców w określonym rejonie kilku lub kilkunastu sadowników powinno się zorganizować i zapewnić sobie współpracę z instruktorem do spraw sadownictwa lub ogrodnictwa, oraz skontaktować się z Instytutem Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach.

Integrowana Produkcja Owoców w największej mierze jabłek, gruszek i śliwek prowadzona jest we wszystkich krajach Europy Zachodniej. Najbardziej rozwinęła się we Włoszech, Niemczech, Szwajcarii, Austrii i Holandii. W państwach tych w niektórych rejonach sadowniczych około 80 % produkcji jabłek i gruszek pochodzi z sadów objętych integrowaną produkcją.

W Polsce rozwój integrowanej produkcji owoców rozpoczął się w 1991 r. Zaczęto od intensywnych szkoleń w Kraju i za granicą głównie w krajach Europy Zachodniej mających już pewne tradycje w tej produkcji. Niemczyk (1995) podaje (tab.19 i 20), że w roku 1995 areał sadów objętych integrowaną produkcją owoców obejmował ponad 5 tys. ha, co stanowiło około 4,5 % całej produkcji jabłek w Polsce.

Tabela 19

Rozwój integrowanej produkcji owoców w Polsce

(wg Niemczyka 1995)

Wyszczególnienie	1991	1992	1993	1994	1995
Liczba ośrodków IPO Liczba sadowników Liczba instruktorów Areał sadów (ha)	3 70 18 178	7 117 31 470	24 430 55 ok.2000	24 430 55 ok. 2000	40 751 72 5257

Wytyczne do zakładania i prowadzenia sadów, które mają być objęte integrowaną produkcją owoców w warunkach Warmii i Mazur będą podobne do podanych przez zespół pracowników naukowych Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach pod redakcją E.Niemczyka (1993) w specjalistycznym opracowaniu pt. ”Integrowana produkcja owoców”. Ponieważ zagadnienia te są bardzo ważne i stanowią najważniejsze ogniwo tej produkcji, poniżej podaję je w skrócie głównie w odniesieniu do specyficznego terenu Warmii i Mazur. Na temat integrowanej produkcji wypowiadają się też i inni autorzy (Kubiak 1995, Makosz 1993, Pilcher 1993, Tschol 1993)).

Tabela 20

Produkcja jabłek w sadach IPO potwierdzona ceryfikatem

(wg. Niemczyka 1995 r)

Rok	Liczba sadowników którzy uzyskali certyfikaty	Ilość jabłek potwierdzona certyfikatami (w t)	% produkcji krajowej
1993 1994 1995	117 289 450	ok. 7000 ok. 40000 ok. 60000	ok. 0.4 ok. 3.0 ok. 4.5

10.1. Planowanie i zakładanie sadu.

W warunkach urozmaiconego terenu Warmii i Mazur pod sad powinno się wybierać płaskie wzniesienia i lekkie skłony od strony zachodniej i wschodniej a także południowo-zachodniej i południowo-wschodniej. Skłony wzniesień mogą być wykorzystywane o spadku do 10^o. Powinny być brane pod uwagę naturalne osłony w postaci wzniesień i zalesień. Korzystnie też będzie wpływać bliskość jeziora czy większego stawu. Nie nadają się stanowiska niskie i osłonięte z każdej strony oraz podmokłe. Na takich stanowiskach rośliny sadownicze źle rosną i plonują a także łatwiej przemarzają. Ważne też jest by lokalizacja sadu była w oddaleniu przynajmniej 300-500 m od szlaków komunikacyjnych a także w rejonie, gdzie nie ma zanieczyszczeń przemysłowych z zakładów produkcyjnych czy dużych kotłowni.

W obrębie uprawianego określonego gatunku rośliny sadowniczej, odmiany i podkładki odgrywają bardzo ważną rolę. W warunkach Polski północno-wschodniej, gdzie istnieją surowsze nieco warunki klimatyczne a przeważają gleby klas niższych pod sady przeznacza się głównie klasę III i IV. Wcześniejsze badania Katedry Ogrodnictwa ART w Olsztynie wskazują, że dobrą podkładką na te warunki jest półkarłowa M 26, M 7 i MM 106 (Kawecki i inni 1994/95). Na glebach lepszych mogą być przydatne P 2, P 22, P 16 i p 60 a nawet na najcieplejszych stanowiskach M 9.

Podkładki karłowe P 22 i M 9 nadają się szczególnie dla odmian silnie rosnących jak np. Jonagold lub Boskoop. Dla odmian drobnoowocowych i słabo rosnących jak Gala lub Szampion bardziej odpowiednia będzie M 9 lub inne z serii P.

Odmiany jabłoni najbardziej polecane do uprawy w sadach z integrowaną produkcją podaję za Niemczykiem i in.(1993) w tab.21

W warunkach woj. łomżyńskiego oraz Warmii i Mazur, gdzie istnieją nieco gorsze warunki usłonecznienia poleca się sadzenie drzew w systemie rzędowym a nie pasowym. Dla jabłoni karłowych rozstawa między rzędami powinna wynosić 3,5 m a w rzędzie od 1-2 m. Jabłonie półkarłowe należy sadzić w rzędy oddalone od siebie o 4 m. Rozstawa w rzędzie powinna wynosić 1,5-2,5 m.

Jeżeli sady jak już wspomniano wcześniej nie posiadają naturalnych osłon od strony najczęściej wiejących wiatrów należy osłonić je sadząc szpaler drzew w jednym lub dwu rzędach. Osłona taka działa nawet na odległość 200-300 m. Na osłony nadaje się szereg gatunków drzew leśnych i ozdobnych jak np. świerk, topola, brzoza itp.

Przed założeniem sadu należy glebę odchwaścić, odkwasić a także nawieść obornikiem w dawce 40 t/ha. Odchwaścić można używając herbicydu Roundup. Rozkłada się on dobrze w glebie nie zanieczyszczając środowiska.

. Tabela 21

Odmiany jabłoni polecane do produkcji integrowanej

(wg Niemczyka i in. 1993)

Nazwa odmiany	Siła wzrostu drzew	Odporność na parcha jabłoni	Odporność na mączniaka jabłoni	Wytrzymałość na mróz	Wielkość owoców	Termin dojrza- łości zbiorczej	Dojrzałość Kon- sumpcyjna	Wartość handlowa
Paulared Szampion Elstar Gala Gloster Jonagold Piękna z Boskoop Idared Alwa Ligol	mała mała średnia mała duża duża duża mała duża średnia	średnia duża średnia średnia średnia duża duża duża średnia duża	duża duża duża duża duża mała średnia mała duża duża	duża mała mala średnia średnia mała mała mała b.duża średnia	średnia średnia średnia mala duża duża duża średnia średnia duża	I połowa IX koniec IX koniec IX koniec IX koniec IX I połowa X I połowa X I połowa X I połowa X I połowa X	wczesno-jesienna wczesno-zimowa zimowa zimowa późno-zimowa zimowa późnozimowa późnozimowa późno-zimowa późnozimowa	lokalna średnia b.wysoka wysoka wysoka b.wysoka b.wysoka średnia średnia średnia

Przed zastosowaniem odkwaszania i nawożeniem należy przeprowadzić badania składu chemicznego i kwasowości w najbliższej Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej. Próbki pobiera się z warstwy ornej (0-20 cm) oddzielnie i podornej (20-40 cm) laską Egnera lub jeżeli jej nie posiadamy łyżką ze ścianki przekroju gleby. Na próbę zbiorczą musi być pobrana gleba z 6-8 miejsc. Po wymieszaniu w plastykowym wiadrze pobiera się około 0,5 kg gleby, podsusza na powietrzu i przesyła w woreczku plastykowym z opisem. Jeżeli teren jest zróżnicowany glebowo i konfiguracyjnie to próbki takie pobiera się oddzielnie dla każdego miejsca.

Do odkwaszania używa się nawozów wapniowych lub wapniowo-magnezowych. Wapnować najlepiej co najmniej na rok przed planowanym sadzeniem gdyż wchodzenie wapnia w kompleks sorpcyjny jest powolne. Wraz z przyorywanym obornikiem na kilka tygodni przed sadzeniem drzew należy rozsiać nawozy potasowe i fosforowe do 200 kg K₂O i P₂O₅. Umieszczenie fosforu i potasu pod system korzeniowy umożliwia korzystanie z tych pierwiastków w pierwszych latach po posadzeniu.

10.2. Pielęgnacja gleby

W trzecim roku od posadzenia w okresie od maja do sierpnia należy w międzyrzędziach wysiać mieszankę traw w celu utrzymywanie ich w tzw. murawie (na 1 ha 20 kg życicy trwałej, 11 kg kostrzewy czerwonej i 9 kg wiechliny łąkowej). W każdym następnym roku po założeniu murawy kosić ją trzeba 6-8 razy.

W rzędach drzew należy stosować mechaniczną walkę z chwastami oraz ściółkowanie czarną folią lub czarną włókniną. Z badań Katedry Ogrodnictwa ART w Olsztynie wynika, że bardzo przydatne do ściółkowania są kora z drzew szpilkowych lub mieszanka z kory i trocin (Kawecki i inni 1994/95). Dobry wzrost roślin i efekt odchwaszczający obserwuje się gdy warstwa tej ściółki wynosi około 15 cm i jest corocznie uzupełniana do tej grubości. Przed ściółkowaniem korą i trocinami dobrze jest rozsypać wiosną około 30 kg N na 1 ha sadu.

Z herbicydów nie należy stosować środków doglebowych. Można używać kontaktowe. W sadach z integrowaną produkcją preparaty doglebowe dopuszcza się tylko w pierwszych trzech latach po założeniu. Z dolistnych można stosować: Roundup, Basta, Avans, Perzocyd.

Nawożenie powinno być wykonywane tylko w oparciu o wyniki analiz laboratoryjnych gleby, liści i owoców. Analiza gleby i podglebia powinna być przeprowadzona co 4 lata w Stacji Chemiczno-Rolniczej.

Nawożenie azotem należy przeprowadzić od połowy marca na glebach przepuszczalnych i od lutego na zwięzłych, kończyć w czerwcu. Przeciętnie w sadzie wystarczy 40-60 kg azotu i 60-80 kg potasu na 1 ha rocznie. Co cztery lata wskazane jest nawożenie wapnem magnezowym. Fosfor jeżeli przed założeniem sadu go zastosowano w trakcie uprawy jest zbędny.

Sad przeznaczony do integrowanej produkcji owoców powinien mieć urządzenia do nawadniania. Najlepiej jeżeli jest to system nawadniania kropelkowego. Przy przeciętnych warunkach pogodowych w okresie wegetacji trzeba dostarczyć 200-300 mm opadu.

10. 3. Formowanie i cięcie drzew

Dla sadów jabłoniowych karłowych i półkarłowych poleca się formę wrzecionową. Drzewa karłowe muszą mieć trwałe podpory. Posadzone okulanty przycina się na wysokość 80 cm od ziemi. Wyrastające pędy boczne odchyla się przy pomocy spinaczy, ciężarków betonowych lub sznurków do pozycji poziomej a nawet nieco do dołu. Konary dolne są silniejsze, górne słabsze. Drzewo ma wygląd choinki - stożka. Corocznie kształt wrzecionowy jest korygowany przy pomocy cięcia zimowego i letniego.

Cięcie zimowe. W produkcji integrowanej cięcie musi być umiarkowane, takie by nie pobudzało do intensywnego wzrostu pędów. Silniej rosnące pędy w górnej partii korony przycina się mocniej w dolnej słabiej. Cięciem należy rozluźnić wnętrze korony a także utrzymywać kształt w formie stożka.

Cięcie letnie. Cięcie letnie poprawia nasłonecznienie wnętrza korony i owoców co poprawia ich wybarwienie. Wykonuje się je od początku lipca (odmiany wczesne) do końca sierpnia (odmiany późne). W czasie cięcia usuwa się większość silnych przyrostów rocznych tzw. wilków.

10. 4. Regulowanie owocowania

W sadach z integrowaną produkcją nie stosuje się żadnych regulatorów wzrostu z wyjątkiem Pomonitu. Do przerzedzania zawiązków używa się go w 10 dni po kwitnieniu w stężeniu podawanym na opakowaniu. Chemiczne przerzedzanie stosuje się przeważnie na odmianach jabłoni, które zawiązują nadmierną ilość zawiązków jak np. Oliwka Żółta, Melba, Vista Bella, Jerseymac, Paulared, Szampion, Antonówka, Gloster, Golden Delicious, Gala.

Ręczne przerywanie zawiązków przeprowadza się na przełomie czerwca i lipca, gdy mają wielkość orzecha laskowego. W gronie pozostawiamy po jednym zawiązku tak, by między zawiązkami na drzewie był odstęp od 10 do 20 cm.

10. 5. Ochrona przed chorobami i szkodnikami.

Przy integrowanej produkcji owoców musi być prowadzona częsta i systematyczna lustracja szkodników i chorób a wszelkie zabiegi agrotechniczne powinny zmniejszać ich występowanie. Do lustracji sadu potrzebna jest lupa powiększająca 6-8 krotnie, biała płachta o wymiarach 40 x 62 cm, pałka drewniana obciągnięta gumą lub suknem do otrząsania owadów i zeszyt do zapisywania.

Drzewa do kontroli wybiera się losowo przesuwając po przekątnej sadu np. co piąte lub dziesiąte. Jeżeli obszar sadu jest zróżnicowany konfiguracyjnie to należy pobrać próby oddzielnie dla każdego charakterystycznego miejsca.

Gałęzie, pędy i kwiatostany a także owoce powinno się przeglądać bezpośrednio na drzewie. Do liczenia przędziorków liście należy zrywać. Na drzewach starszych do przeglądu można ścinać rozety kwiatowo-liściowe i pędy 1-2 letnie. W sadach dużych i wyrównanych pod względem wieku i odmian a także ukształtowania terenu liczbę drzew przeglądanych można zmniejszyć o połowę. Liście, pędy i owoce do przeglądu należy wybierać losowo. Po lustracji i podsumowaniu uszkodzeń przez szkodniki lub liczby znalezionych szkodników należy porównać z wielkością progu zagrożenia podaną w opracowaniu Niemczyka i in. (1993).

W sadzie z integrowaną produkcją owoców należy też stosować mechaniczne metody ograniczania liczebności szkodników i chorób.

Tabela 22

Wykaz preparatów selektywnych i częściowo selektywnych dopuszczonych

do stosowania w sadach prowadzących integrowaną produkcję owoców

(wg. Niemczyka i in.1993)

Szkodnik	Preparaty	Uwagi
Kwieciak jabłkowiec	Zolone 30 WP 0,15-0,2% (2,25-3 kg) Dimilin 25 WP (0,6 kg) stosować w dni o temp. powyżej 13^oC. Skuteczność Zolone jest większa niż Dimilinu	Faza tuż przed pękaniem i na początku pękania pąków
Miodówka jabłoniowa	Zolone 30 WP 0,15-0,2% (2,25-3 kg) Dimilin 25 WP (0,6 kg)	Pora pękania pąków po wylęgu wszystkich larw. Zolone zastosowany celem zwalczania kwieciaka bardzo skutecznie zwalcza także miodówkę.
Mszyce	Pirimor 0,025-0,05% (0,375-0,75 kg) Zolone 30 WP 0,1% (1,5 kg)	Wyższe stężenie Pirimoru stosować tylko do zwalczania wysokiej populacji mszycy jabłoniowo-babkowej.
Zwójkówki^1/	Zolone 30 WP 0,15-0,2% (2,25-3 kg) Dimilin 25 WP 0,06% (0,9 kg) Thuridan 0,3% (4,5 kg/ha) Bacilan 0,3% (4,5 kg/ha)
Piędzik przedzimek^1/	Dimilin 25 WP 0,06% (0,9 kg) Thuridan 0,2% (0,3 kg/ha) Bactospeine 0,2 (3 kg/ha) Bacilan 0,2% (3 kg/ha)	Preparatów Thuridan i Bactospeine nie stosować w przypadku masowego występowania szkodnika.
Owocnica jabłoniowa^1/	Topsin 0,06% (0,9 kg/ha) Zolone 30 WP 0,15-0,2% (2,25-3 kg) Bacilan 0,3% (4,5 kg/ha)^3 Diazinon 25 EC 0,15% (2,25 l)^3	Topsin należy stosować tuż przed kwitnieniem jabłoni, a Zolone 2-4 dni po kwitnieniu. Nie należy liczyć, że Topsin będzie zwalczał parcha jabłoni.
Wznosik doparek Namiotnica gruszowa Pasynek jabłonik Toczyk gruszowiaczek	Dimilin 25 WP 0,04% (0,6 kg) Nomolt 0,05% (0,75 l/ha) Cascade 0,14% (2 l)
Namiotnik jabłoniowy	Thuridan 0,2 % (3 kg/ha) Bactospeine 0,2 % (3 kg/ha)
Skorupik jabłoniowy	Zolone 30 WP 0,15-0,2% (2,25-3 kg)
Pordzewiacz jabłoniowy	Torque 50 WP 0,06 % (0,9 kg)
Przegibki i inne gąsienice^1/	Zolone 30 WP 0,15-0,2% (2,25-3 kg) Dimilin 25 WP 0,06% (0,9 kg)
Przędziorki	Dobroczynek gruszowiec Torque 50 WP 0,06% (0,9 kg/ha) Apollo 50 SC 0,027% (0,4 l/ha) Roztoczol extra pł.0,2% (3l/ha) Nissorun 0,05% (0,75 l lub 0,75 kg/ha)	Dobroczynka gruszowca przenieść z drzew na których występuje razem z długopędami w lipcu, sierpniu i wrześniu. Na 1 młode drzewko nakładać 1-3 długopędy.
Bawełnica korówka	Pirimor 0,05% (0,75 kg) Zolone 30 WP 0,15-0,2% (2,25-3 kg/ha)
Owocówka jabłkóweczka	Dimilin 0,06% (0,9 kg) Nomolt 15 SC 0,1 % (1,5 kg/ha)	Preparat stosować po wylocie motyli przed składaniem jaj.

1/ Do zwalczania można także stosować w przypadku dużego nasilenia szkodnika nieselektywny Owadofas w

sadach, w których występuje dobroczynek uodporniony na ten preparat.

2/ Przy opryskiwaniu zmniejszoną ilością wody należy preparat stosować wg dawek podanych w litrach

lub kilogramach.

3/ Preparat Basudin (Diazinon) nie stosować na drzewach z dobroczynkiem gruszowcem.

Tabela 23

Wykaz preparatów selektywnych i częściowo selektywnych dopuszczonych do stosowania w sadach,

w których prowadzona jest integrowana produkcja owoców.

(wg Niemczyka i in. 1993)

Choroba	Preparaty selekrywne, które można stosować w sadach z dobroczynkiem gruszowym		Uwagi
Parch jabłoniowy	Delan SC 750 Fungicydy dodynowe: Carpene 65 WP Dodinox Efuzin 500 SC Syllit 65 WP Kaptan zaw. 50 Captan 50 WP Merpan 50 WP	0,525-1,2 l/ha 1-2,25 kg/ha 1-2,25 kg/ha 1,2-3 l/ha 1-2,25 kg/ha 3-4,5 kg/ha 3-4,5 kg/ha 3-4,5 kg/ha	a/ Można stosować w organicznym zakresie 1-2 razy w sezonie tylko w sadach z wysoką populacją dobroczynka gruszowego (1 osobnik/1liść)
	^b Atemol C ^b Baycor 25 WP ^b Baycor C ^a Euparen 50 WP ^b Dorado ^b Pinch 400 EC ^b Rubigan 12 EC ^b Rubigan Plus ^b Score 250 EC ^a Systhane MZ ^a Topas MZ ^a Dithane M-45 ^a Nemispor 80 WP ^a Penncozeb 80 WP ^a Sadoplon 75 ^a Thiram Granuflo	1,5 kg/ha 1,15-1,5 kg/ha 2,25 kg/ha 2,25-3 kg/ha 0,3-0,375 l/ha 75 ml/ha 0,45-0,6 l/ha 1,5 kg/ha 0,2 l/ha 3 kg/ha 3 kg/ha 3-4,5 kg/ha 3-4,5 kg/ha 3-4,5 kg/ha 4,5 kg/ha 3-45 kg/ha	b/ stosować nie częściej niż 3 razy w sezonie ze względu na możliwość wystąpienia odporności parcha
Mączniak jabłoniowy	Bayleton 5 WP Nimrod 25 EC ^b Atemi C ^b Dorado ^b Punch 40 EC ^b Rubigan 12 EC ^b Rubigan Plus ^b Score 250 EC ^a Siarkol Extra Tiowol 800 SC	1,15 kg/ha 0,75-0,9 l/ha 1,5 kg/ha 0,3-0,375 l/ha 112 ml/ha 0,45-0,6 l/ha 1,5 kg/ha 0,2 l/ha 7,5-10,5 kg/ha 4,5-7,5 l/ha
Zgorzel kory	Topsin M ^b Punch 40 EC	1,5 kg/ha 150 ml/ha
Brunatna zgnilizna (monilioza)	^b Baycor 25 WP ^b Punch 40 EC ^a Sadoplon 75 Thiram Granuflo	1,5 kg/ha 112 ml/ha 4,5 kg/ha 4,5 kg/ha

Do mechanicznych i biologicznych metod ograniczania należy: podczas wiosennego cięcia drzew zbieranie i niszczenie złóż jaj znamionówki tarniówki, pierścienicy nadrzewki, brudnicy nieparki oraz „gniazd zimowych” kuprówki rudnicy i niestrzępa głogowca a także mumii owoców, odkażanie ran na pniach i konarach, wycinanie ran z odkażaniem wywołanych przez czynniki chorobowe, wycinanie pędów i rozetek liściowych porażonych przez mączniaka jabłoniowego, zawieszanie i kontrolowanie pułapek feromonowych, stosowanie preparatów bakteryjnych głównie przeciwko wznosikowi doparkowi, namiotnicy gruszowej i namiotnikowi jabłoniowemu. Ważnym też jest przynęcanie i ochrona pożytecznych zwierząt poprzez: zasiedlanie sadów przez drapieżne roztocze (dobroczynek gruszowy) przenosząc je z uciętymi pędami drzew, na których występują, na drzewa, które ich nie mają, umieszczanie w sadach skrzynek lęgowych dla ptaków, utrzymywanie przy sadach żywoplotów z drzew i krzewów na których rozwijają się owady drapieżne i pasożytnicze (kalina, trzmielina, bez czarny, dereń).

Zwalczanie szkodników przy pomocy oprysku środkami chemicznymi powinno być prowadzone tylko gdy zostanie przekroczony próg zagrożenia. Do zwalczania szkodników należy stosować wyłącznie środki selektywne lub częściowo selektywne oszczędzające roztocze oraz owady drapieżne i pasożytnicze (tab.22).

Przy zwalczaniu chorób należy używać wyłącznie fungicydy selektywne (tab.23) oraz dążyć do zmniejszania ich ilości uwzględniając naturalną odporność niektórych odmian. Przy opryskach przeciwko mączniakowi jabłoniowemu uwzględniać progi zagrożenia, stosować wycinanie pędów porażonych i ich palenie.

Ostatnie opryskiwanie preparatami chemicznymi może być przeprowadzone nie później niż 2-3 tygodnie przed zbiorem owoców.

10. 6. Przechowywanie owoców i ich jakość.

Owoce powinny być zbierane w fazie tzw. dojrzałości zbiorczej tzn. gdy osiągną pełną wielkość, kształt i barwę. Owoce do przechowywania należy składować w komorach o odpowiedniej temperaturze i wilgotności bezpośrednio po zbiorze. Najlepsze warunki przechowania są w chłodniach z kontrolowaną atmosferą o zmniejszonej koncentracji tlenu a zwiększonej dwutlenku węgla.

Owoce powinny się cechować wysoką jakością. Powinny mieć odpowiednią dla odmiany jędrność, kształt, barwę i aromat. Powinien też być w nich zachowany właściwy układ składników odżywczych głównie cukrów, kwasów organicznych, witamin i pektyn. Wielkość i wygląd powinien odpowiadać obowiązującym normom.

10. 7. Zobowiązania producentów.

Do zobowiązań można zaliczyć a/ stałe podnoszenie swojej wiedzy zawodowej na temat metod integrowanych w tym uczestnictwo w kursach, b/ prowadzenie obserwacji w sadzie i notatek na dostarczonych formularzach, c/ umożliwienie upoważnionym osobom prowadzenie lustracji sadu, d/ pozwolenie na pobranie próbek kontrolnych do badań.

Pytania sprawdzające

1. Na czym polega integrowana produkcja owoców?

1. Opisać zakładanie sadu pod produkcję integrowaną.

1. Opisać uprawę gleby i jej pielęgnację w sadzie z integrowaną produkcją owoców?

1. Jak chronić sad objęty integrowaną produkcją owoców.

Literatura

1. Aleksiejczyk Z., Z.Kawecki, 1990. Owoce z mojego ogródka. PWRiL Warszawa.

1. Borecki i inn. 1975. Szkodniki i choroby roślin sadowniczych. PWRiL Warszawa.

1. Buczak E., Z,Kawecki, K.Kusiorska, 1990. Produkcja roślinna, t.3. PWRiLWarszawa.

1. Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. 1990-1996. Lista odmian roślin sadowniczych. Słupia Wielka.

1. Glaser T., Z.Suski. 1975. Ochrona roślin ogrodniczych. PWRiL Warszawa.

1. Główny urząd Statystyczny 1995. Rocznik statystyczny

1. Haas D., Z.Kawecki, J.Marcinkowski, 1982, Rok na dzoałce. PWRiL Warszawa.

1. Hołubowicz T., 1972. Metody uprawy gleby w sadach i jagodnikach. Poradnik Wielkopolskiego Sadownika, Poznań.

1. Hołubowicz T., 1993. Sadownictwo, AR Poznań.

1. Kawecki Z., 1990. Agrest, Maliny, PWRiL Warszawa.

1. Kawecki Z., 1996. Uprawa porzeczek. ODR Olsztyn.

1. Kawecki Z., A.Korsak, W.M. Kozłowski, W.Kulesza, 1994/95. Sadownictwo woj. suwalskiego w świetle wyników badań naukowych ART w Olsztynie. ART Olsztyn

1. Kawecki Z., W.Kulesza, J.Waźbińska, W.Kryńska, B.Martyniak-Przybyszewska, B.Wierzbicka, 1992, 1993, 1995. Sadownictwo i warzywnictwo. PWN, Warszawa.

1. Kubiak K., 1991, Ogrodnictwo w Europie Środkowo-Wschodniej. COBRO, Warszawa.

1. Kubiak K. 1996. Integrowana produkcja owoców (IPO) maszynopis, COBRO, Warszawa.

1. Kulesza W., R.Cz.Szafranek, J.Zielenkiewicz, 1996. Wpływ poziomu nawożenia azotem jabłoni odmian Wealthy i Spartan na ich plonowanie, jakość owoców, oraz środowisko glebowe. Materiały Symp. Międzyn. ART Olsztyn.

1. Lange E., W.Ostrowski. 1980. Przechowalnictwo owoców. PWRiL Warszawa.

1. Makosz E. 1993. Integrowana produkcja jabłek w woj. nowosądeckim. Sad karłowy. Nr.1, s.64-71.

1. Mika A., 1990. Cięcie drzew i krzewów owocowych . PWRiL Warszawa.

1. Niemczyk E., 1995. Integrowana produkcja owoców (IPO). Tezy wykładu KNO PAN, Warszawa.

1. Niemczyk E. i in. 1993. Integrowana produkcja owoców. ISiK, Skierniewice poz. wyd. 173.

1. Ogólnopolska Naukowa Konferencja Sadownicza (34). 1996. Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach.

1. Ostrowski W., 1996, Nowoczesne sadownictwo. AR Szczecin.

1. Pichler P. 1993. Uprawa gleby w integrowanym sadownictwie Południowego Tyrolu. Sad Karłowy. Nr.1, s.87-89.

1. Pieniążek S.A. 1981. Sadownictwo, PWRiL, Warszawa.

1. Rejman A., 1994. Pomologia PWRiL, Warzawa

1. Sad opłacalny. 1991. Mat. Konf. Nauk. Limanowa.

1. Sadowski A. 1990. Sadownictwo dla rolników. PWN, Warszawa.

1. Sadowski A., J.Nurzyński, 1988. Pobieranie prób gleb i liści w sadach. Warszawa-Lublin. Wyd. SGGW-AR.

1. Sękowski B., 1993. Pomologia systematyczna, t. 1 i 2, PWRiLWarszawa.

1. Tscholl J. 1993. Integrowana produkcja owoców w Południowym Tyrolu. Sad Karłowy. Nr.1, s.83-87.

1. Zaliwski S. 1975. Intensywna produkcja owoców ziarnkowych i pestkowych. PWN, Warszawa.

1. Zaliwski S. 1979. Intensywna produkcja owoców ziarnkowych i pestkowych . PWN, Warszawa.

II. WARZYWNICTWO

11. Produkcja warzywnicza w Polsce i Świecie

Warzywnictwo jest działem ogrodnictwa obejmującym dwa kierunki produkcji: polową i pod osłonami. W świecie, znanych jest ponad 100 gatunków roślin warzywnych, z czego w Polsce wprowadzono do uprawy około 50.

W produkcji warzywniczej obserwuje się postęp biologiczny i technologiczno-techniczny przejawiający się w wprowadzaniu do uprawy nowych odmian o znacznej tolerancji na choroby i szkodniki oraz wdrażaniu nowoczesnych technologii uprawy. Stymulatorem rozwoju produkcji warzywniczej jest stosunkowo dobrze rozwinięty przemysł przetwórczy, w tym nowoczesne jego kierunki: zamrażalnictwo i sokownictwo.

Zagrożeniem dla rozwoju produkcji warzywniczej są ograniczone możliwości zbytu warzyw, oraz spadek opłacalności ich produkcji. Warzywnictwo jest strukturalnie uzależnione od eksportu, dlatego dalszy jedgo rozwój jest związany z popytem na nasze warzywa na rynkach zagranicznych.

Warzywa są to rośliny zielne, które w postaci naturalnej, bez technicznego przerobu służą człowiekowi za pokarm. Ich uprawa odgrywa istotną rolę w produkcji roślinnej. Polska zajmuje w europejskiej (bezb. ZSRR) produkcji warzyw trzecie miejsce (po Włochach i Hiszpanii). Jest liczącym się w Europie producentem cebuli, kapusty i marchwi.

Ogólna powierzchnia polowej uprawy warzyw na przestrzeni lat 1985-1994 ma tendencje rosnące (tab. 24). Średni roczny wzrost powierzchni upraw warzyw w latach 1985-1994 zestawiono w tabeli 25, natomiast średni roczny wzrost produkcji warzyw obrazuje tabela 26.

Tabela 24

Ogólna powierzchnia upraw warzyw gruntowych w Polsce

(wg.K.Kubiaka, 1995a)

Lata	Tys.ha
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994	241.0 248.0 258.5 258.7 259.7 254.5 273.9 269.1 275.5 290.5
Żródło: dane GUS

Tabela 25

Średni roczny wzrost powierzchni upraw warzyw w latach 1985-1994

(wg. K. Kubiaka, 1995 a)

Wyszczególnienie	Średnie wieloletnie w tys.ha			Średni roczny
	1985-1989	1990-1994	1985-1994	wzrost w %
Warzywa gruntowe ogółem Kapusta głowiasta ogółem Kalafiory Cebula Marchew Buraki Ogórki Pomidory Inne warzywa Warzywa spod osłon Pomidory Ogórki Inne warzywa	253.2 53.0 12.5 28.0 28.6 20.1 30.6 28.0 52.3 3.2 1.8 0.9 0.4	269.0 54.2 13.0 33.1 32.7 23.1 32.0 28.6 52.4 2.7 1.6 0.7 0.4	261.1 53.6 12.8 30.5 30.7 21.6 31.3 28.3 52.3 2.9 1.7 0.8 0.4	1.31 0.43 1.16 3.44 2.64 2.76 0.98 0.24 0.40 -2.75 -2.84 -4.46 -1.03
Warzywa ogółem	256.4	271.7	264.0	1.26
Źródło: dane GUS, obliczenia własne

Tabela 26

Średni roczny wzrost produkcji warzyw w latach 1985-1994

(wg. K.Kubiaka, 1995a)

Wyszczególnienie	Średnie wieloletnie w tys.ha			Średni roczny
	1985-1989	1990-1994	1985-1994	wzrost w %
Warzywa gruntowe ogółem Kapusta głowiasta ogółem Kalafiory Cebula Marchew Buraki Ogórki Pomidory Inne warzywa Warzywa spod osłon Pomidory Ogórki Inne warzywa Warzywa ogółem	5026.4 1667.4 226.2 536.4 730.2 469.2 327.0 412.4 657.6 282.8 155.2 110.4 17.2 5309.2	5311.0 1702.8 230.4 618.4 810.6 520.6 397.6 400.2 630.4 274.6 158.6 96.4 19.6 5585.6	5168.7 1685.1 228.3 577.4 770.4 494.9 362.3 406.3 644.0 278.7 156.9 103.4 18.4 5447.4	1.16 0.21 0.54 2.77 1.91 2.02 4.63 0.31 -0.58 0.13 0.93 -1.48 2.37 1.10
Źródło: dane GUS, obliczenia własne

W latach urodzaju produkcja warzyw dochodzi do 6 milionów ton rocznie. Spożycie w przeliczeniu na mieszkańca w kolejnych latach wynosiło: 1990r.-119; 1991r.-126; 1992r.-116; 1993r.-122; 1994r.-121,5 kg/M. Wysoką dynamiką wzrostu charakteryzuje się import świeżych warzyw. Eksport produktów warzywnictwa również wzrastał: 1992r.-290,3; 1993r.-321,7; 1994r.-407,6 tys.ton (tab.27). W 1995 roku sprzedano za granicę 476,2 tys.ton warzyw i ich przetworów, co stanowi 8,4 % ich zbiorów. W eksporcie ogrodniczym, produkty warzywnictwa stanowiły 36,1 % (Kubiak, 1996 a). Do 1995 roku zdecydowanie na czele eksportowanych warzyw była cebula, następnie warzywa kapustne. Z przetworów warzywnych, najważniejszą pozycję w eksporcie stanowią warzywa mrożone . Polskie produkty warzywnicze są w znacznym stopniu lokowane na rynku krajów Unii Europejskiej (cebula i warzywa mrożone). Od 1995 roku wystąpiły znaczne problemy ze sprzedażą większości uprawianych gatunków warzyw, pogorszyły się wskaźniki opłacalności ich produkcji, załamał się eksport warzyw. Konieczne stało się wyhamowanie produkcji szczególnie cebuli i marchwi oraz uprawa tzw. „zorientowana”, czyli produkcja warzyw (ilościowo i gatunkowo uzależniona od chłonności rynku (Kubiak, 1996 b).

Tabela 27

Bilans handlu zagranicznego produktami warzywnictwa w tys.t

(wg.K.Kubiaka 1995b)

Wyszczególnienie	1992	1993	1994
Produkty warzywnictwa razem Eksport Import Saldo	290.3 109.5 180.8	321.7 202.5 119.2	407.6 176.8 230.8
Świeże warzywa Eksport Import Saldo	155.6 83.5 72.1	221.6 139.4 82.2	247.4 118.3 129.1
Przetwory warzywne Eksport Import Saldo	137.4 26.0 108.7	100.1 63.1 37.0	160.2 58.5 101.7

Żródło GUS

Głównym producentem warzyw polowych są gospodarstwa indywidualne (1994r.-96,2 %). Ogólna produkcja warzyw wynosiła w 1994 roku- 5369 tys. ton, z czego warzywa spod osłon stanowiły 4,9 % (Kubiak, 1995 a).

Przy stosunkowo zadawalającej ilości warzyw, przypadającej na 1 mieszkańca, występuje jednocześnie bardzo zła struktura gatunkowa ich uprawy i spożycia. Kolejne miejsce w produkcji warzyw polowych w 1994 r zajmowały następujące gatunki: kapusta - 31,1 %, marchew - 14,7 %, cebula - 11,0 %, pomidor - 7,0 %, ogórek - 6,8 %, kalafior - 4,1 %. Łączna produkcja sześciu wymienionych gatunków stanowiła - 74,7 %. Dla porównania analogiczne dane dla tej samej grupy warzyw wynosiły w 1992 roku w Niemczech - 47,2 %, we Francji - 33,0 %, we Włoszech - 53,3 %, w Holandii - 67,9 %, w Hiszpanii - 46,3 %, w Grecji - 63,0 % i w Wielkiej Brytanii - 60,8 %.

Pod względem wielkości spożycia warzyw, Polska wyprzedza takie kraje jak: Holandię, Belgię, Niemcy i Wielką Brytanię. Największe spożycie warzyw występuje w krajach południowej Europy: Hiszpanii, Włoszech i Grecji. W karjach Europy Środkowo-Wschodniej, spożycie warzyw na jednego mieszkańca wynosi od 74 do 112 kg rocznie (tab.28). W uprawie dominują tzw.”warzywa ciężkie”, podczas gdy w krajach Unii Europejskiej - warzywa deklikatne, jak brokuł, jarmuż, papryka, pomidor, sałata, seler naciowy, szarag itp. (tab.29).

W produkcji warzyw uprawianych pod osłonami , w latach 1985-1988 notowano wzrost, natomiast od 1989 roku do 1994 roku ogólna produkcja warzyw zmniejszyła się o 20 %. W 1994 roku pod osłonami wyprodukowano 262 tys.ton warzyw ogółem, z czego dominował pomidor (60 %), następnie ogórek (33 %), a pozostałe warzywa stanowiły nieznaczny odsetek (7 %).

Na ilość spożywanych warzyw w Polsce oddziaływuje wysoki poziom produkcji krajowej oraz wzrastający ich import. Według danych bilansowych w 1994 roku na ogólną ilość spożywanych warzyw - 121,5 kg/M, z importu przypadło 6,3 kg/M, krajowych z uprawy polowej - 108,4 kg/M, natomiast spod osłon 6,8 kg/M. W spożyciu warzyw importowanych na pomidor przypadało - 4,2 kg/M (49 %). W ogólnej konsumpcji warzyw spod osłon pomidor stanowił 59 %, a ogórek 34 % (Kubiak, 1995 b). Według badań GUS, spożycie przetworów warzywnych na osobę w 1994 roku wynosiło - 7,80 kg, z czego kapusta kiszona stanowiła - 4,56 kg, warzywa mrożone - 0,36 kg a pozostałe - 2,8 kg/osobę (Rocznik statystyczny, 1995).

Tabela 28

Powierzchnia upraw warzyw gruntowych i ich spożycie

w krajach Środkowo-Wschodniej Europy (wg. T.Smoleńskiego, 1995)

Kraj	Powierzchnia upraw w tys.ha	% udział w powierzchni użytków rolnych	Spożycie w kg/M
Polska Czechy Słowacja Węgry Bułgaria Rumunia Słowenia Chorwacja Bośnia i Hercegowina Macedonia Serbia Albania Litwa Łotwa Estonia Białoruś Rosja Ukraina Mołdawia Holandia Włochy Niemcy	275.5 36.6 33.6* 89.0 109.2** 264.0 40.0** 116.0 14.0** 6.0** 26.0 30.0 25.0 18.6 5.1** 65.0 677.0 466.0 56.0 78.0 500.0 70.0	1.48 0.87 1.37 1.45 - - 4.65 5.08 0.61 0.47 0.41 2.73 0.71 0.93 0.37 0.70 0.32 1.21 2.24 3.88 3.34 0.41	- 74.0 109.8** 75.0 93.0 89.0** - - - - 112.0 - - 75.0 - 76.0 83.0 89.0 95.0 - - 83.0
*/ 1991, **/ 1992, Żródło: Fruit and Vegetable Markets Nr 53/95

Tabela 29

Główne gatunki warzyw gruntowych uprawianych w krajach Europy

Środkowo-Wschodniej (wg. T.Smoleńskiego, 1995)

Kraj	Gatunki wg ważności upraw
Polska Czechy Słowacja Węgry Bułgaria Rumunia Słowenia Chorwacja Bośnia i Hercegowina Macedonia Serbia Litwa Białoruś Rosja Ukraina	kapusta, cebula *, marchew, buraki ćwikłowe*, ogórki*, kalafiory*, szparagi* Cebula, marchew, selery, kapusta głowiasta kapusta głowiasta, pomidory, cebula cebula*, pomidory, papryka* pomidory, melony, papryka pomidory, melony, cebula, czosnek pomidory, fasola kapusta, fasola,pomidory, papryka kapusta, fasola, pomidory, papryka pomidory, papryka, kapusta, ogórki fasola, kapusta, pomidory, papryka kapusta głowiasta, brukiew, marchew, cebula, ogórki kapusta głowiasta, marchew kapusta głowiasta, marchew, cebula, ogórki, pomidory kapusta głowiasta, marchew, cebula, ogórki, pomidory
*/ Głownie z przeznaczeniem na eksport. Żródło: Der Markt-Obst und Gem*se 1/1995

W niektórych rejonach Polski obserwuje się specjalizację gospodarstw w uprawie określonych warzyw, gdzie wybór gatunku podyktowany jest optymalnymi warunkami klimatyczno-glebowymi i tradycją uprawy. W krajach Europy Zachodniej, produkcja warzyw rozwija się w wielkich przedsiębiorstwach warzywniczych zajmujących się wielkotowarową uprawą, przechowywaniem, przetwarzaniem oraz ich podażą w kraju i za granicą.

W Polsce, w przeciwieństwie do wysokouprzemysłowionych krajów Unii Europejskiej, istotną rolę w zaopatrzeniu w warzywa odgrywają działki i ogrody przydomowe. Dlatego udział samozaopatrzenia stanowi znaczący odsetek - 38 %.

Wysokie walory konsumpcyjne i użytkowe warzyw produkowanych w Polsce, w tym zwłaszcza ich smak, aromat i zdrowotność potwierdziły wyniki ankiety przeprowadzonej w kilku krajach Zachodniej Europy. Jest to zasługą rejonizacji, metod uprawy i ograniczonym zakresem chemizacji (Kubiak, 1995 b).

Pytania sprawdzające

1. Scharakteryzuj produkcję warzyw w Polsce i w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.

1. Omów strukturę spożycia warzyw w Polsce i na świecie.

1. Jakie są możliwości rozwoju produkcji warzywniczej w Polsce?

12. Warunki przyrodnicze a produkcja warzyw

Rośliny warzywne pochodzą z różnych części świata i w związku z tym, mają bardzo zróżnicowane wymagania szczególnie w stosunku do klimatu. Podstawowymi czynnikami środowiska są klimat (temperatura, światło, opady atmosferyczne) i gleba, które oddziaływują na roślinę kompleksowo. Okres wegetacyjny trwa w Polsce od 180 do ponad 220 dni (rys.22).

Rys.22. Mapa długości okresu wegetacyjnego w Polsce; dane PIHM

za okres 1948-1957

12.1. Klimat

Pod względem wymagań cieplnych, rośliny warzywne dzieli się na dwie grupy. Do pierwszej zalicza się rośliny klimatu ciepłego (tzw.ciepłolubne; psiankowate, dyniowate, fasola i kukurydza). Nasiona tych roślin sieje się lub sadzi ich rozsadę w pole, po ostatnich przymrozkach majowych. Minimalna temperatura dla ich wzrostu wynosi 10-12^oC, a optymalna 20-30^oC. W temperaturze niższej niż 10^oC, następuje zahamowanie wzrostu roślin ciepłolubnych oraz występują choroby fizjologiczne, a w temperaturze w garanicach 0^oC rośliny giną. Dlatego produkcja towarowa omawianych roślin warzywnych powinna być prowadzona w rejonach kraju, w których średnia temperatura lipca wynosi co najmniej 18^oC - rys.23. Ponadto warzywa te, mogą być uprawiane od połowy maja do końca września, czyli w okresie, w którym nie występują przymrozki.

Rys. 23. Przebieg izoterm lipca 18^oC i 19^oC wyznaczających najcieplejszy

obszar Polski

Drugą grupę stanowią rośliny klimatu umiarkowanego, rozwijające się najlepiej w temperaturze 15-20^oC. Należą tu warzywa kapustne, marchew, pietruszka, groch, rzodkiewka, sałata. Nasiona niektorych roślin klimatu umiarkowanego (cebula, bób, groch, kapusta, marchew, pietruszka) kiełkują w niskich temperaturach i są wytrzymałe na przymrozki wiosenne. Siew nasion lub sadzenie rozsady tych warzyw przeprowadza się w początkach okresu wegetacyjnego (do 10.04). Po przejściu silniejszych przymrozków wiosennych sadzi się w polu sałatę i kalafior oraz sieje burak ćwikłowy, poniewż młode rośliny tych gatunków są wrażliwe na niższe temperatury.

Wieloletnie rośliny warzywne (chrzan, rabarbar) znoszą bez szkody niskie temperatury. Do roślin odpornych na mróz zalicza się kapustę brukselską, czosnek, niektóre odmiany pora i szpinaku..

Wymagania cieplne zmieniają się w zależności od wieku rośliny i fazy jej wzrostu. Nasiona cebuli kiełkują w temperaturze 5-6^oC, podczas wzrostu korzeni i szczypioru rośliny wymagają temperatury 10-16^oC w okresie wykształcania cebul 16-21^oC. Po załamaniu się szczypioru pożądana jest temperatura 21-27^oC.

Z chwilą rozwoju organów nadziemnych, światło jest niezbędne dla roślin. Wymagania poszczególnych gatunków do intensywności światła są wyraźnie zróżnicowane.

Większość warzyw należy jednak do roślin światłolubnych. Szczególne znaczenie ma światło w uprawie szklarniowej w okresie od późnej jesieni do kwietnia. Do roślin wrażliwych na niedobór światła należą: dynia, fasola, ogórek, pomidor. Najmniej wrażliwe na brak światła są: rabarbar, szczaw, szpinak, szczypiorek. Większość roślin reaguje na długość dnia przejściem z rozwoju wegetatywnego na generatywny. Rośliny dnia długiego zakwitają przy co najmniej 14 godzinnym dniu (sałata, rzodkiewka, szpinak), dlatego uprawia się je w warunkach dnia krótkiego, na zbiór wczesnowiosenny lub jesienny. Z długością dnia związane jest również wykszatałcanie zgrubienia u cebuli przy 14-16 godzinnym dniu, dlatego gatunek ten sieje się wcześnie, ponieważ przed nastaniem dnia długiego rośliny muszą być silne i wytworzyć dużą liczbę liści. Wśród roślin warzywnych wyróżnia się zakwitające zarówno przy dniu długim jak i dniu krótkim (większość odmian fasoli, kapusta, ogórek, pomidor).

Tabela 30

Optymalne okresy deszczowania i wielkość dawek wody dla ważniejszych

roślin warzywnych (wg. Buczak, 1990)

Miesiące i dekady

Wielkość

Liczba

Roślina

V

VI

VII

VIII

IX

dawki

dawek

1

2

3

1

2

3

1

2

3

1

2

3

1

2

3

(w mm)

Kalafior i kapusta na zbiór wczesny

++

++

+

20-30

2-4

Kapusta późna

++

++

++

++

++

++

25-30

2-5

Kalafior na zbiór późny

++

++

++

++

++

++

++

++

25-30

2-5

Ogórek

+

++

++

+

20

2-3

Pomidor

++

++

+

20-30

2-3

Cebula

++

++

++

++

+

20

2-3

Czosnek

++

++

+

15-20

2-3

Por

++

+

++

++

++

++

++

++

++

+

20-30

2-5

Seler korzeniowy

+

++

+

++

++

++

++

++

++

30

3-5

Marchew wczesna

+

++

++

++

++

+

20

2-3

Marchew późna

++

++

++

25-30

2-3

Pietruszka korzeniowa

++

++

++

20-30

2-3

Burak ćwikłowy na zbiór wczesny

++

++

++

25

2

Burak ćwikłowy na zbiór późny

++

++

++

++

25

2

Fasola

++

++

++

20

2-3

Groch

++

++

++

20

2

Wielkość jednorazowej dawki polewowej wynosi 20-30 mm opadu. Na glebach lżejszych o mniejszej pojemności wodnej stosuje się mniejsze dawki, ale częściej; na cięższych - większe rzadziej. Przed sadzeniem, po posadzeniu roślin do gruntu albo w razie suszy w początkowym okresie ich wzrostu dawki wynoszą około 15 mm. Mniejsze dawki (10 mm) stosuje się dla ułatwienia wschodów marchwii, cebuli lub ogórka.

Warzywa w swoim składzie zawierają od 65-97 % wody. Dlatego też, do prawidłowego wzrostu i rozwoju oraz wydania wartościowego plonu, dostateczna ilość wody jest dla roślin konieczna. Zasadniczym źródłem wody w glebie są opady, których ilość (550 mm rocznie) jest niewystarczająca, a ich rozkład nierównomierny. Niedobory wody w uprawie warzyw uzupełnia się przez deszczowanie - tab.30.

Poszczególne gatunki roślin różnią się zapotrzebowaniem na wodę. Warzywa o dobrze wykształconym i głęboko sięgającym systemie korzeniowym, dobrze wykorzystują wodę z gleby i lepiej znoszą jej okresowe niedobory. Natomiast rośliny płytko korzeniące się (cebula, ogórek, sałata) mają duże potrzeby wodne i wymagają dobrej wilgotności wierzchniej warstwy gleby (tab. 31). Potrzeby wodne zależą od fazy wzrostu i rozwoju roślin. Od wschodów lub posadzenia rośliny do jej dobrego zakorzenienia się wymagana jest duża wilgotność gleby. W czasie tworzenia się części jadalnych u warzyw, potrzeby wodne roślin są bardzo duże. W fazie dojrzewania zapotrzebowanie na wodę obniża się. Warzywa liściowe o krótkim okresie wegetacji (sałata, szpinak) mają duże wymagania wodne przez cały okres ich wzrostu.

Tabela 31

Wymagania ważniejszych gatunków roślin warzywnych co do optymalnej wilgotności gleby (Chroboczek, Skąpski, 1982)

Gatunki bardzo wymagające	Gatunki wymagające	Gatunki o średnich wymaganiach	Gatunki o małych wymaganiach
kapusta pekińska kalafior brokuł sałata kalarepa rzodkiewka kapusta wczesna seler ogórek	cebula czosnek por kapusta brukselska kapusta późna papryka pomidor karłowy fasola szparagowa ziemniak wczesny	pietruszka groch zielony dynia jarmuż marchew chrzan rabarbar	pomidor wysokorosnący burak ćwikłowy szparag

Zarówno niedobór jak i nadmiar wody są niekorzystne dla roślin. Warzywa rosnące na zbyt wilgotnym polu są niesmaczne i źle się przechowują.

12.2.Gleba

„Idealna gleba”, pod uprawę warzyw powinna być przepuszczalna, przewiewna, wiosną szybko obsychająca i nagrzewająca się. Jest łatwa do uprawy, nie zaskorupia się i jest zasobna w składniki pokarmowe. Rośliny warzywne mają zróżnicowane wymagania glebowe. Gatunki o płytkim systemie korzeniowym mają większe wymagania co do gleby niż głębiej korzeniące się. Największe wymagania glebowe ma cebula, kalafior, ogórek, papryka, sałata, seler. Do nieco mniej wymagających należą: fasola, groch zielony, kapusta, rzodkiewka, szpinak. Stosunkowo najmniejsze wymagania glebowe ma burak ćwikłowy, marchew, pietruszka i pomidor.

Pod uprawę warzyw najbardziej wymagających nadają się gleby klasy I i II, pozostałe gatunki można uprawiać na glebie klasy III. Uprawę warzyw o mniejszych wymaganiach można prowadzić na glebie klasy IV, właściwie nawożonej (tab.32). Wczesne warzywa uprawia się na glebach lżejszych, szybciej nagrzewających się wiosną (rys.24).

Rys. 24. Temperatura gleby na głębokości 10 cm w drugiej dekadzie kwietnia (wg. Listowskiego)

Tabela 32

Kompleksy rolniczej przydatności gleb ornych terenów nizinno-wyżynnych

(układ wg.A.Nożyńskiego 1980)

Nr kompleksu	Nazwa kompleksu	Klasy bonita-cyjne^a	Gleby i ważniejsze rośliny uprawne
1 2 3 4 5 6 7 8a 8b 9a 9b	pszenny bardzo dobry pszenny dobry pszenny wadliwy żytni b.dobry (pszenno-żytni) żytni dobry żytni słaby żytni najsłabszy zbożowo-pastewny mocny na glebach mineralnych zbożowo-pastewny mocny na glebach organicznych zbożowo-pastewny mocny na glebach mineralnych zbożowo-pastewny słaby na glebach organicznych	I, II IIIa,IIIb IIIb,IVa IVb IIIa, IIIb IVa IVa, IVb IVb, V V, VI IIIb, IVa IVb IIIb, IVa IVb IVb, V IVa, IVb	najlepsze gleby średnio zwięzłe; warzywa, pszenica, burak, lucerna, koniczyna czerwona, bobik gleby i rośliny podobne jak wyżej oraz kukurydza gleby zwięźlejsze w terenach falistych, za suche: pszenica, burak, rzepak, jęczmień, kukurydza, lucerna najlepsze gleby lekkie; żyto, ziemniak, burak, rzepak, jęczmień, owies, bobik, groch, pszenica, kukurydza, lucerna przeważnie piaski gliniaste lekkie; żyto, ziemniak, jęczmień, łubin, saradela, gryka, wyka ozima, kukurydza najczęściej piaski słabogliniaste; żyto, ziemniak, łubin, saradela, gryka najgorsze gleby lekkie - piaski luźne i słabogliniaste; żyto, łubin żółty, gryka, wyka ozima gleby zwięźlejsze niż piaski, okresowo lub stale za mokre; pszenica, owies, burak pastewny, brukiew, kapusta pastewna, koniczyna białoróżowa, czerwona, trawy torfy i mursze; trawy, żyto, owies, ziemniak, brukiew, kapusta, konopie gleby lekkie za wilgotne; owies, brukiew, koniczyna biała, kapusta, trawy gleby organiczne; koniczyna białoróżowa, konopie, owies , brukiew, kapusta, trawy

^a Wytłuszczanie oznacza dominację danej klasy w kompleksie glebowo-rolniczym.

Rys. 25. Rejony uprawy pomidora

W Polsce istnieją korzystne warunki klimatyczno-glebowe do uprawy wielu gatunków warzyw. Jednak uzyskanie dobrych wyników w produkcji konkretnego gatunku warzyw, zależy, głównie od uwzględnoienia wymagań kompleksowych roślin w stosunku do czynników środowiska i warunków ekonomicznych. Opracowano rejony uprawy niektórych gatunków warzyw na skalę towarową. Warzywa ciepłolubne (fasola, ogórek, pomidor) należy uprawiać w najcieplejszych rejonach kraju środkowych i nizinnych (rys.25). Ogórek może być uprawiany w rejonach nie tylko ciepłych ale i o najżyźniejszych glebach. Dla cebuli natomiast, najlepsze są rejony środkowe, gdzie na wiosnę można zastosować deszczowanie i gdzie jest większa możliwość dosuszania cebuli. Warzywa kapustne należy uprawiać w północnych i południowych rejonach kraju, czyli na terenach o największej ilości opadów, na glebach cięższych, dłużej utrzymujących wodę (rys.26). Natomiast groch na zielone nasiona zaleca się uprawiać w rejonach podgórskich oraz nadmorskich (rys.27).

Rys. 26. Rejony uprawy kapusty

Rys.27. Rejony uprawy grochu dla przetwórstwa i zamrażalnictwa

Pytania sprawdzające

1. Scharakteryzuj wymagania cieplne warzyw.

1. Omów okresy krytyczne w zapotrzebowaniu warzyw na wodę.

1. Jakie czynniki środowiskowe i ekonomiczne uwzględnia się przy rejonizacji poszczególnych gatunków warzyw.

13. Zmianowanie i płodozmian w uprawie warzyw

Już w czasach starożytnych znane były korzyści wynikające ze zmianowania roślin. Wieloletnie doświadczenia założone w Skierniewicach w 1922 roku wykazały, że u niektórych gatunków roślin brak zmianowania prowadzi do znacznego spadku plonu, natomiast u innych nie zaobserwowano jego wpływu (Chroboczek, Skąpski, 1982).

Zmianowanie jest to racjonalne następstwo uprawianych po sobie roślin w ciągu kilku lat na tym samym polu z uwzględnieniem czynników przyrodniczych, agrotechnicznych, organizacyjnych i ekonomicznych.

Płodozmian jest to zmianowanie zaplanowane na kilka lat na określonych polach konkretnego gospodarstwa.

W produkcji towarowej warzyw obserwuje się ograniczanie liczby uprawianych gatunków roślin, co wiąże się z postępującą technizacją we współczesnym ogrodnictwie oraz z osiąganiem wysokiej specjalizacji. Proces ten przyczynia się jednak do wzrostu ryzyka produkcji.

Uprawa z pominięciem zmianowania prowadzi do znacznego spadku plonu większości roślin warzywnych. Jak wykazały badania, powodem jest nagromadzenie się chorób grzybowych pochodzenia glebowego oraz szkodliwych nicieni (Brzeski, 1992;Bullock 1992).

Wielkotowarową uprawę warzyw prowadzi się w odpowiednich rejonach glebowo-klimatycznych, natomiast drobnotowarową na terenie całego kraju.

Głównym czynnikiem, który należy brać pod uwagę przy układaniu zmianowania, jest takie następstwo uprawianych po sobie roślin, które zapewnia najlepsze wykorzystanie obornika. W pierwszym roku po nawozie organicznym uprawia się warzywa o długim okresie pobierania składników pokarmowych, które wykorzystują obornik najlepiej i równocześnie niszczą chwasty (dyniowate, kapustne, seler). W drugim roku - rośliny, które nie znoszą świeżego obornika i są wrażliwe na zachwaszczenie (cebulowe, korzeniowe). Dobre warunki mają również rośliny przeznaczone na wczesny zbiór o dużych wymaganiach pokarmowych, zwłaszcza w stosunku do łatwo przyswajalnych składników , znajdujących się w glebie po częściowym zmineralizowaniu obornika. W trzecim roku następują rośliny o stosunkowo małych wymaganiach nawozowych (bób, fasola, groch). Planowanie w którym roku po oborniku należy uprawiać poszczególne gatunki warzyw zależy również od ilości związków próchnicznych w glebie, zapewniających lepsze utrzymanie wody w wierzchniej jej warstwie.

Przy ustalaniu kolejności gatunków po sobie, należy uwzględnić zasięg ich systemu korzeniowego. Wielkość zasięgu korzeni w głąb i wszerz, decyduje jaką objętość masy glebowej przenikają i wykorzystują korzenie jednej rośliny. Głęboko korzeniące się rośliny, mogą pobierać wodę i składniki pokarmowe z większej objętości gleby, poprawiają również żyzność gleby oraz pozostawiają w niej stosunkowo dużą masę korzeni po zbiorze.

Do płytko korzeniących się roślin warzywnych (do 30 cm) należy: cebula, ogórek, rzodkiewka, szpinak. Średnia głębokość zakorzeniania się (do 60 cm) jest cechą fasoli, grochu, kalafiora i sałaty. Głębokim zasięgiem systemu korzeniowego (ponad 75 cm) charakteryzuje się burak ćwikłowy, kapusta i marchew (rys.28).

Biorąc pod uwagę agrobiologiczne właściwości i wymagania uprawianych roślin w stosunku do stanowiska w zmianowaniu, należy ustalić w płodozmianie takie następstwo uprawianych po sobie roślin, ażeby po roślinach płytko korzeniących się uprawiane były gatunki głęboko korzeniące się i odwrotnie. Dla roślin słabo korzeniących się jest bardzo ważne, by trafiały na glebę głębiej spulchnioną przez korzenie rośliny przedplonowej.

Rys. 28. Schematy zasięgu systemu korzeniowego kilku gatunków roślin wa rzywnych

Zachwaszczenie gleby jest czynnikiem bardzo istotnym przy ustalaniu zmianowania, ponieważ gatunki warzyw, w niejednakowym stopniu są wrażliwe na chwasty. Następstwo roślin powinno się tak ustalać, aby po roślinach zachwaszczających glebę , następowały rośliny odchwaszczające. Rośliny wolno rosnące, uprawiane z bezpośredniego siewu w pole (cebula, marchew, pietruszka), sprzyjają zachwaszczeniu. Natomiast rośliny uprawiane z rozsady (kapusta głowiasta), sadzone w dużej rozstawie (np. 50x50 cm), początkowo umożliwiają przeprowadzanie uprawek odchwaszczających. Następnie szybko rosnąc , silnie zacieniają glebę przez co przyczyniają się do doskonałego zwalczania chwastów.

Mechaniczne niszczenie chwastów nie zawsze jest możliwe do wykonania ze względu na zbyt małe odległości między rzędami (np. groch zielony, warzywa korzeniowe uprawiane z siewu), dlatego w takich uprawach należy uwzględnić możliwość stosowania herbicydów, pozwalających na pozostawienie czystego pola dla następujących po nich roślinach. Przy stosowaniu herbicydów należy jednak brać pod uwagę pozostałości preparatu w glebie i wrażliwość na nie rośliny następczej.

W warzywnictwie zmianowanie nabiera coraz większego znaczenia jako czynnik wpływający na stan fitosanitarny gleby. Do roślin, których nie można uprawiać bez zmianowania należą cebulowe i kapustne. Zbyt częste następstwo cebuli na tym samym polu, prowadzi do wystąpienia trudnych w zwalczaniu chorób (biała zgnilizna cebuli) i szkodników. Niszczyk zjadliwy (nicień), może na wiele lat wyeliminować pole z uprawy cebuli. Dlatego też, chcąc uniknąć porażenia przez choroby i szkodniki, należy przestrzegać, aby cebula na to samo pole nie trafiała cześciej niż raz na 3-4 lata. W przypadku wystąpienia nicieni nie należy na tym samym polu uprawiać również częściej niż co 4-5 lat roślin żywicielskich ( cebulowych, koniczyny czerwonej, lucerny, ziemniaka). Natomiast wskazana jest uprawa takich roślin jak: dyniowate, fasola, groch, kukurydza, sałata, wyka i zboża z wyjątkiem owsa, które nie są porażane przez niszczyka zjadliwego. Preparaty chemiczne (nematocydy), nie mogą zastąpić zmianowania, ponieważ niszczą tylko określone gatunki nicieni i są w glebie aktywne bardzo krótko. Kapusta uprawiana zbyt często na tym samym polu porażana jest przez kiłę kapusty, której czynnikiem chorobotwórczym są patogeny gromadzące się w glebie. Dlatego też, kapusty podobnie jak innych z rodziny krzyżowych, w tym rzepaku i gorczycy, nie należy uprawiać na tym samym polu częściej niż co 4 lata. Zarówno nicienie, jak i również kiła kapusty mają wielu gospodarzy wśród chwastów, dlatego dla zabezpieczenia zdrowotności uprawianych gatunków, nie bez znaczenia jest utrzymywanie pól niezachwaszczonych (Brzeski, 1992).

Warzywa korzeniowe należą do roślin źle znoszących uprawę w monokulturze. Burak, marchew, pitruszka i seler reagują niekorzystnie znacznym spadkiem plonu na dłuższą uprawę bez zmianowania. Plon warzyw strączkowych uprawianych w monokulturze zmniejsza się o kilkanaście procent. Dobrze znoszą wieloletnią uprawę po sobie: ogórek i pomidor. Jednak brak zmianowania może mieć niekorzystny wpływ na jakość tych warzyw. Owoce pomidora z monokultury charakteryzowały się niższą twardością i mniejszą ilością kwasów organicznych w porównaniu z owocami uzyskanymi w zmianowaniu, których walory smakowe i zapachowe były również korzystniejsze (Elkner, Rumpel, 1995).

Zależnie od specyfiki gospodarstwa, zmianowanie może obejmować wyłącznie rośliny warzywne lub połączenie ich z roślinami rolniczymi. W zmianowaniu należy wprowadzać co 3-4 lata rośliny zbożowe z wyjątkiem owsa. Ponieważ zboża (jęczmień, pszenica, pszenżyto, żyto) nie są żywicielami dla nicieni, jako rośliny jednoliścienne umożliwiają skuteczne zwalczanie (chemiczne lub mechaniczne) chwastów dwuliściennych. Wczesny zbiór zbóż pozwala należycie przygotować glebę pod uprawę roślin warzywnych w roku następnym. Duże znaczenie ma również przyoranie słomy, jako nawozu organicznego dla uprawianych warzyw.

Układanie płodozmianów wieloletnich dla konkretnego gospodarstwa jest możliwe przy ustabilizowanym popycie na produkowane surowce roślinne. Dlatego też, ze względow organizacyjnych i zmieniającego się popytu, uprawia się warzywa w cyklu 3-4 letnim.

Płodozmian intensywny ma zastosowanie w uprawie warzyw charakteryzujących się dużymi wymaganiami. Wszystkie czynności w tym płodozmianie powinny być bardzo starannie przeprowadzone, poczynając od uprawy gleby, poprzez zabiegi pielęgnacyjne , obfite nawożenie organiczne i mineralne. W płodozmianie intensywnym zaleca się również stosowanie przedplonów i poplonów, których uprawa zwiększa dochód w gospodarstwie .

W przypadku łączenia upraw warzywniczych z produkcją rolniczą, stosuje się dłuższe cykle zmianowania. Opracowuje się ogólny schemat uwzględniający następstwo grup roślin o podobnych wymaganiach (okopowe, zbożowe, warzywa cebulowe, korzeniowe, strączkowe), aby zwiększyć możliwość dobierania gatunków w zależności od zmieniającej się koniunktury rynkowej. Należy również uwzględnić rośliny niezbędne jako pasza dla inwentarza oraz przy doborze konkretnych gatunków mieć na względzie właściwy rozkład pracy. Przykład płodozmianu warzywniczo- rolniczego, w którym istnieje możliwość zmiany gatunków, przedstawiono w tabeli 33.

Tabela 33

Przykład płodozmianu warzywniczo-rolniczego

(wg E.Chroboczka i W.Skąpskiego, 1982 r))

Schemat ogólny	Płodozmian A	Płodozmian B
1 rok liściowe^1 kapustne 2 rok zboża jare z wsiewką roślin strukturotwórczych 3 rok roślina strukturotwórcza 4 rok cebulowe^2 5 rok korzeniowe 6 rok motylkowate+zboża ozime 7 rok zboża ozime	sałata kolafiory późne jęczmień z wsiewką lucerny lucerna cebula seler fasola szparagowa i pszenica ozima pszenica ozima	szpinak kapusta późna pszenica jara z wsiewką koniczyny koniczyna por marchew groch zielony i jęczmień ozimy jęczmień ozimy

Obecnie obserwuje się specjalizację w produkcji warzyw polegającą na intensywnej uprawie, prowadzonej z dużą perfekcją, małej liczby gatunków (1-5). Wysokie plony, najlepszej jakości z jednostki powierzchni uzyskuje się przy obniżeniu kosztów produkcji dzięki:

• lepszemu wykorzystaniu trwałych środków produkcji,

• większej wydajności pracy,

• mniejszych kosztach ogólnych.

Zaletą takiego systemu jest możliwość wprowadzenia całkowitej mechanizacji procesu produkcji oraz dogłębne opanowanie przez producenta wymagań agrotechnicznych, nawozowych i ochrony niewielkiej liczby uprawianych w wyspecjalizowanych gospodarstwach gatunków roślin warzywnych.

Konieczne jest rozsądne połączenie efektów jakie daje prawidłowe zmianowanie z korzyściami, jakie niesie ze sobą specjalizacja. Ze względu na zmienność warunków atmosferycznych w poszczególnych latach, powinno się uprawiać na jednakowym areale warzywa odporne na chłody i ciepłolubne (np. kapusta, i pomidor), w celu zmniejszenia ryzyka przyrodniczego produkcji.

Pytania sprawdzające

1. Podaj definicję zmianowania i płodozmianu.

1. Wymień czynniki istotne przy układaniu zmianowania.

1. Scharakteryzuj płodozmian warzywniczy i warzywniczo-rolniczy.

14. Ogólne zasady uprawy warzyw polowych i Integrowana produkcja warzyw.

14.1. Nawożenie

Prawidłowe nawożenie powinno zapewnić roślinie optymalne stężenie wszystkich składników pokarmowych w glebie przez cały okres wegetacji. Zawartość łatwo przyswajalnych form składników pokarmowych ustala się na podstawie analizy gleby. Warzywa charakteryzują się dużymi wymaganiami pokarmowymi. Tabela 34 obrazuje ilości składników pokarmowych pobranych z gleby przez warzywa. Potrzeby nawozowe roślin zależą nie tylko od ich wymagań pokarmowych, roślin ale również od rodzaju gleby, zawartości próchnicy, odczynu oraz dodatkowego nawadniania roślin.

Tabela 34

Ilość składników pokarmowych pobranych z gleby przez warzywa

(wg O.Nowosielskiego, 1968)

Roślina	Plon	Ilość składników zabierana z plonem (w kg/ha)
	t/ha	azot N	fosfor P	potas K	wapń Ca	magnez Mg
Cebula Kapusta głowiasta biała wczesna Kapusta głowiasta biała późna Marchew Ogórek Pomidor Szpinak wiosenny Szpinak jesienny	30.0 30.0 70.0 40.0 30.0 40.0 10.0 20.0	90 115 230 155 50 105 55 95	16 18 34 24 16 10 6 16	96 168 256 172 88 112 56 88	49 122 297 94 52 7 8 17	7 8 18 16 10 12 5 7

W uprawie roślin warzywnych ogromne znaczenie ma nawożenie organiczne, które zwiększa zawartość próchnicy i poprawia właściwości fizykochemiczne gleb. Dzięki próchnicy gleba zwięzła staje się przewiewna i przepuszczalna, natomist gleba lekka zwiększa pojemność wodną i jest bardziej żyzna. Do nawozów organicznych zalicza się: obornik, nawozy zielone, biohumusy i komposty, które poprawiają strukturę gleby, wzbogacają ją w mikroelementy oraz mikroorganizmy, które wiążą metale ciężkie i substancje toksyczne. Pobieranie potrzebnych roślinom składników mineralnych najlepiej przebiega przy pH 6,5-7,5. Optymalny odczyn gleby zmniejsza również dostępność pierwiastków toksycznych dla roślin. Stosowanie nawozów wapniowych albo wapniowo- magnezowych umożliwia uzyskanie wymaganego odczynu oraz zmniejsza również skutki „kwaśnych deszczy”. Wymagania roślin warzywnych do odczynu gleby przedstawia tabela 35.

Tabela 35

Wymagania roślin warzywnych co do odczynu gleby

(wg Thompsona i Kelly, 1957)

pH 6,0-6,8	pH 5,5-6,8	pH 4,8-5,4
burak ćwikłowy cebula groch na zielono kalafior marchew szparag szpinak	fasola kapusta kukurydza cukrowa ogórek pomidor rzepa rzodkiewka	ziemniak

Nawozy wieloskładnikowe sypkie i płynne przeznaczone do upraw ogrodniczych, pozwalają maksymalnie zmniejszyć dawki nawożenia mineralnego. Obecnie na rynku do obrotu i stosowania znajduje się 440 nawozów wieloskładnikowych, które produkowane są z myślą o nawożeniu poszczególnych grup roślin czy też dla odpowiedniej technologii uprawy. W tabeli 36 przedstawiono nawozy wieloskładnikowe sypkie zawierające ilości składników pokarmowych dostosowanych do wymagań po-

szczególnych gatunków roślin. Nawozy wieloskładnikowe płynne przeznaczone do dokarmiania dolistnego lub doglebowego obrazuje tabela 37. Zaletą ich jest zmniejszenie o 15-30 %) stosowanych dawek, a jednocześnie ograniczenie zanieczyszczenia środowiska. Wykaz nawozów wieloskładnikowych o działaniu żywieniowo- ochronnym podaje tabela 38. Zawarte w nich makroelementy poprawiają stan odżywiania roślin, natomiast mikroelementy (Cu, Zn, B) w stężeniu toksycznym dla patogenów, a nietoksycznym dla uprawianych roślin, ograniczają rozwój chorób. Wchodzące w ich skład związki organiczne, korzystnie oddziaływują na wzrost i rozwój roślin.

Tabela 36

Nawozy wieloskładnikowe sypkie

(wg Z.Michałojć 1996)

Rodzaj nawozu	N %	P2O5 %	K2O %	MgO %	CaO %	Mikro-elementy	Uwagi
Agrovital OZ-J Agrovital OZ-W Agrovital OZ-U Atut 2002 Agrofoska Alkavit Azofoska Azalea Bional Conifere Ekofoska J Ekofoska W Flora Fruktus 1 Fruktus 2 Kwiatowit Mikro MIS-3 MIS-4 Mikroflor 1 z Mg Plantacote 4M6M8M Plon A Plon B Plon C Supra NPK Supervit K Supervit R Supervit C Sakofoska	8 13.0 11.0 8.8 11.4 3.0 13.6 12.0 8.0 11.0 3.0 8.0 8.2 17.0 13.5 12.2 10.2 10.2 7.5 15.0 15.0 10.5 11.3 8.0 11.0 16.5 13.2 12.0 4.0	12.4 6.3 11.0 4.0 9.2 4.6 6.4 10.0 9.0 6.0 5.0 4.0 12.4 8.5 5.0 14.9 15.4 8.1 15.0 - 10.0 15.0 17.0 20.4 11.0 7.8 13.5 14.5 1.2	23.1 18.5 20.0 12.3 16.8 6.1 19.1 11.0 8.0 18.0 15.0 8.0 23.1 17.0 20.0 30.6 15.4 15.3 15.0 15.0 15.0 15.8 17.0 15.3 22.0 17.0 15.8 17.8 1.8	4.5 4.2 - 2.9 3.8 4.8 4.5 - 8.0 - 1.8 1.2 4.9 7.0 5.0 0.29 3.4 6.1 6.1 7.5 2.0 3.5 3.8 4.1 3.3 2.4 2.0 1.8 1.2	- - - - 8.9 32.5 - - 11.0 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -	0.63 0.89 0.63 0.6 0.1 0.2 1.08 - 0.7 - - - 0.9 - 0.8 0.92 1.1 0.8 0.8 0.83 0.29 - - - 0.2 0.16 0.05 0.12 0.1	bez Cl bez Cl bez Cl bez Cl bez Cl odkwaszający bez Cl azalie warzywa pH 5,5 uprawy jesienne uprawy wiosenne kwiaty sadownicze sady kwiaty ogrodnicze ogrodnicze ogrodnicze uprawy szklarn. uwalnianie skł. pok.4,6,8 mieś. ogrodnicze ogrodnicze ogrodnicze warzywa kapustne B i Mo cebulowe Cu n.org. mineralny

Tabela 37

Nawozy wieloskładnikowe płynne

(wg Z.Michałojć, 1966)

Rodzaj nawozu	N %	P2O5 %	K2O %	MgO %	Mikroelementy %	Uwagi
Agrosol U Agrosol N Mg Fe B Agrovital Fe Ti (F) Agrovital U Basfoliar 36 Bioflor Biomik WK Busz 1 Florogama Fe-VIT Granverde Hortsol Insol 1 Insol P Insol Fe Javit 1 Kwiatowit Lif Calcio Maxi-vit 1 Plonvit 1 Plonis T Saletra potasowa 20% Saletra wapniowa 40% Supervit K Syntaflor Syntavit	10.8 12.0 15.0 12.0 27.0 8.0 10.0 6.5 15.0 2.0 8.0 8.5 8.0 11.5 2.5 10.0 0.4 10.0 8.0 3.5 2.0 2.6 6.5 5.2 8.0 10.0	1.57 - - 1.75 - 2.6 4.5 24.0 7.0 - 5.0 - 4.0 - - 0.2 0.2 - 8.0 0.1 - - - - 8.0 2.0	4.48 - - 5.0 - 4.6 5.0 7.0 24.0 - 10.0 - 4.0 - - 5.0 0.5 5.0 6.0 5.2 1.2 7.5 - 2.6 6.0 5.0	0.2 3.0 0.3 0.2 0.5 0.8 0.25 - 2.5 - - 1.7 - 2.0 - 1.5 0.1 4.0 0.1 0.6 2.0 - - 0.3 172mg/dm^3 0.012	0.14 Fe 1,2 Fe 1,5%Ti0,02 361 mg/kg 0.2 0.142 0.71 - 0.65 Fe 3,2 0.07 0.26 931 mg/kg 1.605 3.0%Fe 0.006 mikro+ - 0.145 0.056 0.15 - - 0.14 308 mg/dm^3 0.042	bez Cl bez Cl bez Cl rośl.ogrodnicze Mn, Cu Fe,Zn,Mn,Cu,B,Mo upr. ogr. polowe bez Cl Ca 1,4 % upr. ogrod. Zn,Cu,B Ca 12,7 % upr. ogrod. upr. sadow. upr.ogrod. Ca 2% kwiaty Ca 10 % upr. orod. CaO 1 % Fe, Zn,Cu upr.ogrod. Ca 9,5 % witaminy bez Cl upr.sadownicze

Nawozy wieloskładnikowe płynne oraz żywieniowo-ochronne są szczególnie preferowane, ze względu na właściwości proekologiczne. Poprawiają one stan odżywienia roślin a jednocześnie ograniczają rozwój chorób i szkodników.

W metodach bezglebowych produkcji warzyw, mają zastosowanie nawozy stałe i płynne przedstawione w tabeli 39. Zawierają one wszystkie niezbędne dla roślin makro- i mikroelementy dobrze rozpuszczalne w wodzie.

Fot. 19. Uprawa ogórka w tunelu foliowym

Fot. 20. Oprawa oberżyny w tunelu foliowym

Fot. 21. Produkcja rozsad warzyw w inspektach

Fot. 22. Papryka w fazie owocowania

Tabela 38

Nawozy o działaniu żywieniowo-ochronnym

(wg Z.Michałojć, 1996)

Rodzaj nawozu	N g/dm^3	P2O5 g/dm^3	K2O g/dm^3	MgO g/dm^3	CaO g/dm^3	Mikroelementy
Ekolist Foliar Florogama O Floropest Florovit Humolist Mixt-1 Nalist	120 80.0 110.0 10.0 30.0 100.0 80.0 80.0	1.0 - 34.4 2.1 7.0 1.0 1.6 -	60.0 59.0 96.3 7.0 24.0 40.0 57.6 50.0	10.0 6.0 7.6 1.0 0.1 5.0 5.0 5.0	5.0 - 154.0 1.0 8.0 20.0 14.0 20.0	Cu,Mn,B,Fe,Mo Cu,B Cu,Mn,B,Zn,Fe,Mo Cu,Mn,B,Zn,Fe,Mo S,Cu,Mn,B,Zn,Fe,Mo Cu,Mo Cu,Mn,B,Zn,Mo,Co Cu,Mn,B,Zn,Fe,Mo

Tabela 39

Nawozy wieloskładnikowe do upraw bezglebowych

(wg Z.Michałojć, 1996)

Rodzaj nawozu	N %	P2O5 %	K2O %	MgO %	Mikroelementy g/dm^3	Uwagi
Agrovit 300 Complex VIT Fertizal Hydro Hydrovit 300 Mikroflor 2 Nowokont Saletra potasowa Saletra wapniowa Superba brązowa Superba czerwona Superba zielona Viataflor 2	7.5 11.5 16.0 5.0 23.0 1.5 15.5 15.5 13.9 7.3 3.0 13.5	1.2 5.3 10.0 0.8 - 0.6 - - 10.1 9.0 7.0 16.5	8.0 20.0 25.0 6.0 23.0 2.2 45.0 - 25.0 25.0 24.0 34.0	1.2 4.0 2.0 0.6 - 0.4 - - 2.8 - 6.7 -	1743 5640 2920 1287 640 343 - - 3910 3690 2860 -	płynny sypki sypki płynny pH 3 sypki płynny sypki sypki26,6%CaO sypki sypki sypki sypki

W uprawach pod osłonami obserwuje się w ostatnich latach wdrażanie do praktyki nowych technologii uprawy i nawożenia roślin warzywnych. Są one oszczędne energetycznie, przyjazne środowisku, o wysokiej ekonomicznej efektywności.

14.2. Uprawa warzyw w „podłożach inertnych”

Podłoża inertne, w przeciwieństwie do organicznych, nie mają kompleksu sorpcyjnego. Zadaniem ich jest mechaniczne utrzymywanie systemu korzeniowego i zapewnienie, optymalnych warunków powietrzno-wodnych w środowisku korzeniowym. Do tych podłoży zalicza się: wełnę mineralną (Flormin - prod. polskiej, Grodan - prod. duńskiej, Cultilene - prod. francuskiej), wełnę szklaną - prod. duńskiej, piankę poliuretanową - Aggrofoam - prod. belgijskiej, Inert 1 - prod. polskiej oraz keramzyt, perlit i pumeks.

Uprawa w „podłożach inertnych” jest możliwa przy zastosowaniu fertygacji, czyli połączenia nawożenia z nawadnianiem. Nośnikiem składników pokarmowych jest woda, dlatego w tej technologii jej jakość ma kluczowe znaczenie. Najlepsza jest woda deszczowa, której skład chemiczny jest zbliżony do wody destylowanej.

Zamknięty system nawożenia jest ściśle związany z uprawą w „podłożach inertnych” z zastosowaniem fertygacji. Następuje w tym systemie maksymalne wykorzystanie wody i składników pokarmowych.

Najnowsze technologie nawożenia w warzywnictwie zapewniają uzyskanie wysokich plonów optymalnej jakości. Są one powszechnie wykorzystywane w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Holandii (Komosa, 1996).

Czynnikiem decydującym o jakości i wysokości plonu warzyw jest wybór odpowiedniej odmiany dostosowanej do celu uprawy (bezpośrednie spożycie, przetwórstwo). Lista odmian roślin warzywnych corocznie aktualizowana zawiera odmiany, których wysoka jakość i plenność zostały stwierdzone doświadczalnie i są przystosowane do uprawy w naszych warunkach klimatycznych. Obok odmian ustalonych są liczne odmiany heterozyjne (symbol F₁). Przy wyborze odmian do uprawy uwzględnia się możliwości producenta i wymagania odbiorcy dla którego ważne są takie cechy jak jednolitość odmianowa, wczesność, plennść, zdrowotność. Jakość materiału siewnego i jego ocena zawarta jest w Polskich Normach (PN) i Normach Branżowych (BN). Większość roślin warzywnych uprawia się z siewu bezpośredniego w pole (tabela 40) z rozsady (tabela 41) lub z kłączy, cebul i bulw (tab.42).

Tabela 40

Agrotechnika warzyw uprawianych z siewu wprost w pole

Gatunek	Termin	Norma wysiewu	Odległość roślin w /cm/		Głębo-kość	Termin	Plon w tonach
	siewu	/kg/ha	/między rzędami	w rzędach	siewu /cm/	zbioru	z 1 ha
Kapustne Kapusta głowiasta biała średniowczesna Kapusta głowiasta biała późna Jarmuż Kapusta pekińska Dyniowate Ogórek Dynia olbrzymia Dynia zwyczajna Korzeniowe Marchew wczesna Marchew późna Pietruszka korzeniowa Pasternak Burak ćwikłowy Skorzonera Salsefia Cebulowe Cebula zwyczajna Por Szczypiorek Siedmiolatka Strączkowe Groch Fasola karłowa Fasola tyczna Bób Liściowe Sałata masłowa na zbiór - wiosenny - jesienny Sałata krucha na zbiór - wiosenno-letni - jesienny Sałata listkowa Szpinak zwyczajny Rzepowate Rzodkiewka Rzodkiew	III/IV IV-15V VIII-IX 20-30 VII 10-15V 15V 10-15V III/IV;XI/XII IV-V III-IV 1/2III-1/2IV IV-VI IV 1/2IV 1-15IV IV IV IV III-20IV 10V-30VI 10-15V III-IV III-IV VIII III/IV V/VI IV/V III/IV;VIII; IX-15X III-V;VIII IV-VIII	1 1 2-3 3-4 3-6 3-4 5-6 8-10 4-8 4-7 6-8 12-20 8-15 15-20 5-8 2-3 3 3-4 150-400 90-130 90-130 200-400 2 2 1.5 2 2 20-40 15-40 6-8	67.5 67.5 30-40 40-50 60-120 100-200 100 30-45 30-45 30-45 30-50 30-50 30-45 30-45 30-45 45 30 30 15-25 30-50 40-60 40-60 20-30 20-30 35-40 35-40 20-30 20-40 15-20 20-50	30-50 30-50 15-30 30-40 10-20 80-150 80-100 1.5-2.5 5-6 4-6 5-6 6-10 5-8 5-8 2-3 20-25 20 15-20 3-4 3-5 50-60 10 15-20 20-25 20-30 20-25 15-20 5-8 2-3 8-10	1.5-2.5 1.5-2.5 1.5-2.5 1.0-2.0 2 3.0-4.0 3.0-4.0 1.0-3.0 1.0-3.0 1-3 1-3 1-3 1-3 1-3 1-2 1-2 1-2 1-2 2-6 2-5 2-5 4-6 0.5-1 0.5-1 0.5-1 0.5-1 0.5-1 2-3 1-2 2	VIII-IX 1-15XI X-IV X/XI VII-IX IX-X VII-X V-VIII X X-XI X-XI VI-X IV,X-XI IV,X-XI VIII-IX XI IV-V IV-V VI-VII VII-IX VII-X VI-VII V-VI IX-X VI-VIII IX/X V-VIII V-VI;X-XI;IV V-VI;IX-X VI;IX-X	40-50 40-60 50-70 20-40 20-40 50-60 30-40 10-20 20-30 20-30 30-40 20-30 12-18 20-25 20-40 15-35 30 20 2.5-6 1-2 2-3 10-15 30-40 30-40 30-40 30-40 30-40 6-12 7.5-15 10-25

Tabela 41

Agrotechnika warzyw uprawianych z rozsady

Gatunek	Termin	Odległość roślin (cm)		Termin	Plon w
	sadzenia	między rzędami	w rzędach	zbioru	tonach z 1 ha
Kapustne Kapusta wczesna kapusta średnio wczesna kapusta późna kalafior na zbiór: - wczesny - letni - późny Brokuł włoski Kalarepa na zbiór - wczesny - letni - późny Kapusta brukselska Kapusta pekińska Dyniowate Ogórek Dynia olbrzymia Dynia zwyczajna Psiankowate Pomidor karłowy Pomidor wysoki Papryka Korzeniowe Seler Cebulowe Cebula zwyczajna Por Szczypiorek Siedmiolatka Liściowe Sałata masłowa na zbiór: - wiosenny - jesienny Sałata krucha na zbiór: - wiosenny - letni - jesienny Sałata łodygowa Sałata rzymska	1-15.I V V 15.V-15.VI IV V VII VI IV V VII V-VI 1-10.IV 15-20.V 15-20.V 15-20.V 20-30.V 20-30.V V/VI 15-30.V IV V-VI V V III-IV VIII III/IV V-VI VII-VIII V V	40-50 50-60 60-70 50 60-70 60-70 50-67.5 20-25 20-25 40 50-70 30-40 80-120 100-200 100 40-60 80-100 40-50 30-50 20-45 30-45 30 30 20-30 30-40 30-40 40-50 35-40 30-40 30-40	35-40 50 50-60 50 60 60 35-50 20 20 30 35-75 15-20 20-30 80-150 80-100 30-50 40-80 30-40 20-30 6-8 10-20 20 20 15-20 20-25 20-25 25-30 20-25 20-25 30	VI-VII VIII-IX X-15.XI VI VII IX IX-X 15.V VII-VIII IX-X X-IV V VI-IX IX IX VII-IX VII-IX VII-VIII X-XI VIII XI IV-V IV-V V IX-X VI-VII VIII-IX IX-X VI-VII VI-VII	30-40 40-50 40-60 15-20 15-20 20-30 10-20 10-15 10-20 20-30 30-40 10-60 20-30 50-60 30-40 15-30 20-40 10-18 15-25 20-30 20-25 30 20 20-30 30-40 25-30 30-40 25-30 15-20 20-30

Tabela 42

Agrotechnika warzyw rozmnażanych wegetatywnie

Gatunek	Materiał rozmnożeniowy	Zużycie materiału rozmnożeniowego na 1 ha w kg lub szt	Termin sadzenia	Rozstawa roślin w cm	Termin zbioru	Plon w tonach z 1 ha
Cebulowe Cebula z dymki Cebula kartoflanka Cebula wielopiętrowa Szczypiorek Siedmiolatka Czosnek Psiankowate Ziemniak wczesny Wieloletnie Rabarbar	Cebulki: -małe (φ 5-10 mm) - średnie (φ 11-16 mm) - duże (φ 17-25 mm) cebulki (3-4 g) cebulki szczytowe (2-3g) cebulki podziemne (4-5g) kępka uzyskana z podziału kęp matecznych pojedyncze rośliny uzyskane z podziału kęp ząbki małe (< 1,5g) średnie (1,5-3 g) duże (> 3g) bulwy (60-80g) sadzonka karpa	300-400kg 600-700kg 1500kg 1000-1500kg 400-600kg 800-1000kg 8-16tys.kęp mat. 16tys.kęp mat. 350-500kg 500-1000kg 1000-1500kg 2000-3000kg 2500 karp mat.	1-10 IV 1-10.IV 1-10.IV X,IV IX-X,IV IX-X,IV IV,VIII IV X,III/IV X,III/IV X,III/IV 20.IV-V IX-X,III/IV	30x4-6 30x6-8 30x7-8 30-40x10 30-40x10-20 30-40x10-20 30x20 30x20 30-40x4-6 30-40x6-8 30-40x8-10 50-67,5x40-50 100-100	VII VII V-VI VIII-IX VIII-IX VIII-IX IV-V IV-VIII VII-VIII VII-VIII VII-VIII VI-VII V-VII	20-50 25-30 30 15-20 12-18* 15-20* 30 20 6-10 8-12 10-15 8-15 25-80

* Plon cebulek szczytowych (powietrznych) i podziemnych

Fot. 23. Kępy cibory jadalnej

Fot 24. Oberżyna w fazie owocowania

Fot. 25. Portulaka warzywna

Fot. 26. Kapusta pekińska

Zabiegi pielęgnacyjne rozpoczyna się z chwilą wysiewu nasion lub sadzenia rozsady w pole i kontynuje przez cały okres ich wegetacji. Niszczenie skorupy na powierzchni gleby przeprowadza się lekką broną , uprawy międzyrzędowe wykonuje się pielnikami wielorzędowymi z wymiennymi elementami roboczymi. Dokładność wykonywania upraw międzyrzędowych wpływa na lepszy wzrost roślin oraz jakość uzyskanego plonu.

W produkcji wielkotowarowej zbyt gęste zasiewy przerzedza się bezpośrednio po wschodach, bronując w poprzek rzędów ( marchew, pietruszka, burak ćwikłowy), lub ukośnie do kierunku rzędów (cebula).

Cięcie i ogławianie roślin ogranicza wzrost wegetatywny roślin na korzyść wykształcania kwiatów i owoców (pomidor). W uprawie kapusty brukselskiej ogławianie umożliwia uzyskanie wyrównanej wielkości główek na całej łodydze. Bób ogławia się w celu usunięcia wierzchołka roślin, na którym najchętniej żeruje mszyca trzmielinowo-burakowa niszcząca rośliny i przenosząca choroby wirusowe.

Uzyskanie wysokich plonów dobrej jakości, przy możliwie najniższych jednostkowych kosztach produkcji bez ujemnego wpływu na środowisko naturalne gwarantuje przestrzeganie zaleceń produkcji warzyw.

14.3. Integrowana produkcja warzyw

Integrowane warzywnictwo jest systemem produkcji warzyw zapewniającym opłacalność oraz uzyskiwanie wysokich ilościowo, a szczególnie dobrych jakkościowo plonów. Miejsce integrowanego systemu można określić jako pośrednie między warzywnictwem konwencjonalnym i ekologicznym. Wdrażanie systemu integrowanej produkcji warzyw obejmuje zespół metod i działań zestawionych w syntetycznym ujęciu w tabeli 43.

Rośliny warzywne są przeznaczone do bezpośredniego spożycia, dlatego należy je uprawiać w wyznaczonych obszarach do produkcji niezanieczyszczonej żywności. Ocena przydatności terenów uwzględnia zanieczyszczenie powietrza,

Tabela 43

Zestawienie metod i działań zgodnych z założeniami systemu integrowanej produkcji

(wg.Majewskiego i in. 1994)

Elementy systemu	Metody	Przykładowe środki
Produkcja roślinna	Zmianowanie i podstawowe zasady poprawnej agrotechniki Integrowana Ochrona Roślin Integrowane nawożenie	Dobór gatunków i odmian Racjonalna uprawa roli Poprawne następstwo roślin Dobór środków ochrony Doskonalenie zabiegów agrotechnicznych Mechaniczna walka z chwastami Kontrolowane stosowanie pestycydów Nawożenie w zmianowaniu- organiczne, zbilansowane P i K, kontrolowane nawożenie azotem
Produkcja zwierzęca	System jakości produkcji	Warunki utrzymania zwierząt Normowane żywienie wysokiej jakości paszami Właściwa opieka weterynaryjna „Bezpieczna” obsada inwentarza
Człowiek i środowisko	Zasady ergonomii Infrastruktura ekologiczna	Stosowanie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy Właściwa organizacja pracy Pasy ochronne (pola, wody) Siedliska pożytecznej fauny Racjonalna mechanizacja Przestrzenne zagospodarowanie zagrody i terenów wiejskich
Zarządzanie	System informacji i planowania Doskonalenie wiedzy Marketing	Ewidencja gospodarcza Rachunek ekonomiczny Szkolenia, podnoszenie kwalifikacji Grupy marketingowe rolników Integracja pionowa

Tabela 44

Charakterystyka systemów rolnictwa(wg J.Kuś z modyfikacjami

S.Rożka i W.Sadego, 1996)

Konwencjonalne	Integrowane
Gospodarstwo
specjalistyczne, bez inwentarza żywego lub z fermowym chowem zwierząt	Wielokierunkowe ze zrównoważoną produkcją roślinną i zwierzęcą
Płodozmian
Uproszczony - złożony z dwóch, trzech gatunków lub specjalistyczny z udziałem 70-80% wybranej grupy roślin, często z pominięciem zasad zmianowania	Rozbudowany - uwzględniający właściwe następstwo roślin po sobie
Poplony
Dla poprawy stanowiska głównie rośliny krzyżowe i trawy	Dla poprawy stanowiska, ochrony przed erozją i na paszę, uprawa roślin krzyżowych oraz mieszanek z udziałem roślin motylkowych
NAWOŻENIE
Przewaga mineralnego	Zrównoważone mineralne i organiczne z dużym udziałem nawozów zielonych, w tym motylkowych
fosforowe i potasowe
Równe pobraniu lub większe dla poprawy zasobności gleb	Zrównoważone, w oparciu o analizę chemiczną gleby w dostosowaniu do wymagań pokarmowych roślin
azotowe
Ekonomicznie uzasadnione	Ekologicznie i ekonomicznie uzasadnione z uwzględnieniem wartości biologicznej plonu
Uprawa roli
Intensywne odwracanie i energiczne wzruszanie	Ograniczenie odwracania do niezbędnego minimum, natomiast intensywne kruszenie i wzruszanie
Pielęgnacja
Mechaniczna oraz chemiczna. Stosowanie chemicznych środków ochrony do granic ekonomicznej opłacalności	Mechaniczna oraz chemiczna lecz tylko w przypadku przekroczenia progów zagrożenia
Kształtowanie krajobrazu
Mało uwzględniane	W dużym lub bardzo dużym stopniu uwzględniane

obecność emitorów, zawartość metali ciężkich w glebie i roślinach wskaźnikowych, odległość od składowisk odpadów i sąsiedztwo dróg o dużym natężeniu ruchu. W integrowanej produkcji warzyw znaczny wpływ mają warunki glebowe i klimatyczne. Najlepsze efekty można uzyskać na glebach I i II klasy bonitacyjnej. Przy odpowiedniej agrotechnice, wysokie plony uzyskuje się również na glebach klasy III i IV. Zabiegiem istotnym w produkcji warzyw jest deszczowanie. Natomiast nawożenie w systemie integrowanym uwzględnia wymagania pokarmowe i nawozowe roślin, rodzaj gleby, nawożenie organiczne oparte nie tylko na oborniku i kompoście, ale również na uprawie roślin przyorywanych jako nawóz zielony. Rośliny uprawiane na nawóz zielony, chronią glebę przed erozją, wzbogacają życie biologiczne gleby i poprawiają jej właściwości fizyczne i chemiczne. Uprawa odmian odpornych w integrowanej produkcji warzyw eliminuje lub ogranicza stosowanie środków chemicznych. W integrowanej ochronie roślin pierwszeństwo mają metody agrotechniczne i biologiczne, środki chemiczne stosuje się wówczas, gdy inne metody nie dają efektów. Do zabiegów chemicznych zaleca się preparaty selektywne, bezpieczne dla fauny pożytecznej oraz pszczół, nie kumulujące się w roślinie i w glebie, o krótkim okresie karencji oraz prewencji. Istotne elementy różniące rolnictwo (ogrodnictwo) konwencjonalne od integrowanego obrazuje tabela 44.

System integrowany nie posiada wzorca odpowiadającego ściśle określonym regułom. Stanowi on otwarty model, który podlega systematycznemu doskonaleniu i modyfikacji, a przyjęte są jedynie pewne ograniczenia i zalecenia.

Pytania sprawdzające

1. Jakie nawozy organiczne i wieloskładnikowe mogą być stosowane w uprawie warzyw.

1. W jaki sposób ustala się dawki nawozów mineralnych pod rośliny warzywne.

1. Scharakteryzuj „podłoża inertne” i omów ich zastosowanie.

1. Scharakteryzuj system Integrowanej produkcji warzyw.

Fot. 27. Kukurydza cukrowa

Fot. 28. Cebula w fazie kwitnienia

Fot. 29. Sałata listkowa

Fot. 30. Brokuł włoski

15. Przyspieszona uprawa warzyw

Wcześniejsze plonowanie warzyw polowych na bezpośrednie spożycie jest możliwe, dzięki rozwojowi technologii upraw z zastosowaniem tworzyw sztucznych.

15.1. Uprawa pod osłonami

W Polsce największą popularnością cieszą się pojedyncze tunele wysokie o szerokości 6 lub 7 m, długości 30 m i wysokości 3,0-3,2 m (rys.29). Konstrukcja nośna wykonana jest z rur stalowych ocynkowanych. Pokrycie stanowi folia PE o grubości do 0,2 mm. Wymiana powietrza odbywa się otwartymi drzwiami. Do nawadniania wykorzystuje się węże perforowane, które rozprowadzają wodę w całym tunelu.

Rys. 29. Schemat konstrukcji wysokiego tunelu foliowego

1- złączka, 5- sworzeń 9- rura szczytowa dolna, 13- pałąk

2- uchwyt, 6- kolanko, 10- drzwi 14- rura kalenicowa

3- drzwi, 7- wspornik drzwi, 11- rura boczna podstawy tunelu

4- zawiasy, 8- uchwyt, 12- złączka,

Produkcję warzyw ciepłolubnych w wysokim tunelu foliowym nie ogrzewanym rozpoczyna się stosunkowo późno (około 15.05), jednak ze względów ekonomicznych przed plonem głównym uprawia się zazwyczaj rośliny przedplonowe o krótkim okresie wegetacji (rzodkiewka, sałata), tolerancyjne na niskie temperatury wiosną. Najczęściej uprawianymi gatunkami w plonie głównym są pomidor i ogórek, sadzone w tunelu nie ogrzewanym w drugiej połowie maja. Bardzo dobre efekty uzyskuje się z uprawy papryki, której termin sadzenia przypada po występujących przymrozkach wiosennych. Efekt uprawy zależy od stosowanych metod i możliwości plonotwórczych odmian.

Rys.30. Schemat konstrukcji niskiego tunelu foliowego

1- pałąki podtrzymujące folię wykonane z drutu ocynkowanego o przkroju 6 mm,

2- sznurek,

3- kołek drewniany,

4- oczka o średnicy 2 cm wygięte z drutu

5. haczyki na końcach pałąków, zabezpieczające je przed wychodzeniem z ziemi

Najprostsze w użyciu są niskie tunele foliowe, których szerokość wynosi 1,2-2,0 m, wysokość może być dostosowana do wymagań uprawianych roślin 0,6-0,9 m, a długość 10-25 m (rys.30). Wietrzenie odbywa się szczytami, lub przez unoszenie jednego z dłuższych boków folii. Zabieg ten, uzależniony jest od przebiegu pogody, fazy rozwojowej roślin, oraz wymagań uprawianych gatunków. W okresie wschodów i w czasie przyjmowania się rozsady, wymagane jest wietrzenie umiarkowane. Przy dużej obsadzie na m² i w czasie intensywnego wzrostu roślin, konieczne jest zwiększone wietrzenie. Uprawa roślin warzywnych w niskich tunelach foliowych, przyspiesza zbiór warzyw o 2-3 tygodnie, zwiększa plon i jego jakość. Efekty ekonomiczne zależą od uprawianego gatunku właściwości plonotwórczych odmian, przebiegu warunków klimatycznych w okresie wegetacji oraz podaży i popytu.

W uprawie niektórych gatunków warzyw, rozpowszechnione jest ściółkowanie zwane mulczowaniem. Zabieg ten, polega na przykryciu powierzchni gleby materiałami nieprzepuszczającymi światła. Można ściółkować glebę materiałami organicznymi (słoma, trociny, torf, kora) albo tworzywami sztucznymi (czarna folia, czarna włóknina). Ściółkowanie ma praktyczne znaczenie w przypadku roślin ciepłolubnych (dyniowate, psiankowate, kukurydza) uprawianych w stosunkowo dużej rozstawie. Czarna folia lub włóknina tworzy warstwę izolacyjną, ochraniającą glebę przed gwałtownymi skokami temperatur między dniem a nocą. Gleba ściółkowana wpływa istotnie na gospodarkę wodną roślin, ograniczone jest nadmierne parowanie, a w przypadku czarnej włókniny ułatwione jest przenikanie wody opadowej do gleby. Zaletą ściółkowania jet zmniejszenie zachwaszczenia upraw. Wprawdzie pod czarną folią i włókniną nasiona chwastów kiełkują , ale młode ich siewki giną na skutek braku światła. Mulczowanie zapobiega niszczeniu struktury gleby, powodowane działaniem silnych deszczów i wiatrów oraz ogranicza wymywanie składników mineralnych z gleby. Umożliwia lepsze wykorzystanie przez rośliny składników pokarmowych, szczególnie azotu, dzięki czemu można ograniczyć nawożenie roślin tym składnikiem. Do ściółkowania przeznacza się folię cienką (0,03-0,06 mm), którą na dużych powierzchniach rozkłada się mechanicznie. Czynność tą można połączyć z profilowaniem gleby oraz sadzeniem rozsady lub siewem nasion w wykonane otwory.

Uprawa pod folią perforowaną i włókniną, jest metodą prostą i tanią, ponieważ osłony umieszcza się bezpośrednio na roślinach z pominięciem konstrukcji nośnej. Dzięki osłonom w strefie wzrostu roślin jest korzystny mikroklimat. Folia perforowana i włóknina jest produkowana przez Zakłady Tworzyw Sztucznych.

Rys. 31. Schemat sadzenia i nakrywania folią perforowaną kilku gatunków roślin warzywnych:a- ogórek z rozsady, b- sałata, c- kapusta wczesna, d- marchew (wg Grudnia i Rumpla)

Folia polietylenowa grubości 0,04-0,05 mm o 75-100 otworach na 1 m² o średnicy 10 mm, ma duże zastosowanie w uprawie wczesnych warzyw kapustnych i ogórków (rys.31 i 32). Do wiosennego osłaniania sałaty głowiastej masłowej i kruchej oraz papryki zaleca się włókninę, która jest droższa od folii perforowanej, ale jej użycie jest uzasadnione ze względu na dużą przewiewność i niższą wilgotność powietrza, co poprawia zdrowotność roślin wymienionych gatunków. Pod włókniną jest korzystny mikroklimat, w okresach chłodu poprawiają się warunki cieplne, a w czasie słonecznej pogody rośliny nie przegrzewają się i nie dochodzi do oparzeń roślin sałaty często występujących pod folią perforowaną.

Rys. 32. Sposób ułożenia folii perforowanej na zagonie

W uprawach rozpoczynających się bardzo wczesną wiosną zaleca się stosowanie podwójnego przykrycia roślin osłoną z włókniny i folii perforowanej. Można również łączyć płaskie przykrycie włókniną ze ściółkowaniem gleby czarną folią. Oprócz wpływu na temperaturę gleby i jej wilgotność ta metoda chroni rośliny przed zachwaszczeniem.

Fot. 31. Jarmuż

Fot. 32. Cukinia - roślina z kwiatami

Fot. 33. Szczypiorek w fazie kwitnienia

Fot. 34. Por

Zarówno folię perforowaną jak i włókninę używa się dwu albo trzykrotnie w jednym lub w dwóch sezonach wegetacyjnych. Głównym czynnikiem wpływającym na rozpad folii i włókniny jest światło słoneczne. Po skończonym okresie użytkowania osłony przechowuje się w ciemnych pomieszczeniach. Charakterystykę osłon z tworzyw sztucznych przedstawia tabela 45. Natomiast okres osłaniania upraw tabela 46.

Zużyta folia i włóknina zanieczyszcza środowisko, ponieważ problem powtórnego zagospodarowania osłon nie jest rozwiązany. Zakłady Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych, ze zużytych folii, produkują węże i rury polietylenowe oraz opakowania, jednak przerabiają tylko nikły ich odsetek. Zainteresowanie producentów warzyw, oddawaniem zużytych osłon jest znikome, szczególnie ze względu na niską cenę odpadów.

Tabela 45

Charakterystyka wybranych osłon z tworzyw sztucznych stosowanych w polskim ogrodnictwie (wg P. Siwka, 1996)

Rodzaj osłony	Rodzaj tworzywa sztucznego	Szerokość w m	Średnie wykorzystanie w latach	Producent	Cena zł/m^2 z 22% VAT
Ściółka	Czarna folia PE 0,05mm Czarna folia PP90	1.2 1.6;3.2	1-2 2.3	ERG Bieruń St. ZPL Wigolen	0.29 0.96
Płaskie przykrycie	Folia per. PE 0,045mm Włók.17 g/m^2 Wigofil Włók. 30 g/m^2 Wigolem Włók. 17 g/m^2 Covertan Włók. 17 g/m^2 PegasAgro	3.0 1.5;3.2 1.6 4.0 1.6;3.2; 6.3;12.6	1-2 1-2 2-3 1-2 1-2	ERG Bieruń St. ZPL Wigolen ZPL Wigolen Corovin Niemcy Pegas Czechy	0.22 0.29 0.56 0.60 0.36 0.43
Tunel niski	Folia PE 0,15 mm	2.4	1.2	ERG Bieruń St	0.34
Tunel igołomski i wysoki	PE 0,165 mm, niebieska PE 0,185 mm, zielona PE 0,165 mm Antyfog PE 0,15 mm, nieb., żółta EVA 0,2 mm	6.0;12.0 6.0;12.0 6.0;12.0 6.0;12.0 12.0	2-3 4 2-3 2 4-5	ERG Bieruń St. ERG Bieruń St. ERG Bieruń St. TVK Węgry Pati Holandia	0.80 0.86 0.86 0.86 3.00
Ceny zostały obliczone dla handlu detalicznego wiosną 1996 r.

Tabela 46

Zalecane osłony z folii perforowanej w uprawie roślin

Roślina	Termin siewulub sadzenia	Czas pozostawienia folii na zagonie
Rozsada kapustnych Sałata Szpinak Marchew, pietruszka, koper Marchew, pietruszka Rzodkiewka Cebula dymka Rabarbar Selery	III/IV III/IV IX IV XI/XII III/IV III/IV rozsada IV/V	2-3 tygodnie 2-3 tygodnie od marca do zbioru od wysiewu do pełnych wschodów od wczesnej wiosny do pełnych wschodów 2-4 tygodnie, do pierwszych liści gdy szczypior ma kilka cm od wczesnej wiosny do zbioru 3-4 tygodnie

Stosowanie osłon jest skutecznym sposobem przyspieszania zbiorów i zwiększania podaży wczesnych warzyw. Zmniejsza ryzyko ich uprawy, ponieważ na terenie całego Kraju wiosenne przymrozki występują z różnym natężeniem i częstotliwością. Dlatego też, osłanianie roślin przeciwdziała szkodom chłodowym i przymrozkom. Podczas przymrozków na włókninie osiada i zamarza woda, która tworzy lodowatą powłokę, hamującą wypromieniowanie ciepła, a temperatura jest pod osłoną wyższa o około 4^oC. Folia perforowana w mniejszym stopniu chroni rośliny przed znacznymi spadkami temperatur, jednak również warstwa lodu na jej wewnętrznej stronie,zapobiega wypromieniowaniu ciepła podczas przymrozków.

Termin usunięcia włókniny z osłanianych roślin nie jest uzależniony od warunków pogodowych jak w przypadku folii perforowanej, którą można zdejmować w dni ciepłe ale pochmurne a nawet deszczowe, najlepiej w godzinach przedwieczornych.

Pytania sprawdzające

1. Wymień metody przyspieszania upraw warzyw polowych.

1. Omów możliwości efektywnego wykorzystania folii perforowanej i włókniny w uprawie określonych gatunków warzyw.

1. Jakie korzyści uzyskuje producent z uprawy warzyw w tunelach foliowych wysokich.

16. Produkcja rozsad

Rozsadą nazywamy uzyskane z nasion wysianych w specjalnych pomieszczeniach młode rośliny o paru liściach, przeznaczone do dalszej uprawy w innym miejscu. Jakość oraz parametry rozsady określa obowiązująca od 1.10.1988 Norma Branżowa. BN-88/9125-08.

Nasiona większości roślin warzywnych można wysiewać wprost w pole. W przypadku roślin o długim okresie wegetacji i dużych wymaganiach cieplnych konieczne jest wyprodukowanie w pierwszej kolejności rozsady, a następnie wysadzanie jej na miejsce stałe. Uprawa z rozsady umożliwia wcześniejsze uzyskanie plonu ponieważ zaawansowanie we wzroście rośliny wysadzone w pole, osiągają wcześnie dojrzałość użytkową.

16.1. Przygotowanie ziemi do produkcji rozsad

Ziemia używana do produkcji rozsady powinna być zasobna w składniki pokarmowe, o odczynie zbliżonym do obojętnego (pH=6,5) pulchna, przewiewna, dobrze utrzymująca wilgoć, wolna od organizmów chorobotwórczych (grzybów, bakterii) i szkodników. Podstawowymi składnikami ziemi do produkcji rozsad warzyw pod szkłem jest glina, próchnica i piasek.

Do jej przygotowania wykorzystuje się glebę gliniastą, pochodzącą z pola po koniczynie lub lucernie z trawami. Po zbiorze tych roślin glebę nawozi się obornikiem w dawce 100-150 t/ha i wykonuje orkę przedzimową. Wiosną następnego roku stosuje się nawożenie fosforowo-potasowe w dawkach 50 kg P i 200-250 kg K/ha. Tak przygotowane pole obsiewa się mieszanką roślin motylkowych. W okresie kwitnienia nawozy zielone przyoruje się, utrzymując glebę w czarnym ugorze aż do jesieni. Warstwę grubości 10-20 cm zebraną z pola odkaża się termicznie lub chemicznie celem zniszczenia chorobotwórczych patogenów. Następnie do tak przygotowanej gleby gliniastej dodaje się torf i piasek w stosunku objętościowym 7:4:1.. Na 1 m³ mieszanki należy dodać 2 kg kredy. Ziemia przeznaczona do wysiewu nasion nie wymaga dodatkowego nawożenia mineralnego, natomiast do pikowania siewek powinna być wzbogacona w składniki pokarmowe poprzez dodanie 1,5-2,0 kg części A mieszanki nawozowej MIS-4.

W mniejszych gospodarstwach do produkcji rozsad warzyw wykorzystuje się ziemię kompostową, darniową, liściową i gnojową. Wymienione ziemie uzyskuje się z rozkładu resztek organicznych roślin (kompostową), darń grubości 5-10 cm układa się warstwami i przekłada obornikiem (darniowa), liście drzew (z wyjątkiem dębowych i igliwia) do których dodaje się 3 kg CaCO₃/m³ (liściowa) i obornika użytego do ogrzewania inspektów (gnojowa). Stosy kompostowe należy kilkakrotnie przerobić w ciągu roku, aby zapewnić równomierny rozkład substancji organicznej. Wymienione ziemie użytkuje się po dwóch latach. Jest wiele różnych sposobów sporządzania ziem ogrodniczych, które są mniej lub bardziej kłopotliwe. Dlatego coraz częściej stosuje się standardowy substrat, który jest zalecany zarówno do produkcji rozsad, jak i do uprawy roślin w szklarni. Substrat przygotowuje się na bazie torfu wysokiego, do którego dodaje się 6-10 kg kredy na 1 m³ torfu i dokładnie miesza, aby osiągnąć pH w granicach 6,0-6,5. Następnie odkwaszony torf nawilża się wodą a po dwóch trzech dniach dodaje się mieszankę MIS-4 w ilości 2-3 kg/m³ zwapnowanego torfu części A zawierającej makroelementy + 135 g części B zawierającej mikroelementy. Mikroelementy rozpuszcza się w 20 l lekko zakwaszonej wody i zwilża pryzmę torfu za pomocą konewki w celu równomiernego ich rozprowadzenia. Po dokładnym wymieszaniu i 2 dniowym składowaniu, substrat torfowy może być użyty do produkcji rozsad. Do siewu i pierwszego pikowania powinien zawierać mniej składników mineralnych.

Produkcję rozsady wszystkich gatunków roślin warzywnych można przygotować w tak samo przygotowanym substracie torfowym, ponieważ rozsada różnych roślin warzywnych ma podobne wymagania co do optymalnego nawożenia i odczynu podłoża.

16.2. Produkcja rozsady w szklarniach i inspektach

16.2.1. Siew nasion

Zaprawiane nasiona wysiewa się do skrzynek wysiewnych z tworzyw sztucznych, doniczek albo do ziemi w inspekcie, przykrywając je 0,3-1,5 cm grubości warstwą piasku, zależnie od gatunku rośliny. Siew może być rzutowy, rzędowy lub punktowy. Przy najczęściej stosowanym siewie rzędowym w skrzynkach odległość rzędów wynosi 3-4 cm, a w inspekcie 5-6 cm. Przy tej metodzie łatwiejsza jest pielęgnacja a rośliny mają lepszy dostęp światła i są mniej porażane przez choroby.

16.2.2. Pikowanie siewek

Po wyrośnięciu siewek, z chwilą pojawienia się pierwszego liścia właściwego, rośliny przesadza się w większej rozstawie na inne miejsce przejściowe. Jest to zabieg ekonomicznie uzasadniony, stosowany przy uprawie przyspieszonej, pozwalający na zaoszczędzenie miejsca w ogrzewanej szklarni - mnożarce lub inspekcie. Pikowanie wpływa korzystnie na rozwój roślin, które regenerują uszkodzony podczas wyjmowania system korzeniowy siewek, nie na długość a jedynie wyrastają z górnej jego części, liczne korzenie boczne.

Rośliny warzywne wykazują różną wrażliwość na pikowanie, dlatego zabieg ten przeprowadza się na roślinach dobrze znoszących przesadzanie do których należą: warzwa kapustne, pomidor, sałata, a w mniejszym stopniu seler. Do roślin słabo regenerujących uszkodzony system korzeniowy, a więc wrażliwych na pikowanie zalicza się fasolę, groch, kukurydzę, melon i ogórek. Dlatego w uprawie ogórka z rozsady nasiona sieje się wprost do doniczek, a rośliny sadzi się na miejsce stałe z bryłą ziemi utworzoną w doniczce.

Fot. 35. Kapusta głowiasta biała

Fot. 36. Kapusta włoska

Fot. 37. Kalarepa

Fot. 38. Uprawa marchwi na redlinach

16.2.3.Doniczkowanie rozsady

Zabieg ten, umożliwia sadzenie rozsady bardziej zaawansowanej, eliminuje przerwę we wzroście, spowodowaną uszkodzeniem systemu korzeniowego, co w konsekwencji przyspiesza plonowanie warzyw średnio o dwa tygodnie.

Doniczkowanie rozsady jest kosztowne i pracochłonne, dlatego zalecane jest w intensywnej uprawie szklarniowej, inspektowej oraz przyspieszonej w polu pod osłonami. Dzięki intensywnej uprawie uzyskuje się wcześniejsze warzywa, za które otrzymuje się wyższe ceny, co sprawia, że doniczkowanie jest zabiegiem opłacalnym. W produkcji stosowane są doniczki dwojakiego typu:

• jednorazowego użycia (doniczki ziemne i torfowo-celulozowe), które wysadza się wraz z rośliną na miejsce stałe,

• wielokrotnego użycia (ceramiczne, z tworzyw sztucznych i pierścienie bez dna spinane z pasków folii), z których roślinę wyjmuje się wraz z bryłą ziemi tuż przed posadzeniem jej na miejsce stałe.

Doniczki ziemne są produkowane w gospodarstwie we własnym zakresie za pomocą pras zwanych doniczkarkami które mogą być pojedyncze i wieloforemkowe-ręczne, lub o napędzie mechanicznym.

Komponentami do wyrobu doniczek są: gleba gliniasta najlepiej z pola po wieloletnich roślinach motylkowych, torf wysoki odkwaszony, ziemia gnojowa, piasek i krowieniec. Proporcje powinny być tak dobrane, by doniczki nie rozsypywały się, a równocześnie nie były zbyt zwięzłe. Średnica doniczek jest zróżnicowana i wynosi dla sałaty 4-5 cm, dla kapusty 5-6 cm, pomidora i ogórka 8-10 cm.

Do bardziej rozpowszechnionych doniczek jednorazowego użycia należą torfowo-celulozowe (Jiffy potas), Są to cienkościenne doniczki, których produkcję rozpoczęto w Norwegii. Masa z której formuje się doniczki, zawiera w swoim składzie 75 % torfu sfagnowego, 25 % celulozy oraz azot, fosfor, potas i molibden. Przed użyciem doniczki obficie nawilża się wodą, natomist przy sadzeniu w polu krawędzie doniczek przykrywa się glebą, co zapobiega nadmiernemu parowaniu. Jiffy pots produkowane są również w formie sprasowanych krążków, które po wchłonięciu wody przybierają kształt walcowatych doniczek.

Doniczki ceramiczne - mają wiele wad i znaczenie ich do produkcji rozsady warzyw jest ograniczone (są drogie, łatwo się tłuką, zniekształcają system korzeniowy, utrudniona jest ich dezynfekcja).

Doniczki z tworzyw sztucznych - zapewniają roślinom lepsze warunki wzrostu oraz są bardziej ekonomiczne.

Pierścienie bez dna spinane z pasków folii - mają podobne zalety jak doniczki z tworzyw sztucznych. Różne rodzaje doniczek do produkcji rozsad obrazuje rys.33.

Rys. 33. Różne rodzaje doniczek do produkcji rozsady

A- ceramiczna,

B- z tworzyw sztucznych,

C- torfowo-celulozowa typu Jiffy,

D- bez dna spinana z folii winidurowej sztywnej,

E- ziemna

16.2.4. Pielęgnacja rozsady

Zabiegi pielęgnacyjne w uprawie rozsady pod szkłem polegają na regulacji temperatury, wilgotności, dokarmianiu i odchwaszczaniu. Wymagania poszczególnych gatunków odnośnie temperatury są zróżnicowane. W przypadku upraw pod szkłem należy temperaturę utrzymywać w nocy o 3-5^oC niższą niż w ciągu dnia. Okres przygotowania rozsady zależy od gatunku i warunków w jakich przebiega produkcja i wynosi 6-8 tygodni.

Na 10-14 dni przed planowanym terminem sadzeniem rozsady na miejsce stałe, należy poddać ją hartowaniu. Polega ono na stopniowym obniżaniu temperatury i ograniczaniu podlewania. Niektóre rośliny dwuletnie (kapusta, kalarepa, seler), w niskich temperaturach jarowizują się, w związku z czym należy je hartować głównie przez ograniczenie podlewania.

16.3. Produkcja rozsady na rozsadniku

Na rozsadniku produkuje się głównie rozsadę warzyw kapustnych na zbiór jesienny. Pod rozsadnik przeznacza się możliwie najcieplejsze miejsce, dobrze nasłonecznione. Ze względu na niebezpieczeństwo występowania chorób, miejsce pod rozsadnik należy co roku zmieniać. Zakłada się go w 1 lub 2 roku po oborniku. Rośliny rosnące na rozsadniku przez kilka tygodni, powinny otrzymać wszystkie składniki pokarmowe w łatwo dostępnej formie. Na polu przeznaczonym pod rozsadnik, nasiona wysiewa się w rzędy co 10-15 cm. Dane dotyczące produkcji rozsad zestawiono w tabeli 47.

16.4. Sadzenie rozsady

Przed sadzeniem rozsadę należy obficie podlać wodą. Sadzi się ją na taką głębokość aby pąk wierzchołkowy nie zostawał zasypywany ziemią. Rośliny wytwarzające korzenie przybyszowe (kapusta, pomidor) sadzi się tak aby liścienie znajdowały się tuż nad powierzchnią gleby. Natomiast rozsadę cebuli i sałaty sadzi się płyciej. Gatunki warzyw uprawiane w większej rozstawie można szdzić maszynowo za pomocą sadzarki.

Tabela 47

Dane dotyczące produkcji rozsady

Gatunek	Ilość wysiewu	Siew		Pikowanie		Długość produkcji
	w kg na 1 ha	miejsce	termin	miejsce	Rozstawa roślin lub φ doniczek w cm	rozsady w dniach
Kapustne Kapusta wczesna Kapusta średnio-wczesna Kapusta późne Kalafior na zbiór: - wczesny - letni - późny Brokuł Kalarepa na zbiór: - wczesny - letni - późny Kapusta brukselska Jarmuż Kapusta pekińska Dyniowate Ogórek Dynia olbrzymia Dynia zwyczajna Psiankowate Pomidor Papryka Korzeniowe Seler Cebulowe Cebula zwyczajna Por Szczypiorek Siedmiolatka Liściowe Sałata masłowa na zbiór: - wiosenny - jesienny Sałata krucha na zbiór: - wiosenny - letni - jesienny Sałata łodygowa Sałata rzymska	0.4-0.5 0.5 0.6 0.3 0.4 0.5 0.6 0.8-1.0 1.0 1.0 0.6 0.6 0.5 2-3 2-3 3-4 0.2-0.3 0.3-0.4 0.1-0.12 4.0 1.2-1.5 2.0 2.0 0.4 0.4 0.3 0.3-0.4 0.3-0.4 0.3-0.4 0.3-0.4	szklarnia inspekt rozsadnik szklarnia inspekt rozsadnik rozsadnik szklarnia rozsadnik rozsadnik rozsadnik rozsadnik szklarnia szklarnia szklarnia szklarnia szklarnia szklarnia szklarnia inspekt inspekt rozsadnik rozsadnik szklarnia rozsadnik szklarnia rozsadnik rozsadnik rozsadnik rozsadnik	15 II III 1 V 15 II III 15.V-15 IV 15 V II IV V-VI 1 IV V-VI 15 II 15 IV 15 IV 15 IV 15 III-1 IV 15 III 15 II-15 III 15 II-15 III III III-IV IV 15.II 15 VII 15 II IV-V V-VI IV IV	doniczki bez pikowania bez pikowania doniczki inspekt bez pikowania bez pikowania doniczki bez pikowania bez pikowania bez pikowania bez pikowania doniczki doniczki doniczki doniczki doniczki doniczki pikowanie bez pikowania bez pikowania bez pikowania bez pikowania pikowane bez pikowania bez pikowania pikowane bez pikowania bez pikowania bez pikowania bez pikowania bez pikowania	φ 5-6 4-5x4-5 rzędy co 10-20 φ 6-8 rzędy co 10-15 lub 5x5 rzędy co 10-20 rzędy co 10-20 φ 4-5 rzędy co 10-15 rzędy co 10-15 rzędy co 10-20 rzędy co 10-12 φ 4-5 φ 8-10 φ 8-10 φ 8-10 φ 8-10 φ 8-10 5x5 rzędy co 5-10 rzędy co 10 rzędy co 10 rzędy co 10 4-5x4-5,rzędy co 10 rzędy co 10 4-5x4-5, rzędy co 10 rzędy co 10 rzędy co 10 rzędy co 10 rzędy co 10	42-56 30-40 30-40 42-56 30-40 35-45 30-40 35-45 30-40 30-40 45-56 42-56 45-50 30-35 28-35 28-35 50-60 49-56 60-80 50-60 56-70 30-40 50-60 35-55 30 35-55 35-55 30-40 40-50 40-50

16.5. Nowoczesna produkcja rozsad

W 1994 roku pod Krakowem przy współuczestnictwie norweskiej firmy utworzono Centrum Produkcji Rozsad (kalafior, kapusta, sałata, seler). Zainstalowano automatyczną linię technologiczną MK-3 do napełniania tac wielokomórkowych o wymiarach 40x60 cm lub 32x53 cm, mające otwory w kształcie odwróconego ostrosłupa, dzięki czemu wyjmowanie rozsady nie stwarza problemu. Oprócz tac wyposażenie stanowią urządzenia do napełniania tac jednolitym substratem i punktowego wysiewu nasion (pneumatyczny siewnik precyzyjny) oraz stelaże do uprawy i transportu. Duża różnorodność tac umożliwia uzyskanie zróżnicowanego zagęszczenia roślin od 200 do 2000 sztuk na 1 m² powierzchni uprawnej. Tace można napełniać ręcznie lub automatycznie za pomocą linii MK-3 do napełniania, wysiewu nasion i nawadniania. Po wysiewie nasiona przykrywane są perlitem. Linia mimo prostej konstrukcji, ma dużą wydajność ok. 450 tac/godz.W okresie przygotowywania rozsady należy zwrócić uwagę na prawidłowe nawadnianie i niezbyt wysokie nawożenie tak, aby rośliny wykształciły prawidłowy system korzeniowy. Przygotowaną rozsadę sadzi się w pole za pomocą półautomatycznej sadzarki karuzelowej. Rozsadę wraz z bryłą korzeniową wyjętą z tac umieszcza się w otworach obracającej się karuzeli. Sadzarka automatycznie umieszcza rośliny w glebie w ustalonych odległościach.

Ta sama linia technologiczna MK-3 może służyć również do napełniania doniczek substratem (torf wzbogacony i silnie rozdrobniony), do których można przepikować siewki.

Zalety

• możliwość wielokrotnego uycia tac (8 cykli uprawowych),

• obniżenie pracochłonności produkcji,

• oszczędność substratu,

• jednakowe warunki wzrostu dla wszystkich roślin,

• nieuszkodzony system korzeniowy podczas przesadzania rozsady.

Pytania sprawdzające

1. Wymień urządzenia przydatne do produkcji rozsad.

1. Jakie zabiegi pielęgnacyjne są konieczne w przygotowaniu rozsady zgodnej z wymogami normy branżowej.

1. Omów na czym polega nowoczesna produkcja rozsad.

17. Warzywnictwo szklarniowe

Znajomość stanu i zmian struktury obszarowej gospodarstw szklarniowych w Polsce jest niedostateczna (Mierwiński 1995). Tabela 48 obrazuje strukturę obszarową gospodarstw szklarniowych w 1972 roku, ponad 50 % liczby gospodarstw to małe obiekty szklarniowe. Od 1990 roku wyraźnie pogorszyła się koniunktura produkcji warzyw. Ceny pomidora spod osłon spadły do 20-30 % poziomu notowanego w 1970 roku (rys.34). W 1994 roku powierzchnia szklarni uległa zmniejszeniu, zmieniła się struktura obszarowa gospodarstw szklarniowych (tab.49). Względy ekonomiczne, przede wszystkim możliwość relatywnego obniżenia kosztów produkcji, efektywnego wprowadzenia postępu biologiczno-technicznego, skłoniły producentów do tworzenia gospodarstw o większych rozmiarach produkcji. Duże różnice w wielkości gospodarstw szklarniowych występują w porównaniu z gospodarczo rozwiniętą Holandią (tab.50).

Tabela 48

Struktura obszarowa indywidualnych gospodarstw szklarniowych w Polsce w 1972 r

Powierzchnia szklarni	G o s p o d a r s t w a
w gospodarstwie w m^2	tys. szt.	%
Do 200 200-500 500-1000 1000-2000 2000 i więcej	7.3 3.2 1.7 0.5 0.2	56.8 24.5 13.1 4.2 1.4
Ogółem	12.9	100
Źródło: Warzywa gruntowe, szklarnie i inspekty w indywidualnych gospodarstwach rolnych, GUS Warszawa, 1973.

Tabela 49

Struktura obszarowa gospodarstw szklarniowych w Polsce

(wg J.Mierwińskiego, 1995)

Obszar	Gospodarstwa
szklarni	1986		1994
	liczba	%	liczba	%
25-100 m^2 101-300 m^2 301-700 m^2 701-1200 m^2 1201-3000 m^2 3001-5000 m^2 0.5-1.0 ha 1-2 ha 2-5 ha 5-10 ha 10-15 >15 ha	4244 6238 7805 3787 1731 115 59 15 8 12 16 8	17.66 25.95 32.47 15.75 7.20 0.48 0.25 0.06 0.03 0.05 0.07 0.03	4000 1000 1000 2000 2000 200 100 30 20 14 12 9	38.52 9.63 9.63 19.26 19.26 1.93 0.96 0.29 0.19 0.13 0.12 0.09
Ogółem	24038	100	10385	100
Żródło: dane dotyczące 1986 r. wg. badań ankietowych, z 1994 r. szacunki własne

Rys. 34. Powierzchnia osłon i dynamika cen realnych pomidorów spod osłon (obliczenia własne na podstawie danych GUS 1970-1995 i notowań cen ze spółdzielni ogrodniczych) (J.Mierwiński, 1995)

Tabela 50Struktura obszarowa gospodarstw szklarniowych w Holandii (wg J.Mierwińskiego, 1995)

Powierzchnia	Gospodarstwa
szklarni w	1972		1983		1993
gospodar-stwie w ha	liczba	%	liczba	%	liczba	%
0,01-0,250,25-0,500,50-0,750,75-1,01,0-1,51,5-2,02,0-3,03,0-4,04,0-5,0*5,0	80344374307115549332181022548	43,8523,8716,768,485,091,190,560,140,020,04	55372579243719241702536332813724	36,4516,9816,0412,6711,213,532,190,530,240,16	6431365919478515841607081	46,6626,5514,136,174,241,160,510,59
Ogółem	18323	100	15189	100	13783	100
Źródło: Tuinbouwcijfers 1973, 1984, 1994.

Produkcja warzyw pod osłonami prowadzona jest na terenie całego kraju. W poszczególnych rejonach obserwuje się zróżnicowany stosunek powierzchni szklarni do wysokich tuneli foliowych. Ogólnnie jednak, proporcje pomiędzy powierzchnią uprawy w szklarniach i wysokich tunelach foliowych układają się jak 1:1. W niektórych rejonach (np. krakowskie, radomskie, tarnobrzeskie), powstają centra specjalizujące się w produkcji papryki, pomidora i sałaty w wysokich tunelach foliowych (Mierwiński, 1996).

Szklarnie i tunele foliowe umożliwiają uprawę warzyw poza sezonem wegetacyjnym. Większość gospodarstw warzywniczych produkuje niewiele gatunków warzyw takich jak ogórek, papryka, pomidor, sałata i rzodkiewka, których cena zbytu powinna zapewnić opłacalność produkcji. Szklarnie wykorzystywane są również do „pędzenia” niektórych warzyw (cebuli, cykorii, pietruszki, rabarbaru). Dzięki temu z materiału roślinnego przygotowanego w okresie wegetacyjnym w polu, uzyskuje się zimą świeże warzywa: szczypior, cykorię sałatową, natkę pietruszki, rabarbar.

Uprawa w pomiszczeniach oraz pędzenie warzyw jest najbardziej wyspecjalizowaną, intensywną i kapitałochłonną produkcją. Dlatego też, istotnym problemem warzywnictwa szklarniowego jest opłacalność przy określonej chłonności rynku na produkty spod osłon. Znaczny wzrost kosztów produkcji w ostatnich latach, a szczególnie energii przemawia za stwarzaniem korzystnych warunków do produkcji warzyw szklarniowych, zapewniających uzyskanie wysokich plonów dobrej jakości. Wyeliminowanie przyczyn niskiej efektywności produkcji szklarniowej w Polsce wiąże się ze znacznymi i kosztownymi nakładami inwestycyjnymi. Zwiększenie wydajności z jednostki powierzchni szklarni jest możliwe pod warunkiem wprowadzenia zmian technologicznych, którym nieodłącznie towarzyszy postęp techniczny wymagający dużych nakładów finansowych.

Natomiast zwiększenie efektywności w produkcji szklarniowej jest możliwe dzięki zmniejszeniu nakładów energetycznych w procesie produkcji. Udział nakładów na ogrzewanie w całkowitych kosztach produkcji szklarniowej, wynosi ponad 50 %. Przyczyną są rosnące ceny paliw oraz nadmierne straty ciepła ze szklarni. Konieczna więc jest oszczędna i racjonalna gospodarka ciepłem. Warunki te mogą być spełnione dzięki automatycznie sterowanemu systemowi regulacji ogrzewania. Urządzenie to pozwala na utrzymanie wymaganych warunków klimatu w szklarni oraz na oszczędną gospodarkę ciepłem.

Rys. 35. Szklarnie blokowe

Straty ciepła zależą w dużym stopniu od typu szklarni (blokowe, wolnostojące). W szklarniach blokowych o dużych powierzchniach pod jednym dachem, są one najmniejsze, ponieważ straty ciepła są proporcjonalne do szerokości szklarni (rys.35). Ten typ szklarni ma jednak wiele wad w naszym klimacie. Intensywne opady śniegu stanowią zagrożenie dla oszklenia, a także konstrukcji szklarni. Śnieg ogranicza również intensywność światła dziennego z którego mogą korzystać rośliny. Wadą jest również słaba efektywność wietrzenia w sezonie letnim, powodująca przekroczenie maksymalnie dopuszczalnych temperatur dla większości roślin. W naszym klimacie, najkorzystniejszym typem jest wolno stojąca szklarnia o możliwie dużej rozpiętości. Umożliwia ona zsuwanie gromadzonego się zimą śniegu oraz najlepsze wykorzystanie promieniowania słonecznego w miesiącach, kiedy kąt padania promieni słonecznych jest mały. W gospodarstwach indywidualnych, szklarnie są najcześciej wąskie o rozpiętości 6-10 m, a więc stosunkowo energochłonne. Szerokie szklarnie pojedyncze o rozpiętości 20 m są najkorzystniejsze, ze względu na ograniczone straty ciepła, lepsze warunki świetlne i korzystny stosunek powierzchni użytkowej do powierzchni oszklonej (rys.36). Materiały z jakich szklarnia jest zbudowana mają również wpływ na straty ciepła. Konstrukcję nośną stanowią elementy stalowe, ocynkowane, natomiast konstrukcja na którą układa się szkło jest aluminiowa. Elementy aluminiowe są wykonane w taki sposób, że nie stykają się bezpośrednio z atmosferą zewnętrzną, przez co eliminuje się bezpośrednie straty ciepła. Szkło w nowoczesnych szklarniach układane jest na profilowanych, dopasowanych do szczeliny uszczelkach z elastycznych tworzyw sztucznych. Dokładność wykonania wietrzników, szczególnie podczas wietrznej pogody wpływa na ograniczenia strat ciepła. Zapylenie szkła ogranicza o 2/3 przenikania promieni słonecznych, które zamieniają się w energię cieplną po przeniknięciu przez szybę. Dlatego w obiekcie z zabrudzonym oszkleniem zużywa się kilkanaście procent więcej ciepła w porównaniu ze szklarnią o czystym szkle. Ograniczenie intensywności światła w szklarni o 1 % powoduje spadek plonu również o 1 %.

Najcześciej spotykanym sposobem ogrzewania małych obiektów szklarniowych jest system grawitacyjny, natomiast w większych obiektach stosuje się ogrzewanie z wymuszonym obiegiem wody. Rury gładkie lub żebrowane, łączone w grzejniki drabinkowe są umieszczone w dolnej partii ścian bocznych i szczytowych szklarni. Celem zapewnienia ogrzania podłoża około 30 % rur rozmieszcza się w międzyrzędziach roślin. System ogrzewania podzielony jest więc na dwa obwody posiadające niezależną regulację temperatury wewnątrz szklarni i podłoża. Dlatego wymaga automatycznego sterowania, najlepiej komputerowego, zapewniającego nadzór nad ogrzewaniem i wentylacją. Możliwe jest różnicowanie temperatury dnia i nocy, w zależności od wymagań uprawnych roślin. W porównaniu z tradycyjnym jednoobwodowym ogrzewaniem, zaletą systemu dwuobwodowego jest ograniczenie o 30 % strat ciepła.

Rys. 36. Szklarnie pojedyncze, wolno stojące

Zasłony energooszczędne zainstalowane w szklarni pozwalają na około 50 % oszczędność ciepła w sezonie grzewczym (Skierkowski, 1995). Osłony spełniają swoje zadanie głównie w okresach nocnych. Niektóre materiały zasłonowe wykorzystuje się również podczas dnia, przy dużych spadkach temperatur albo podczas nadmiernej insolacji słonecznej do zacieniania szklarni, dzięki czemu silne promieniowanie nie uszkadza roślin oraz nie następuje przegrzanie szklarni. Wadą stosowania zasłon termoizolacyjnych jest ich wysoka cena.

Wietrzenie szklarni odbywa się przez wietrzniki boczne i dachowe, zajmujące kolejno 10 % i 15 % powierzchni użytkowej szklarni. Uzyskanie optymalnych dla danej uprawy warunków (temperatura, wilgotność powietrza) za pomocą wietrzników otwieranych mechanicznie lub automatycznie, jest bardzo trudne. Dlatego też, zaleca się systemy komputerowe sterowania klimatem w obiektach szklarniowych , które umożliwiają kontrolę podstawowych parametrów. W konsekwencji wpływają na efektywność produkcji szklarniowej. Oprócz wielu zalet, systemy komputerowe mają jedną wadę jaką jest ich wysoka cena.

Uprawa roślin warzywnych pod szkłem w okresach deficytu światła, powoduje znaczny wzrost nakładów ponoszonych na ogrzewanie szklarni. Ze względów ekonomicznych konieczne są więc zmiany terminów upraw dostosowanych do warunków naszego klimatu. Przeciętne zużycie ciepła do ogrzewania szklarni przez cały okres grzewczy wynosi w grudniu - 18,0 %, styczniu - 21,0 %, lutym - 18,7 %, marcu - 13,3 %, kwietniu - 7,0 % i maju - 1,6 %. Z przeprowadzonych pomiarów wynika, że największe zużycie energii (57,7 %), przypada na miesiące zimowe (grudzień, styczeń, luty), które charakteryzują się również niekorzystnymi warunkami świetlnymi. Ze względów ekonomicznych konieczne jest uaktualnienie terminów agrotechnicznych w uprawach szklarniowych. Przesunięcie nasadzeń ogórka i pomidora na 1/2 lutego, wpływa na znaczne zmniejszenie zużycia energii. Zbyt wczesne terminy sadzenia są bardzo kosztowne a zarazem niekorzystne dla roślin, ze względu na znaczne niedobory światła, których konsekwencją jest powolny wzrost roślin, nieprawidłowe wykształcanie kwiatostanów i zrzucanie zawiązków.

Na podstawie przeprowadzonych w Instytucie Warzywnictwa w Skierniewicach pomiarów ciepła i wyników produkcyjnych stwierdzono, że uzasadnienie ekonomiczne mają nasadzenia pomidora i ogórka dopiero od połowy lutego. Plonowanie roślin sadzonych na początku lutego, wykazało brak istotnych różnic w porównaniu z plonem z nasadzeń o dwa tygodnie późniejszych (Skierkowski, 1995).

Na wielkość i jakość plonu wpływa wilgotność podłoża. Nawet krótkotrwałe niedobory wody zakłócają przemiany fizjologiczne w roślinie, co w konsekwencji odbija się ujemnie na jej wzroście i plonowaniu. Dobowe zużycie wody zależy od temperatury gleby i powietrza, zawartości składników mineralnych, stanu zdrowotnego roślin, oraz uprawianego gatunku i okresu uprawy. Największe wymagania wodne ma ogórek, którego system korzeniowy jest płytko rozwinięty a masa nadziemna silnie rozbudowana. Dlatego też, przy dużym nasłonecznieniu i wysokiej temperaturze, nawet przy dostatecznej ilości wody w glebie obserwuje się więdnięcie roślin. Potrzeby wodne pomidora od posadzenia do fazy kwitnienia są niewielkie, największe zapotrzebowanie na wodę występuje u pomidora w fazie kwitnienia, zawiązywania i przyrostu owoców, podobne wymagania wodne wykazuje papryka. Odmiany wielkoowocowe papryki i pomidora są bardziej wrażliwe na niedobór wody w porównaniu z odmianami drobnoowocowymi.

W krajowej produkcji warzyw potrzeby wodne roślin zaspakaja się przez zraszanie i nawadnianie kropelkowe. Urządzenia zraszające zależnie od uprawianego gatunku umieszczane są na różnej wysokości pod lub nad roślinami. Nawadnianie kropelkowe plega na indywidualnym doprowadzeniu wody do każdej rośliny za pomocą kroplowników o średnicy 0,5-1,0 mm. Zaletą tego systemu jest równomierny rozdział wody oraz możliwość utrzymania wilgotności gleby na optymalnym poziomie. Stosuje się go w uprawie roślin o dużej rozstawie (ogórek, papryka, pomidor). W uprawie na wełnie mineralnej, ten system nawadniania jest niezastąpiony. Jakość wody przeznaczonej do nawadniania ma duży wpływ na plon, powinna być pozbawiona nadmiaru chloru i soli żelaza oraz zanieczyszczeń mechnicznych, powodujących zatykanie rurek kapilarnych a jej kwasowość powinna wynosić pH 4,5-5,5.

Wprowadzenie nowoczesnego precyzyjnie sterowanego nawadniania i nawożenia zapewnia roślinom optymalne warunki wzrostu i rozwoju, co w konsekwencji przyspiesza i zwiększa plon oraz wpływa na wynik ekonomiczny w uprawie szklarniowej.

Producenci warzyw szklarniowych w Polsce najczęściej produkują sami rozsady, dlatego też rzeczywiste koszty jej są wysokie. Dla rozwiązania tego problemu powinny zawiązać się przedsiębiorstwa specjalizujące się w produkcji rozsad. Zmniejszy się w ten sposób nakłady na produkcję oraz pozwoli to na osiąganie lepszej jakości materiału nasadzeniowego.

Rosnące ceny i brak materiałów organicznych zmusza naukowców do poszukiwania nowych metod i wprowdzania podłoży mineralnych w uprawie warzyw szklarniowych. W Instytucie Warzywnictwa w Skierniewicach, od szeregu lat prowadzone są prace nad technologią uprawy ogórka, papryki i pomidora w podłożu z krajowej wełny mineralnej o nazwie „Flormin”. W handlu są płyty otoczone szaro-czarną dwuwarstwową powłoką foliową o wymiarach 100x20 x 7,5 cm.Badania wykazały pełną przydatność tego podłoża dla potrzeb warzywnictwa. Barierą w powszechnym jej wykorzystaniu są znaczne nakłady finansowe związane z koniecznością zakupu oprócz wełny mineralnej, systemu kropelkowego nawadniania, dozownika nawozów, automatycznego sterowania nawadnianiem i nawożeniem oraz instalację do dokarmiania roślin CO₂. Uzupełnianie CO₂ w atmosferze szklarni jest koniecznym zabiegiem, ponieważ czynnik ten szczególnie w uprawie roślin metodami bezglebowymi pozostaje w minimum. Najkorzystniejsze stężenie CO₂ dla roślin wynosi 0,10-0,15 % (Libik 1996). Tą drogą można uzyskać o 30 % wyższy oraz wcześniejszy plon ogórka, papryki i pomidora. Zaletą prowadzenia upraw w podłożu z wełny mineralnej jest wyeliminowanie infekcji roślin przez choroby pochodzenia glebowego, niższy koszt ogrzewania szklarni, wcześniejsze plonowanie roślin, możliwość przedłużenia okresu uprawowego i znaczna oszczędność robocizny dzięki wyposażeniu technicznemu. Dla utrzymania optymalnej temperatury wewnątrz maty, konieczne jest ogrzewanie techniczne pod podłożem z wełny mineralnej.

Nowe technologie w produkcji szklarniowej uwzględniają ochronę roślin , która powinna być zintegrowana z innymi elementami, przede wszystkim z systemem sterowania klimatem szklarni oraz nawadniania. Kontrola parametrów klimatu szklarni , a zwłaszcza temperatury i wilgotności powietrza, eliminuje problem związany z większością uciążliwych chorób. W walce ze szkodnikami w nowoczesnej technologii dominują metody biologiczne, natomiast metody chemiczne ogranicza się do minimum.

Właściwy wybór odmiany zależy od warunków i specyfiki danego obiektu. O przydatności odmiany do uprawy szklarniowej decyduje wczesność, plenność i jakość owoców, odporność na choroby i szkodniki, tolerancję na warunki uprawy (światło, temperatura). Przed wprowadzeniem odmian do uprawy szklarniowej, należy poznać ich wymagania agrotechniczne aby wyeliminować błędy uprawowe. Nowe polskie odmiany zwłaszcza mieszańce uprawiane w szklarni w warunkach kontrolowanego klimatu, prawidłowego nawożenia i nawadniania, dają rewelacyjne wyniki.

Zapylanie kwiatów w uprawie wrzyw szklarniowych przeprowadza się przy pomocy wibratorów elektrycznych lub preparatami opartymi na kwasie betanaftoksyoctowym. Coraz częściej stosowana jest metoda biologiczna, polegająca na zapylaniu przez trzmiele. Jest to metoda efektywna, tania i popularna zarówno w dużych jak i w niewielkich szklarniach oraz tunelach foliowych.

Pytania sprawdzające

1. Scharakteryzuj strukturę obszrową gospodarstw szklarniowych w Polsce i Holandii.

1. Jakie czynniki zwiększają efektywność produkcji szklarniowej?

1. Omów nowoczesne technologie uprawy warzyw w szklarni.

18. Zbiór warzyw, podaż do sprzedaży, przechowywanie

18.1. Zbiór

Rośliny warzywne zbiera się z pola najczęściej w fazie dojrzałości użytkowej. Nieliczne gatunki zbiera się, gdy są całkowicie dojrzałe, a ich dojrzałość użytkowa zbiega się z dojrzałością fizjologiczną (np. fasola na suche nasiona).

Warzywa odmian wczesnych powinny znaleźć się na rynku jak najwcześniej, ponieważ płaci się za wczesność, delikatność i soczystość a nie za masę. Zbiór ich przeprowadza się gdy wykształcą część jadalną nadającą się do spożycia. Warzywa odmian średniowczesnych mogą być mniej delikatne, jednak w momencie zbioru powinny charakteryzować się większą masą lub średnicą. Odmiany późne przeznaczone na przechowanie zimowe podczas zbiru powinny charakteryzować się dobrym wykształceniem części jadalnej oraz odpowiednią dojrzałością technologiczną (np. cebula z dobrze zaschniętą szyjką i ładnie wybarwionymi niepękającymi łuskami zewnętrznymi).

Najodpowiedniejszą porą zbioru warzyw liściowych i sprzedawanych w pęczkach, są wczesne godziny ranne, gdy rośliny przechłodzone niższą temperaturą nocy są jędrne i soczyste oraz odznaczają się największym turgorem. Warzywa późne, przeznaczone na przechowanie należy zbierać w dni pogodne.

W zależności od uprawianego gatunku przeprowadza się zbiór jednorazowy (np. warzyw korzeniowych) lub kilkakrotny (np. ogórek, papryka, pomidor).

Na ręczny zbiór warzyw przypada ponad 50 % nakładów robocizny poniesionych w całym procesie produkcji. Dlatego koniecznością jest wprowadzenie urządzeń ułatwiających ręczny zbiór: maszyn do zbioru i kombajnów. Pole na którym będą pracowały wymienione urządzenia i maszyny oraz kombajny powinno być wyrównane, niezachwaszczone i pozbawione kamieni. Rozstawa rzędów przy siewie i sadzeniu powinna być dostosowana do rozwiązań konstrukcyjnych maszyny ułatwiającej zbiór. Rośliny w momencie zbioru powinny być wyrównane pod względem dojrzałości i wielkości.

Do zbioru warzyw polowych wykorzystuje się następujące urządzenia, maszyny i kombajny (Viscardi K, Viscardi D, 1986):

• Podkopywacz zawieszany na ciągniku podkopuje korzenie warzyw korzeniowych i kruszy warstwę gleby na głębokości zalegania korzeni. Korzenie wyjmuje się ręcznie, obcina liście i ładuje do pojemników.

• Kopaczka przenośnikowa do cebuli Z 412 - jest przeznaczona do wykopywania cebuli jednocześnie z trzech rzędów i układania jej w wały.

• Jednorzędowa maszyna do zbioru cebuli MC-1 - podbiera cebulę z wałów, odsiewa ziemię i ładuje cebulę luzem na przyczepę poruszającą się równolegle z maszyną.

• Przenośnik ładujący - służy do przeniesienia na przyczepę główek kapusty zebranych ręcznie.

• Przyczepa do wielokrotnego zbioru warzyw TZW-6 - ułatwia wielokrotny zbiór warzyw (ogórek). Za pomocą przenośników taśmowych owoce są przenoszone do skrzynek na przyczepie.

• Kosiarka ładująca ścina całe rośliny grochu wraz ze strąkami, które ładowane na środki transportowe są dowożone do punktów omłotowych.

• Kombajn do zbioru warzyw korzeniowych EM-11 - przeznaczony jest do pracy na dużych plantacjach. Jednorzędowa maszyna wykopuje korzenie, obcina nać i ładuje korzenie na przyczepę.

• Kombajn do zbioru kapusty E-800 - jednorzędowa maszyna, zaczepiana do ciągnika odcina głąb a główki kapusty są przenoszone na środki transportowe. Kapusta zebrana kombajnem przeznaczana jest do kwaszenia. Do przechowywania zaleca się zbiór ręczny kapusty, ponieważ główki są bardzo podatne na uszkodzenia mechaniczne.

• Kombajn FZB do zbioru fasoli szparagowej - sczesuje z roślin strąki fasoli wraz z liśćmi, które są oddzielane przez dmuchawę. Strąki przenośnikiem ładowane są na przyczepę.

• Kombajn ZB-3 do zbioru i omłotu zielonego grochu - jest maszyną samodzielną. Zielone nasiona grochu odbiera się od kombajnu, natomiast zielona masa pozostaje na polu.

18.2. Podaż do sprzedaży

Po zbiorze warzywa poddawane są „obróbce uszlachetniającej” polegającej na ich czyszczeniu, myciu, sortowaniu i kalibrowaniu. Czyszczenie polega na usuwaniu części niejadalnych oraz ziemi. Zbieg ten można wykonać na sucho za pomocą zespołu szczotek. Warzywa liściowe (sałata, szpinak) oraz przeznaczone do sprzedaży pęczkowej (marchew, rzodkiewka) poddaje się myciu w wodzie o temperaturze 10^oC, co oprócz usuwania zanieczyszczeń obniża temperaturę warzyw i przeciwdziała więdnięciu. Następnie należy przeprowadzić sortowanie w ramach jednej odmiany według obowiązujących dla warzyw Norm Polskich i Branżowych. Warzywa przeznaczone na eksport sortowane są zgodnie z wymaganiami norm eksportowych. Usługi z przygotowaniem warzyw do sprzedaży przedstawia rys. 37.

Rys. 37. Usługi związane z przygotowaniem produktu dla konsumenta

(wg W.Ciechomskiego, 1995)

Obecny system sprzedaży warzyw świeżych na zaopatrzenie rynku wewnętrznego odbywa się w 90% na targowiskach hurtowych. Sprzyjają temu warunki podaży i popytu. Na organizację sprzedaży produktów ogrodniczych wpływa szereg czynników (tab. 51).

Producenci warzyw uczestniczący na rynku powinni tworzyć grupy marketingowe wyspecjalizowane w produkcji określonych gatunków warzyw. Działalność ich jest ściśle związana z lokalnymi warunkami produkcji a zadania wykraczają poza ściśle produkcyjne.

Unowocześnienie handlu w kraju mogą zapewnić dwa rodzaje rynków hurtowych:

• rynki pierwotne (rys.38)

• producenckie, zlokalizowane w rejonach skoncentrowanej produkcji ogrodniczej

• rynki wtórne (rys.39) - dystrybucyjne, to typowe rynki hurtowe zlokalizowane w aglomeracjach miejskich.

Tabela 51

Czynniki wpływające na organizację sprzedaży produktów ogrodniczych

(wg T.Marzec-Wołczyńskiej, 1995)

Produkcja i podaż

Popyt i spożycie

I struktura i rozmieszczenie produkcji wielkość gospodarstw i stopień ich specjalizacji Stopień koncentracji przestrzennej produkcji, odległość od rynku zbytu II. Warunki ekonomiczne i socjalne proporcje między liczbą zatrudnionych w rolnictwie i poza rolnictwem ogólny poziom zamożności kraju, rozmieszczenie dochodów poziom wykształcenia producentów lokalne zwyczaje sprzedaży nastawienie do pośredników III. Właściwości produktów: sropień trwałości poziom jakości zakres wyposażenia dodatkowego (opakowania, firma) IV. Infrastruktura techniczna: drogi, telefony magazyny, chłodnie transport V. Polityka państwa wspierająca grupowe działania producentów

I. Konkurenci poziom zamożności i zróżnicowanie dochodów zwyczaje żywieniowe, zwyczaje robienia zakupów motywy wyboru produktów (ekonomiczne-psychologiczne) poziom popytu na usługi dodatkowe towarzyszące produktowi wymagania jakościowe reakcja na różne formy promocji, w tym na pochodzenie i markę produktów II. Organizacja i stan techniczny sieci detalicznej: liczba i wielkość sklepów sposób i zakres usług sprzedaży stopień zorganizowania i koncentracji sieci sklepów stan techniczny wyposażenia sklepów III. Polityka państwa: stymulacja rozwoju handlu detalicnego lub jej brak wspieranie (lub nie) inwestycji inicjowanych przez organizacje handlowe

Duża podaż warzyw wymaga wprowadzenia nowoczesnych opakowań oraz pakowania umożliwiającego zachowanie dobrej jakości produktów i łatwiejszą ich sprzedaż. Bodźcem do lepszego pakowania produktów krajowych jest import konkurencyjnych surowców w atrakcyjnych opakowaniach.

Rys. 38. Rynki pierwotne (producenckie (wg W.Ciechomskiego, 1995)

Rys. 39. Rynki dystrybucyjne (wg W.Ciechomskiego, 1995)

Podstawową zasadą pakowania jest ścisłe ułożenie warzyw, aby podczas transportu były unieruchomione. Wymagania te najlepiej spełniają wkładki i materiały wyścielające stosowane w opakowaniach transportowych. Zarówno pudła tekturowe jak i opakowania niskie typu platon zastąpią w przyszłości dotychczasowe skrzynki drewniane grubościenne używane przy dostawach warzyw do sprzedaży detalicznej.

Celem opakowań jest ochrona przed uszkodzeniem warzyw posortowanych według wielkości. Opakowania płaskie wypełnia się miękkimi tacami z termoformowanego polichlorku winylu. Foremki o kształcie ściętego stożka z pofałdowaną powierzchnią są przeznaczone do układania pomidorów. Atrakcyjność prezentacji pomidorów zwiększa kolorowe zabarwienie foremek.

Do oddzielania niektórych warzyw (sałata, kalafior), przeznaczone są wkładki profilowane w kształcie liter: H i U. Folia polietylenowa oraz papiery uszlachetnione: impregnowane lub pokryte polietylenem, są odporne na wilgoć, chronią warzywa liściowe i korzeniowe przed nadmierną transpiracją powodującą utratę świeżości i więdnięciem. Dla zabezpieczenia przed wstrząsami dno opakowania można wykładać folią pęcherzykową. Folię lub papier światłoszczelny wykorzystuje się w ochronie warzyw przed światłem (Cąderek , 1996). Stosowanie różnych wkładek i materiałów wyścielających do pakowania warzyw powinno być stosowane w handlu wewnętrznym, jak i w eksporcie. Opakowania poszczególnych gatunków warzyw muszą uwzględniać ich właściwości a jednocześnie powinny być przyjazne otoczeniu (Cąderek, 1995). Najbardziej przydatne na podstawie oceny ekologicznej są opakowania z drewna, papieru, tektury i masy papierniczej, które są najmniej uciążliwe dla środowiska naturalnego.

18.3. Przechowywanie

Dla zapewnienia równomiernego zaopatrzenia rynku w warzywa w ciągu całego roku, konieczne są przechowalnie i chłodnie, przystosowane do tego celu. Kubiak (1995), podaje, że z ogólnej ilości spożywanych warzyw rocznie około 22 % pochodzi z długotrwałego przechowywania. Jednak jak stwierdza Adamicki (1996), obecna pojemność przechowalni i chłodni dla warzyw jest niewystarczająca i może pomieścić jedynie około 20-25 % masy warzyw przeznaczonych na zaopatrzenie rynku w okresie jesienno-zimowym. Z konieczności pozostałą ilość warzyw przechowuje się w pomieszczeniach nie przystosowanych do tego celu oraz w kopcach ziemnych. Powoduje to znaczne straty oraz obniżenie jakości warzyw po przechowaniu. Optymalne warunki długotrwałego przechowywania niektórych gatunków warzyw obrazuje tab.52.

Tabela 52

Optymalne warunki długotrwałego przechowywania niektórych gatunków warzyw

wg danych Instytutu Warzywnictwa w Skierniewicach

Gatunek	Temperatura ^oC	Wilgotność względna powietrza w %	Długość przechowywania (miesiące)
Burak ćwikłowy Cebula Chrzan Cykoria (korzenie) Czosnek Kapusta głowiasta biała Kapusta głowiasta czerwona Kapusta włoska Kapusta pekińska Marchew Pasternak Pietruszka Por Seler korzeniowy Skorzonera	1-2 0-1 -2--3 0 0 0-1 -2--3 0 0 0 0-2^*) 0-1 0-1 0 0 -1,5 0-1 0	98 65-75 80 95-98 95-98 60-70 80 90-95 90-95 90-95 95-98 98 98 98 95-98 98 95-98 98	8 8 10 8-10 2-5 6 8-9 6-8 6 6 2-3 8-10 4-6 6-7 2-4 4-5 6-7 4-6
*) Zależnie od odmiany

18.3.1. Przechowywanie warzyw z zastosowaniem aktywnej wentylacji

Są to komory przechowalnicze wentylowane powietrzem zewnętrznym. Obiekty te, mogą być wykorzystane do długotrwałego przechowywania cebuli i kapusty (rys.40 i 41). System wentylacyjny komór powinien zapewniać optymalne warunki (temperaturę i wilgotność względną powietrza) przez cały okres ich składowania. Warzywa przechowuje się luzem (cebula) w warstwie wysokości 3,0-3,5 m (w komorach o pojemności 50-100 t), lub w paletach skrzyniowych od 500 do 1000 kg (w komorach o pojemności 250-500 t).

Rys. 40. Przekrój poprzeczny komory z aktywną wentylacją do przechowywa- nia warzyw luzem (wg T.Adamickiego, 1996)

1- pionowy kanał wentylacyjny 5- klapa recyrkulacyjna

2- wentylator 6- składowane warzywa

3- nadpodłogowy kanał wentylacyjny 7- otwory wylotowe powietrza (w suficie)

4- otwór wlotowy powietrza 8- otwór wylotowy powietrza w szczycie budynku

Rys. 41. Przekrój pionowy przechowalni kapusty z zastosowaniem aktywnej wentylacji (wg F.Adamickiego, 1996)

1- klapy wentylacyjne, 2- wentylator, 3- kanał wentylacyjny.

Nowoczesne przechowalnie są najczęściej wyposażone w komputerowy system kontroli pracy urządzeń wentylacyjnych.

18.3.2. Chłodnie warzyw

Przechowalnie o pojemności komór od 100 do 500 t, wyposażone w agregaty chłodnicze, zapewniają prawidłowe warunki długotrwałego przechowywania dla wszystkich gatunków warzyw. Wydajność urządzeń (sprężarek, chłodnic powietrza, termostatów komorowych) pozwala na uzyskanie niskiej temperatury w granicach 0^oC i wysokiej wilgotności względnej powietrza 90-98 %, albo niższej (65-75 %), optymalnej dla cebuli i czosnku. Warzywa w komorach chłodniczych przechowuje się w skrzynkach ustawionych na paletach lub w paletach skrzyniowych. Prawidłowy załadunek komory chłodniczej przedstawia rys.42.

Rys. 42. Prawidłowy załadunek komory chłodniczej z zachowaniem

wymaganych odstępów i odległości (wg F.Adamickiego, 1996)

18.3.3. Chłodnie warzyw z kontrolowaną atmosferą

Jest to technologia wykorzystywana w przechowalnictwie warzyw od niedawna. Dzięki niej warzywa zachowują dobrą jakość i wartość biologiczną po przechowaniu. W Polsce do tego celu wykorzystuje się komory gazoszczelne używane do przechowywania jabłek. W Instytucie Warzywnictwa w Skierniewicach określono optymalny skład gazowy dla niektórych gatunków warzyw (tab.53). W kontrolowanej atmosferze można również składować warzywa w opakowaniach jednostkowych. Dzięki czemu zmniejsza się intensywność oddychania, zachamowanie degradacji chlorofilu, zwłaszcza u warzyw zielonych i następuje opóźnienie procesu starzenia. Warzywa można również składować przez krótki okres w opakowaniach jednostkowych z folii z mikroperforacją o zróżnicowanej przepuszczalności dla dwutlenku węgla i tlenu. Warzywa wskutek oddychania same modyfikują skład gazowy atmosfery w takich opakowaniach.

Tabela 53

Zalecenia przechowywania warzyw w KA wg danych Instytutu Warzywnictwa

w Skierniewicach

Gatunek	Temperatura ^oC	Skład gazowy atmosfery w %		Długość
		CO2	O2	przechowywania
Brokuły Cebula Kalafiory Kapusta Kapusta pekińska Papryka Pomidory Szparagi	0 0 5 0-1 0-1 0-2*) 8 12,5 1-2	5 0 5 5 2,5 5 2,5 5 0 5 0 5	3 3 3 3 3 2,5 3 3 3 3 2 3	28 dni 28 dni 7-9 miesięcy 7-9 miesięcy 75 dni 8 miesięcy 100-120 dni 100-120 dni 6-8 tygodni 8-12 tygodni 8-12 tygodni 28 dni
*) Zależnie od odmiany. Uwaga: wilgotność względna powietrza powinna być utrzymywana na optymalnym poziomie zależnie od wymagań poszczególnych gatunków warzyw.

Pytania sprawdzające

1. Wymień urządzenia i maszyny ułatwiające zbiór warzyw.

1. Omów czynniki mające wpływ na organizację sprzedaży produktów ogrodniczych.

1. Jakie opakowania zalicza się do najbardziej „przyjaznych środowiku”.

1. Omów nowe technologie w przechowalnictwie warzyw.

19. Ochrona roślin

Jednym z bardzo istotnych elementów nowoczesnej uprawy warzyw jest ochrona przed chorobami, szkodnikami i chwastami. Choroby i szkodniki gdy nie są zwalczane niszczą przeciętnie około 40 % plonów oraz w znacznej mierze pogarszają ich jakość. Według danych FAO z 1982 r. straty te wynosiły w niektórych ważnych gospodarczo uprawach około 60 % mimo stosowania pestycydów (Agrios, 1988).

Stosowanie środków ochrony roślin podlega przepisom ujętym w ustawie o ochronie roślin uprawnych (DURP nr.90, 1995), wg art. 14 tej ustawy „ Do obrotu i stosowania mogą być dopuszczone tylko środki ochrony roślin, które przy prwidłowym stosowaniu, zgodnie z ich przeznaczeniem, nie stanowią zagrożenia, dla zdrowia, ludzi, zwierząt oraz środowiska”. Aktualnie obowiązujący Program Ochrony Warzyw (1996-1997) opublikowany w Haśle Ogrodniczym 1996 nr.1, zawiera charakterystykę poszczególnych środków ochrony roślin oraz zalecenia dotyczące ochrony przed chorobami, szkodnikami oraz chwastami warzyw uprawianych pod osłonami i w polu.

19.1. Zawalczanie chorób i szkodników

Współczesna ochrona roślin wyróżnia dwie grupy metod zawalczania chorób i szkodników: profilaktyczne i bezpośredniego zwalczania.

Do metod profilaktycznych należy:

a/ Kwarantanna roślin, której celem jest uniknięcie rozprzestrzeniania się patogenów i szkodników znajdujących się na polskiej liście kwarantannowej opracowanej przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Kwarantanną objęte są bakterie:

• Pseudomonas solanacearum E.F. Smith- powodujące więdnięcie śluzowate ogórka i pomidora.

• Corynobacterium michiganense (Jens) E.F. Smith - wywołujące raka bakteryjnego pomidora.

Na liście kwarantannowej znajduję się również nicienie:

• Ditylenchus dipsaci (K*hn) - niszczyk zjadliwy, atakujący: bób, fasolę, groch i marchew

• Meloidogyne hapla Chitw. - guzak północny uszkadzający marchew i pomidor.

b/ Metody agrotechniczne polegają na stwarzaniu roślinom właściwych warunków wzrostu i rozwoju oraz zapobiegają masowemu pojawieniu się chorób i szkodników (np. termin siewu grochu ma wpływ na uszkodzenie odmian przez pachówkę strąkóweczkę).

c/ Hodowla odpornościowa wprowadza do uprawy odmiany odporne lub tolerancyjne na choroby i szkodniki.

Do metod bezpośredniego zwalczania należą:

a/ Metody fizyczne, polegają na wykorzystaniu w ochronie roślin wysokiej i niskiej temperatury, ultradźwięków i promieni. W praktyce znane jest działanie niskich temperatur (-10^oC przez 12 h) na nasiona fasoli i grochu w celu zniszczenia chrząszczy strąkowca fasolowego i grochowego.

b/ Metody mechaniczne polegają na usuwaniu i niszczeniu chorych roślin oraz wyłapywaniu szkodników za pomocą pułapek lub przynęt (np. zwalczanie rolnic za pomocą przynęt z Dipelem).

c/ Metody biologiczne zalecają wykorzystanie żywych organizmów do zwalczania szkodników i patogenów roślin

• introdukcja polega na wprowadzeniu naturalnego wroga w celu zwalczenia szkodników (np. wprowadzenie kruszynka ziemnego w celu zwalczania bielinka kapustnika),

• biopreparaty, preparaty bakteryjne do zwalczania szkodników roślin warzywnych, toksycznie działają jedynie w stosunku do gąsienic motyli

• ochrona naturalnych wrogów przed niekorzystnymi następstwami chemicznego zwalczania szkodników - drapieżne larwy bzygowatych, biedronki i złotooki zapobiegają skutecznie zwiększaniu się liczebności mszyc.

d/ Metody chemiczne. Chemiczne zwalczanie chorób i szkodników polega na stosowaniu pestycydów. Skuteczność metod chemicznych zależy od :

• zastosowanego środka chemicznego,

• właściwych dawek i stężeń preparatów,

• optymalnego terminu zabiegu,

• odpowiedniej techniki opryskiwań.

Do ochrony roślin przed chorobami służą fungicydy, natomiast przed szkodnikami zoocydy. Są to środki toksyczne wpływające niekorzystnie na procesy życiowe patogenów i szkodników. Są one toksyczne również dla ludzi i zwierząt, dlatego konieczne jest przestrzeganie okresów karencji i prewencji, podawanych w Programie Ochrony Roślin.

Przy ustalaniu właściwych terminow zabiegów chemicznych należy korzystać z informacji lokalnej służby sygnalizacyjnej ochrony roślin. Stosowanie pestycydów nie może stanowić jednej metody ochrony. Dzięki integracji wszystkich metod walki z chorobami i szkodnikami roślin, można uzyskać wysokie plony i znacznie ograniczyć straty.

19.2. Zwalczanie chwastów

Chwasty obniżają wysokość i jakość plonów roślin uprawnych w większym stopniu niż choroby i szkodniki. Przyczyniają się również do rozprzestrzeniania wielu chorób i szkodników, dla których są przejściowym gospodarzem lub żywicielem.

Pod względem wrażliowości na zachwaszczenie rośliny warzywne dzieli się na:

• bardzo wrażliwe, uprawiane z bezpośredniego siewu w pole o długim okresie wschodów (cebula, marchew, pietruszka),

• średnio wrażliwe, uprawiane z siewu lecz szybciej kiełkujące (fasola, groch, ogórek), oraz z rozsady (cebula, por, seler),

• mało wrażliwe, uprawiane z rozsady, szybko rosnące (rośliny kapustne).

Współczesna ochrona roślin przed chwastami zaleca dwie grupy metod: profilaktyczne i bezpośredniego zwalczania.

Do metod profilaktycznych zalicza się:

a/ Wysiew nasion czystych, pozbawionych chwastów,

b/ Niszczenie chwastów w oborniku i kompoście.

c/ Niszczenie chwastów rosnących na miedzach, przy rowach i drogach.

d/ Odpowiednie zmianowanie.

Do zabiegów bezpośredniego zwalczania należy:

a/ Odchwaszczanie mechaniczne. Skuteczność pielenia mechanicznego uwarunkowana

jest doborem zespołów roboczych, ich ostrością, głębokością oraz prędkością

roboczą narzędzia.

b/ Odchwaszczanie chemiczne . Skuteczność działania herbicydów zależy od użytego

preparatu, jego dawki, rodzaju i wilgotności gleby, fazy rozwoju chwastów i rośliny

uprawnej oraz od temperatury (10-20^oC). Herbicydy w zależności od sposobu w

jaki działają na chwasty, dzielą się na kontaktowe (parzące) i systemiczne, przeni-

kające do tkanek przewodzących chwastów. Mogą być pobierane przez korzenie

roślin (herbicydy doglebowe) lub przez części nadziemne (herbicydy dolistne).

W nowoczesnej technologii ochrona warzyw przed chwastami powinna być ciągła i obejmować wszystkie dostępne metody.

Pytania sprawdzające

1. Jakie znamy metody zwalczania chorób i szkodników?

1. Omów metody skutecznego zwalczania chwastów.

1. Na czym polega integrowana walka z chorobami, szkodnikami i chwastami ?

20. Warzywa mniej znane

20.1. Jarmuż (Brassica oleracea L.var. acephala)

Jarmuż pod względem wartości odżywczej przewyższa nawet kapustę włoską. Zawiera w swoim składzie dużo witamin i soli mineralnych. Częścią jadalną są kędzierzawe liście, spożywane w stanie świeżym lub po ugotowaniu. Jarmuż odznacza się największą wytrzymałością na niską temperaturę, po przemarznięciu jest smaczniejszy, zwiększa się w nim zawartość białka i cukrów a ilość witaminy C spada. Jest rośliną o skromnych wymaganiach co do gleby, składników pokarmowych i wody. Najczęściej uprawiany jest na zbiór jesienno-zimowy z rozsady przygotowanej na rozsadniku. Okres od sadzenia do zbioru trwa 3-4 miesiące. Jarmuż można sadzić w lipcu w rozstawie 40-50 x 40-50 cm, po zbiorach wczesnych warzyw (np. grochu zielonego).

20.2. Brokuł włoski (Brassica oleracea L. var. botrytis italica)

Jest to warzywo bardzo wartościowe, lecz nie doceniane i mało rozpowszechnione w uprawie. Częścią jadalną jest zielona róża osadzona na wydłużonej mięsistej łodydze. Po zbiorze róży głównej, wyrastają z kątów liści pędy boczne zakończone różami bocznymi. Brokuł przewyższa wartością odżywczą i biologiczną kalafior. Uprawa brokuła podobna jest do uprawy kalafiora. Brokuły doskonale nadają się do mrożenia.

20.3. Kapusta pekińska (Brassica pekinensis Rupr)

Kapusta pekińska ze względu na bogactwo w swoim składzie soli mineralnych i witamin oraz możliwość uprawy w poplonie zasługuje na większe zainteresowanie. Można ją uprawiać z siewu wprost w pole albo z rozsady, jednak rośliny źle znoszą przesadzanie. Tworzy główki o wydłużonym kształcie i masi około 1 kg. Może być spożywana w stanie surowym i po ugotowaniu.

20.4. Cebula kartoflanka (Allium cepa L.var. aggregatum G.Don)

Kartoflanka jest roośliną rozrastającą się w gniazda złożone z kilku lub kilkunastu cebulek, różnej wielkości o żółtych lub czerwonawych łuskach. Uprawiamy ją podobnie jak cebulę z dymki, dobrze się przechowuje przez zimę. Kuliste, nieco spłaszczone cebulki mają ostry smak i zapach, jest dość twarda i mniej soczysta od cebuli zwyczajnej.

20.5Cebula wielopiętrowa (Allium cepa var. protiferum Targioni-Tozzetti)

Jest rośliną wieloletnią, tworzącą w glebie gniazdo małych niekształtnych cebul o łuskach barwy ciemnoczerwonej i fioletowej. Szczypior ciemnozielony jest smaczny. Roślina wykształca pędy kwiatostanowe, na których tworzy oprócz kwiatów (nie dających nasion) małe ulistnione cebulki. W dobrych warunkach wzrostu, cebula może wytworzyć trzy piętra. Cebula wielopiętrowa charakteryzuje się dużymi walorami smakowymi i odpornością na choroby i szkodniki. Częścią jadalną jest zielony szczypior, cebulki powietrzne i cebulki podziemne.

20.6. Sałata łodygowa (Lactuca sativa L. var. augustana Jrisb.)

Roślina nie tworzy skróconej łodygi , lecz wyrasta bezpośrednio w wydłużone pędy 40-60 cm. Na całej ich wysokości znajdują się duże, długie i delikatne liście. Jej wartość biologiczna jest zbliżona do sałaty głowiastej, jednak ze względu na krótszy okres wegetacji i możliwość wcześniejszego zbioru jest szczególnie warta polecenia.

20.7. Sałata rzymska (Lactuca sativa L. var. Romana Garst.)

Charakteryzuje się wydłużonymi liśćmi, tworzy luźne podłużnie owalne główki. Uprawia się ją z rozsady. Wadą jej jest szybkie wybijanie w pędy nasienne.

20.8. Endywia (Cichorium endivia L.)

Roślina nie tworzy główek, lecz luźne rozety o liściach licznych falistych lub kędzierzawych. Wartość biologiczna endywii jest podobna jak cykorii. Jest jednak bogatsza w składniki mineralne (potas, wapń, żelazo). W swoim składzie zawiera insulinę, substanję o charakterystycznej goryczce. Przyrząda się ją podobnie jak sałatę.

Endywia ma małe wymagania klimatyczne, znosi chłody a nawet przymrozki. Uprawia się ją z rozsady wyprodukowanej na rozsadniku lub z siewu wprost w pole. W miesiącu czerwcu dodatkowym zabiegiem pielęgnacyjnym w uprawie endywii jest bielenie. Około dwa tygodnie przed zbiorem związuje się wyrośnięte liście w połowie ich długości, aby światło nie miało dostępu do wewnętrznych liści rozety. W procesie bielenia wewnętrzne liście zmieniają barwę z zielonej na żółtą i tracą gorycz.

20.9. Roszponka (Valerianella olitoria Poll.)

Częścią jadalną roszponki są wydłużone soczyste liście tworzące rozetę o słodkawym smaku, w swoim składzie zawiera dużą ilość witaminy C, witmanę A i sole mienralne, użytkuje się ją tak jak sałatę. Jest wytrzymała na niskie temperatury, zimuje w gruncie i może być zbierana przez zimę aż do wczesnej wiosny, czli w okresie w którym występuje brak świeżych warzyw, dlatego zasługuje na rozpowszechnienie. Roszponkę uprawia się z siewu nasion najczęściej w poplonie na zbiór jesienno-zimowy, po warzywach wcześnie schodzących z pola.

20.10.Burak liściowy (Beta vulgaris L. var. cicla L.)

Burak liściowy zawiera dużo witamin i soli mineralnych. Jest bardzo cennym, łatwo przyswajalnym warzywem liściowym szczególnie dla dzieci, ze względu na wysoką zawartość karotenu i wapnia. Jadalne są blaszki liściowe, które przygotowuje się do spożycia podobnie jak szpinak, oraz grube ogonki liściowe. Burak liściowy ma niewielkie wymagania klimatyczne i glebowe, jest stosunkowo odporny na niskie temperatury. Nasiona jego wysiewa się w miesiącu kwietniu i w maju. Liście zbiera się stopniowo, w miarę ich dorastania.

Pytania sprawdzające

1. Scharakteryzuj mniej znane rośliny warzywne.

1. W jakich porach roku warzywa mniej znane są spożywane?

1. Podaj przykład mniej znanych warzyw użytecznych od wczesnej wiosny do późnej jesieni w stanie świeżym.

Literatura

1. Adamicki F., 1996 a. Nowe technologie w przechowalnictwie warzyw . Ogrodnictwo.4:19-21.

1. Adamicki F. 1996 b. Przechowywanie cebuli. Hasło Ogrodnicze.7:20-21.

1. Agrios G.N., 1988. Plant Pathology. Acad. Press. New York.

1. Brzeski M.W, 1992. Taktyka i strategia ochrony roślin przed nicieniami. Post. Nauk. Roln. 2:19-27.

1. Bullock D.G., 1992. Crop rotation. Critical Reviews in Plant Sciences 11(4):309-326.

1. Cąderek T., 1995. Opakowania a ekologia. Ogrodnictwo. 3:16-17.

1. Cąderek T., 1996. Wkładki i wyściółki do pakowania owoców i warzyw. Ogrodnictwo. 4:15-16.

1. Cerne M., 1994. Different agrotextiles for direct covering of pickling cucumber.Acta Horticulturae 371:247-252.

1. Chroboczek E., Skąpski H., 1982. Ogólna uprawa warzyw. PWRiL, Warszawa.

1. Ciechomski W., 1995 a. System rynków hurtowych w Polsce . Ogrodnictwo. 2:3-5.

1. Ciechomski W. 1995 b. Struktura i organizacja handlu hurtowego żywnością w Polsce. Ogrodnictwo. 3:3-7.

1. Dąbrowski Z.T., 1988. Podstawy odporności roślin na szkodniki. PWRiL, Warszawa, wyd. 2 poprawione i uzupełnione.

1. Elkner K., Rumpel J., 1995. Effect of crop rotation and fertilization on quality of processing tomatoes. Acta Agrobotanica, vol. 48 (2):18-25.

1. Kawecki Z., Kryńska W., 1995. Sadownictwo i Warzywnictwo. PWN, Warszawa, wyd.3.

1. Komosa A., 1996. Nowe technologie nawożenia roślin ogrodniczych. Owoce Warzywa Kwiaty. 17:8-9.

1. Korzeniowski A., Kwiatkowski J., 1991. Towaroznawstwo opakowań. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu.:53-54.

1. Kubiak K., 1995 a. Produkcja warzyw w ostatnim dziesięcioleciu. Ogrodnictwo 2:11-12.

1. Kubiak K., 1995 b. Aktualna sytuacja na rynku owoców i warzyw. Mat. z Konf. Nauk. z okazji 50-lecia COBORU, „Teresin” 15 maja. :2-26.

1. Kubiak K., 1996 a. Polski handel zagraniczny produktami ogrodniczymi w 1995 roku.. Ogrodnictwo. 2:11-14.

1. Kubiak K., 1996 b. Perspektywy i zagrożenia rozwoju produkcji ogrodniczej w Polsce. Owoce Warzywa Kwiaty, 10:3-4.

1. Libik A., 1996. O dokarmianiu upraw ogrodniczych CO₂. Hasło Ogrodnicze. 9:62-64.

1. Lista Odmian Roślin Warzywnych 1996. wyd. COBORU.

1. Majewski E., Łabętowicz J., Radecki A., 1994. Istota systemu integrowanej produkcji rolniczej i jego znaczenie dla jakości żywności i bezpieczeństwa środowiska przyrodniczego. Mat. Międzynarod. Symp. Doradztwo w ekorozwoju obszarów wiejskich. Szczecin 1994r. :65-78.

1. Marynowski R., 1994. Dochód i opłacalność produkcji warzyw pod osłonami. Hasło Ogrodnicze.:18-19.

1. Marzec-Wołczyńska T., 1995. Organizacja sprzedaży produktów ogrodnicych w Polsce. Ogrodnictwo. 6:6-8.

1. Michałojć Z., 1996. Nawozy wieloskładnikowe do upraw ogrodniczych. Owoce Warzywa Kwiaty. 17:6-7.

1. Mierwiński J., 1995. Zmiany struktury obszarowej gospodarstw szklarniowych w Polsce. Ogrodnictwo.6:3-6.

1. Mierwiński J. 1996. Gospodarka ogrodnicza pod osłonami w Europie. Ogrodnictwo. 2:19-23.

1. Nożyński A. 1980. Kompleksy rolniczej przydatności gleb. Węzł. Zag. Roln. Polski Płn-Wsch, PWRiL, Warszawa

1. Orłowski M., Kołota E., 1986. Wpływ folii perforowanej na plonowanie kapusty wczesnej. Biuletyn Warzywniczy XXIX Inst. Warzywn. w Skierniewicach,:81-95.

1. Orłowski M., Kołota E., 1992. Uprawa warzyw . Wydawnictwo „Brasika”, Szczecin.

1. Program Ochrony Warzyw. (1996-97), 1996. Hasło Ogrodnicze 1:16-94.

1. Rocznik Statystyczny 1995. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.

1. Rożek S., Sady W., 1996. Warunki integrowanej uprawy . Hasło Ogrodnicze. 6:28-29.

1. Rumpel J., Grudzień K., 1987. Folia w warzywnictwie gruntowym. PWRiL Warszawa. wyd. 2 uzupełnione.

1. Siwek P., Libik A., 1994. Osłony z tworzyw sztucznych jako element proekologicznej uprawy warzyw. Symp. z okazji 30-lecia Instytutu Warzywictwa w Skierniewicach. Referaty:105-110.

1. Siwek P., 1996. Osłony z tworzyw sztucznych dla ogrodnictwa. Ogrodnictwo,5/6:19-21.

1. Skierkowski J. 1995. Elementy intensyfikacji warzywniczej produkcji szklarniowej. Ogrodnictwo.4:11-13.

1. Smoleński T., 1995. Warzywa gruntowe specjalnością krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Ogrodnictwo.4:14-15.

1. Szwonek E. 1996. Dolistne dokarmianie roślin warzywnych. Owoce Warzywa Kwiaty.17:17.

1. Viscardi K., Viscardi D., 1986. Mechanizacja warzywnictwa gruntowego. PWRiL Warszawa.

1. Viscardi D., 1995. Jak nowocześnie produkować rozsady. Owoce Warzywa. Kwiaty.8-9

1. Wójcik P., 1996. Ekologiczne skutki nawożenia. Owoce Warzywa Kwiaty. 17:10.

1. Zbiór Polskich Norm i Norm Branżowych 1987, Warzywa Świeże i Ziemniaki. Wydawnictwo Normalizacyjne-Warszawa.

III. Ogrodnictwo ekologiczne

Produkcja żywności jest podstawwym zadaniem rolnictwa w tym i ogrodnictwa. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych obecnego stulecia zwracano szczególną uwagę na podniesienie plonowania wszystkimi możliwymi metodami produkcji. Szczególną rolę w tym odgrywała szeroko stosowana chemizacja (syntetyczne nawozy mineralne, środki ochrony roślin, stymulatory i inhibitory wzrostu). Zwracano wówczas uwagę na wysoką wydajność z rośliny i jednostki powierzchni.

Stosowanie wysokich dawek szczególnie nawozów mineralnych pogarszało jakość finalnego produktu (np. w przypadku owoców gorzej się przechowywały i miały mniej korzystne walory smakowe). Badania jakościowe plonów wykazywały przekroczenia zawartości np. związków azotowych (azotanów). Jakość uzyskiwanych produktów była gorsza niż z upraw ekstensywnych, gdzie nie stosowano chemizacji w ogóle lub bardzo ograniczonej skali.

Rozwinięcie metod badawczych i oceny jakości plonów wykazało, że żywność produkowana w oparciu o szeroko stosowaną chemizację może być nawet szkodliwa w żywieniu człowieka. W latach 90-tych zwrócono więc szeroką uwagę na produkcję tzw. „zdrowej” żywności mającej podobny skład chemiczny jak uzyskiwanej z naturalnych siedlisk, gdzie nie stosuje się syntetycznych związków chemicznych.

Opracowano też sposoby produkcji żywności sposobem tzw. ekologicznym jak najmniej zakłócającym równowagę ekosystemów. Działalność człowieka w rolnictwie ekologicznym nie przekracza możliwości naprawczych przyrody.

Rolnictwo ekologiczne należy rozumieć jako gospodarowanie zgodnie z prawami przyrody. Obejmuje ono różne metody. Wspólnym wyróżnikiem tych metod jest nawożenie przekompostowaną materią organiczną.

21. Główne zasady ekologicznego prowadzenia produkcji

Jak podaje Bechmann (1993) celem rolnictwa ekologicznego jest nieszkodliwa dla środowiska i energooszczędna produkcja pełnowartościowych fizjologicznie płodów. Próbuje się jak najlepiej wykorzystać miejscowe warunki siedliskowe do możliwie całkowitej produkcji z własnych środków z dopływem substancji z zewnątrz. Rys.43 przedstawia obieg materii organicznej w produkcji ekologicznej.

Rys. 43. Obieg materii organicznej i składników pokarmowych w produkcji ekologicznej (wg Bechmanna, 1993).

Główne zasady rolnictwa (w tym i ogrodnictwa) ekologicznego są następujące:

a/ utrzymywanie i zwiększenie żyzności gleby,

b/ jak najlepsze wykorzystanie nawozów gospodarskich,

c/ pośrednie nawożenie roślin poprzez biologiczną aktywizację gleby,

d/ w ochronie roślin - zapobieganie zamiast zwalczanie,

e/ podtrzymywanie zdrowotności zwierząt poprzez właściwe żywienie,

f/ hodowla wydajnościowa respektująca uwarunkowania biologiczne,

g/ chów oborowy uwzględniający wymagania zwierząt,

h/ wielokierunkowy sposób gospodarowania,

i/ ocena jakości płodów rolnych według kryteriów fizjologii odżywiania,

j/ myślenie całościowe.

Sołtysiak (1993) za główne zasady ekorolnictwa uważa:

a/ utrzymanie i podwyższanie żyzności gleby stanowiącej kryterium poprawności gospodarowania - poprzez stosowany płodozmian oraz właściwe nawożenie, organiczne (komposty, nawozy zielone, obornik),

b/ dbałość o utrzymanie okrywy roślinnej (np. uprawa międzyplonów) w celu podtrzymywania aktywności biologicznej gleby oraz ochrony przed erozją,

c/ maksymalne zamknięcie obiegu materii w gospodarstwie pojmowanym jako trwały agrosystem ekologiczny (w skrajnym ujęciu jako organizm), gospodarstwo rolne stanowi „organiczną” całość, jednostkę bilansu ekologicznego i ekonomicznego,

d/ równowaga produkcji roślinnej i zwierzęcej, wyrażająca się w samowystarczalności paszowo-nawozowej gospodarstwa,

e/ zapewnienie zwierzętom gospodarskim warunków bytowych zgodnych z ich potrzebami gatunkowymi oraz oparcie żywienia na paszach własnych z wykluczeniem dodatków syntetycznych,

f/ dążenie do utrzymania bogactwa gatunkowego roślin i zwierząt, także dziko żyjących, w obrębie gospodarstwa (tzw. bio-różnorodności),

g/ kształtowanie i pelęgnacja bogatego, zróżnicowanego krajobrazu rolniczego.

Z przedstawionych wyżej zestawień głównych zasad proekologicznej produkcji roślinnej i zwierzęcej zarówno wg. Bechmanna (1993) jak i Sołtysiak (1993) wynika, że większość cech jest tych samych tylko różnie przedstawionych. Do pełnego zdefiniowania formuły rolnictwa eko-rolniczego jeszcze daleko ale można ją wg. Sołtysiak (1993) zdefiniować jako: system gospodarowania, który aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne poprzez stosowanie środków naturalnych, nie przetworzonych technologicznie, zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów. System ten jest zrównoważony ekologicznie i ekonomicznie, w dużym stopniu niezależny od nakładów zewnętrznych, nie obciążający środowiska który umożliwia rozwój środowiska, wsi i rolnictwa jako bezcennych, ponadczasowych wartości samych w sobie.

Wyróżnia się następujące metody prowadzenia rolnictwa ekologicznego:

1. Metoda biodynamiczna.

2. Metoda organiczno-biologiczna.

3. Metoda organiczna.

4. Metoda biologiczna.

22. Biodynamiczna uprawa roślin.

Według Górnego (1988) najwyższą formą podejścia ekologicznego jest rolnictwo biodynamiczne. Zasady rolnictwa (ogrodnictwa) biodynamicznego są następujące:

a/ wrażliwość, świadomość człowieka, działanie na „tak”,

b/ jak najpełniejszy obrót materią w ramach gospodarstwa,

c/ maksymalne wykorzystanie energii atmosfery i kosmosu,

d/ maksymalne ożywienie gleby (kompost, preparaty),

e/ uwzględnienie wzajemnie korzystnego wpływu roślin na siebie (zmianowanie, sąsiedztwo roślin i upraw),

f/ zapewnienie optymalnych warunków bytu hodowanym zwierzętom.

Pierwsza zasada oznacza, że rolnictwo biodynamiczne jest sposobem na gospodarowanie dla ludzi wrażliwych i myślących, chcących rozwijać w przyrodzie to co dobre.

W zasadzie drugiej należy przestrzegać by w hodowli zwierząt wykorzystywać własne pasze a obornik, gnojówka czy gnojowica były używane do produkcji roślinnej. Można też wykorzystać nawozy zwierzęce spoza gospodarstwa a także nawozy mineralne pochodzenia naturalnego. Wysiewać tzw. nawozy zielone sporządzać komposty z odpadków organicznych.

Zasada trzecia dotyczy wykorzystania energii atmosfery i kosmosu a w tym światła, ciepła, wody, rytmów dobowych i rocznych. Stosować w uprawie wskazówki kalendarza biodynamicznego.

W zasadzie czwartej należy dbać o właściwości gleby poprzez nawożenie jej kompostem wzbogaconym preparatami biodynamicznymi i nawozami mineralnymi występującymi w sposób naturalny w pokładach lub skałach (mączki fosforytowe, naturalne sole, kreda, wapienie, wapno magnezowe itp.). Nie należy ich stosować bezpośrednio na pole tylko w postaci dodatku do kompostu.

Piąta zasada uwzględnia wzajemny korzystny lub niekorzystny wpływ roślin uprawianych obok siebie i po sobie. Oddziaływują one na siebie poprzez wydzielanie określonych substancji przez korzenie i części nadziemne.

Zasada szósta dotyczy stosowania najlepszych warunków bytowania i żywienia zwierząt hodowlanych. Zwierzęta produkują obornik, który jest najlepszym uniwersalnym nawozem organicznym.

Według Górnego (1988) pełne dojście do produkcji biodynamicznej wymaga 3-5 lat stopniowego jej wprowadzania . Przy wprowadzaniu produkcji biodynamicznej konieczne jest stosowanie wszystkich sześciu zasad.

22.1. Planowanie ogrodu biodynamicznego

Miejsce pod ogród ekologiczny w ogóle a biodynamiczny w sczególności powinno być wybrane w terenie nie skażonym znieczyszczeniami przemysłowymi (dymy, pyły, gazy, woda, bliskość dróg o dużym ruchu). Na terenie skażonym mimo stosowania metod ekologicznych produkowane produkty nie będą w pełni zdrowe.

Przed rozpoczęciem uprawy metodami ekologicznymi należy zbadać glebę i podglebie (głębsza warstwa zalegająca pod warstwą orną) na zawartość związków typu mineralnego makro i mikroelementy a także tzw. metale ciężkie szkodliwe dla ludzi i zwierząt. Badania takie wykonują Okręgowe Stacje Chemiczno-Rolnicze (pobieranie gleby do badań opisano w rozdziale 6 części pierwszej skryptu). Trudniejsza ocena jest w przypadku podejrzeń o skażenia związkami organicznymi. Takie badania są bardzo drogie i wykonują je specjalistyczne laboratoria Sanepidów i placówek badawczych.

Ogród biodynamiczny powinien mieć wszyskie działy produkcji ogrodniczej: sadowniczy, warzywniczy, rośliny ozdobne, rośliny lecznicze i przyprawowe. Powinien on być lokalizowany w odległości przynajmniej 200 m od ruchliwej drogi a także warsztatów, spalających płynne paliwa, kotłowni itp. Ważnym elementem ogrodu jest żywopłot. Ochrania on od wiatru stwarzając specyficzny korzystny mikroklimat do uprawy. Zatrzymuje też częściowo zanieczyszczenia (pyły). Żywopłot może być formowany lub nie.Zestaw roślin na różne żywopłoty podaje tabela 54 .

Tabela 54

Wybór krzewów i drzew na żywopłoty (wg.Metery 1989)

Rodzaj żywopłotu	Wysokość	Polececane gatunki	Cięcie
Nasadzenia śródpolne	powyżej 2 m	modrzew, brzoza, sosna, dąb, klon polny, głóg, tarnina, grab	tylko usuwanie starych i chorych gałęzi
Żywopłot wysokiformowany	-2 m	buk, grab, ałycza (mirabelka), cis, głóg, klon polny, dereń	formujące wiosną i latem
Żywopłot wysoki swobodny	1-2 m	rokitnik, karagana, dereń, lilak (bez), jaśminowiec, grusza pospolita	pielęgnacyjne i odmładzające
Żywopłot niski formowany	30-100 cm	bukszpan, liguster, porzeczka alpejska, mahonia, berberys Thunberga	formujące
Żywopłot niski swobodny	około 1 m	tamaryszek, forsycja, róża pomarszczona i inne gatunki róż, irga, pigwowiec, tawuła	pielęgnacyjne i odmładzające

Część sadownicza ogrodu powinna być planowana oddzielnie np.od strony północnej ogrodu. Część południowa może być przeznaczona do uprawy warzyw, szczególnie ciepłolubnych. Część środkową można zagospodarować roślinami ozdobnymi, leczniczymi i przyprawowymi. Truskawki i poziomki ze względu na konieczność zmiany dla nich miejsca uprawy powinny być uprawiane w sektorze warzywniczym. Uprawiane drzewa owocowe najlepiej gdy są wyprodukowane na podkładkach karłowych. Nie rosną wówczas wysoko, zajmują mało miejsca i dlatego można ich uprawiać więcej w różnym asortymencie gatunkowym i odmianowym. Nie zacieniają innych roślin uprawnych w ogrodzie.

W ogrodzie biodynamicznym bardzą ważną pozycję stanowi pryzma kompostowa. Najlepiej umieścić ją w miejscu niżej położonym i zacienionym od strony północnej czy północno-wschodniej. Miejsce to powinno być dość przestrzenne, gdyż oprócz pryzmy istniejącej powinno być obok stanowisko do gromadzenia materiałów na następną pryzmę np. gałęzie po cięciu drzew i krzewów, chwasty, liście, odpadki organiczne, popiół drzewny.

22.2. Sąsiedztwo roślin

Uprawa różnych roślin w bliskim sąsiedztwie jest w ogrodzie biodynamicznym dużym zbliżeniem do naturalnych warunków jakie tworzą się przy wzroście w naturalnych ekosystemach. Przy dużej różnorodności roślin mniejsza jest konkurencja o te same składniki pokarmowe a choroby i szkodniki roślin mają utrudnione warunki rozwoju.

W warunkach ogrodu celowo dobrane sąsiedztwo roślin powinno, wg. Górnego (1988):

a/ poprawić jakość rośliny lub zwiększyć jej plon,

b/ odstraszyć szkodniki oraz zapobiec występowaniu chorób grzybowych lub bakteryjnych,

c/ zacieniać rośliny wrażliwe na nadmierne nasłonecznienie,

d/ umożliwić lepsze wykorzystanie powierzchni poprzez sadzenie w jednym rządku lub w sąsiednich rządkach roślin wysokich i niskich, roślin o płytkim i głębokim systemie korzeniowym, albo też wcześniej plonujących, z późnoplonującymi, które mogą się rozrastać po zbiorze pierwszych.

e/ stworzyć optymalne warunki glebowe w czasie wzrostu roślin i dla następnych upraw.

Bliskość roślin różnych gatunków w ogrodzie powoduje, że niektóre gatunki wydzielając różne substancje lotne zapachowe tzw. fitoncydy powodują zahamowanie rozwoju a nawet likwidację niektórych szkodliwych chorób grzybowych, bakterii czy nicieni. Wydzielane substancje przez system korzeniowy mogą też hamować kiełkowanie niektórych chwastów.

W uprawie bidynamicznej chwasty pełnią też ważną rolę, gdyż jak stwierdzono oddziaływują one korzystnie na wzrost i plonowanie roślin uprawnych a w tym i ogrodniczych. Według Metery (1989) bylica boże drzewko odstrasza zapachem bielinka kapustnika i motyle będące szkodnikami drzew owocowych . Korzystne więc będzie pozostawienie tych roślin w obrębie drzew owocowych i warzyw kapustnych.

Bylica piołun niekorzystnie działa na zioła i inne rośliny uprawne, gdyż zawarte w niej substancje spłukiwane z liści przez deszcz hamują wzrost. Roślina ta odstrasza swym zapachem pchełki, bielinka i ślimaki.

Chaber bławatek w niewielkiej ilości wpływa dodatnio na wzrost zbóż. W ogrodach uprawiane są chabry ozdobne. Również fiołek trójbarwny korzystnie wpływa na wschody żyta.

Jaskier polny hamuje swoimi wydzielinami korzeniowymi rozwój bakterii brodawkowych na uprawianych roślinach motylkowych.

Jasnota biała i kozłek lekarski działają korzystnie na wiele roślin uprawnych. Kozłek przyciąga dżdżownice poprawiając strukturę gleby i wzbogacając w próchnicę.

Krwawnik poprawia wzrost warzyw i zwiększa aromat ziół a łoboda hamuje wzrost ziemniaków.

Mniszek lekarski przyspiesza kwitnienie i owocowanie roślin sąsiadujących gdyż wydziela etylen. Przyciąga też dżdżownice.

Pokrzywa zwyczajna zwiększa odporność roślin na choroby i przyspiesza tworzenie się próchnicy w glebie. Zwiększa zawartość olejku w ziołach np. u arcydzięgla o 80 %, u majeranku o 10 do 20 %.

Wrotycz pospolity odstrasza mrówki.

Poza różnym wpływem jaki wywierają chwasty na florę i faunę ogrodu czy upraw roślinnych polowych same rośliny uprawne ( rośliny ozdobne, zioła, warzywa, rośliny sadownicze) mają korzystny lub negatywny wpływ na otocznie.

Według Metery (1989) bazylia pospolita powinna rosnąć obok ruty i majeranku, a anyż obok kolendry. Cząber ogrodowy jest rośliną nadającą się na obwódki zagonów cebuli i fasoli. Hyzop lekarski jest złym sąsiadem rzodkiewki ale dobrym winorośli. Odstrasza bażanty, zające i wrony. Kolendra dobrze wpływa na anyż ale źle na koper. Kminek zwyczajny jest dobrym sąsiadem dla grochu a lawenda odstrasza mole szczególnie po wysuszeniu i wyłożeniu w pomieszczeniach. Mięta pieprzowa odstrasza bielinka, mrówki i mszyce. Szałwia lekarska i tymianek odstrasza bielinka i inne szkodliwe owady.

Tabela 55

Wzajemne oddziaływanie roślin (wg.Górnego 1988)

Niekorzystne				Nazwa rośliny	Korzystne
1				2	3
nicienie, mączniaki ruta, majeranek pomidory, konopie, seler paprocie fasola tyczna, gorczyca, kapusta odm.Mustard motyle bielinka kapustnika i motyle-szkodniki drzew większość ziół, koper, motyle bielinka,mszyce, pchełki, ślimaki,połyśnica,marchwianka groch, fasola groch, fasola pszenica ziemniaki jaskrowate, trawy, ziemniaki	←_ _→ ←_ ←_ ←_ ←_ ←_ ←→ _→			Agrest Aksamitka Anyż Arcydzięgiel Bazylia Bez czarny Bób Bratek polny Brokuły Brzoza Buk Buraki Bylica Boże drzewko Bylica piołun Cebula Chaber (Bławatek) Chrzan Cząber czosnek dereń dynia Drzewa owocowe	←_ _→ ←_ _→ _→ _→ _→ ←_ _→ _→ _→ _→ _→ _→ ←→ ←_	pomidory pomidory kolendra pokrzywa kapustne kompost ziemniaki żyto cebula, aromatyczne zioła, nasturcja, kapusta kompost cebula, fasola karłowa, soja, pory, kapusta, kalarepa marchew, kapusta pory, marchew pomidory, truskawki, brokuły koper, wczesna sałata, rumianek,buraki zboże jabłoń, szparagi, ziemniaki cebula, fasola, kapustne róże, pomidory, ziemniaki, drzewa owocowe fasola, kukurydza nasturcja, rzodkiewka, szczypiorek, naparstnica, mniszek lek.., lak wonny, łubin, fasola,, kukurydza, wyka, pokrzywa, czosnek, chrzan, wrotycz
mieczyki, cebula, szczypiorek, czosnek] [kolendra, stonka ,buraki,kapustne] buraki mieczyki, szczypiorek, cebula, czosnek rzodkiewka jaskrowate, ziemniaki, orzech włoski, motylkowate, drzewa owocowe mak polny maliny pomidory, marchew, rzodkiewka fasola tyczna, pomidory, rzodkiewka, marchew pomidory, rzodkiewka, marchew, fasola tyczna, truskawki		←_ _→ ←_ _→ _→ _→ _→	esperanta Estragon Fasola tyczna Gorczyca Groch grusza hyzop jabłoń jasnota biała jaskrowate jęczmień jeżyny kalafior kalarepa kapusta		_→ _→ _→ ←_ ←_ _→ ←_ ←_	ziemniaki kapustne buraki, dynia, groch, kalafior, kalarepa, kukurydza, ogórki, pory,, selery, cząber, mięta, ziemniaki marchew, pomidory, truskawki fasola, marchew, ogórki, rzodkiewka, kukurydza, selery, truskawki, kminek, mięta, ruta, ziemniaki czarny ugór kapusta, winorośl chrzan, nasturcja, lak wonny wiele warzyw [kapustne nasturcja, seler, fasola aromatyczne zioła buraki, cebula, kapusta (szczególnie włoska), ogórki, seler, fasola karłowa, aromatyczne zioła buraki, cebula, koper, rumianek, szałwia, hyzop, sałata, ziemniaki wczesne selery, aromatyczne zioła

c.d. tab.55

1		2	3
bylica piołun koper ogrodowy, koper włoski jaskrowate, lulek czarny bób, wiele patogenów koper włoski, kolendra, bylica piołun kminek, koper ogrodowy, kolendra, pomidory, fasola karłowa, kalarepa bylica] stonka orzech włoski koniczyna ziemniaki bazylia, ruta	_→ ←_ _→ ←_ ←_ ←_ ←_ _→ ←_ ←_	klon Kminek Kolendra Komosa biała Koniczyna Konopie Koper Ogrodowy Koper Włoski Kozłek Lekarski Krwawnik kukurydza lak wonny lawenda len leszczyna Lucerna lulek czarny łoboda łubin majeranek	_→ _→ _→ _→ _→ _→ _→ _→ _→ _→ _→ _→ _→ _→	pszenica i wiele innych roślin groch, wiele warzyw anyż ziemniaki trawy kapusta cebula, kapustne, sałata, ogórki, kukurydza, marchew (ale trzeba zebrać koper przed zawiązaniem nasion) wiele warzyw,dżdżownice trawy, zioła dyniowate (dynia, melon, ogórek), fasola, groch, ziemniaki, pszenica drzewa owocowe, głównie jabłoń wiele roślin marchew, ziemniaki kompost trawy drzewa owocowe, winorośli kapustne

c.d. tab.55

1		2	3
pszenica ozima, jęczmień, ziemniaki jeżyny, truskawki, ziemniaki ziemniaki, kapustne, koper (gdy zawiąże nasiona) śmietka cebulanka] groch, fasola bielinek kapustnik, mrówki, mszyce motylkowate, drzewa owocowe owies, pomidory, ziemniaki jaskrowate m --> [Author:PA] ączliak	←_ ←_ ←_ _→ ←_	mak polny maliny marchew melisa mieczyki mięta miłek wiosenny mniszek lekarski morela morwa motylkowate napartnica nasturcja oberżyna ogórecznik	_→ _→ _→ _→ _→ _→ _→	niektóre zboża (gdy mak rośnie w małych ilościach cebula, szczypiorek, groch, fasola karłowa, pory, sałata szałwia, koper, pomidory, skorzonera, soja, len, rozmaryn, bylica pszczoły rumianek, pokrzywa, kapusta, brokuły, fasola, groch drzewa owocowe, wiele roślin, dżdżownice winorośl drzewa owocowe jabłoń, kalafior, rzodkiewka, brokuły, ziemniaki stonka truskawki

c.d.tab.55

1			2		3
ziemniaki motylkowate lucerna ziemniaki, pomidory, jabłoń pszenica motylkowate, drzewa owocowe pomidory, soja, proso, żyto w gęstym zasiewie perz, morele] koper włoski, kapustne rzodkiewka ziemniaki, bób] połyśnica marchwianka dereń, wiśnia, sosna, tulipan, mak, klon, ostrożeń polny rzepa bielinek kapustnik, połysnica marchwianka bazylia, majeranek, rdest, kapusta odm.Mustard	←_ ←_ ←_ ←_ ←_ ←_ ←_ ←_ _→ ←_ ←_ _→	ogórki orlik olsza orzech włoski ostrożeń polny owies peonie, pełnik perz pietruszka pokrzywa pomidory pory pszenica rdest rozmaryn róże rumianek ruta rzepa		_→ _→ _→ _→ ←_ _→ ←_ _→		drzewa owocowe, fasola groch karłowy, kalarepa, koper, kukurydza, seler, sałata, rzodkiewka, słonecznik, wczesna kapusta kompost marchew, morele pomidory, róże, szparagi pomidory, mięta, ziemniaki, zioła, próchnica pietruszka, szparagi, seler naciowy i wczesna kapusta [agrest aksamitka, cebula, fasola karłowa, pokrzywa, czosnek cebula, fasola, karłowa, morele, sałata, seler, buraki, marchew kukurydza rumianek marchew, pietruszka czosnek, pietruszka kapustne, cebula, mięta, pszenica groch
					c.d. tab.55
1			2		3
pomidory, kapustne, hyzop bób, bielinek kapustnik połyśnica marchwianka ziemniaki pszenica bylica, piołun] bielinek kapustnik, połyśnica marchwianka groch, fasola, mączniak agrestu, parch jabłoni drzewa owocowe kapusta, maliny, jeżyny pszenica ziemniaki muchy, motyle, mrówki marchew, słonecznik, ogórki, dynia, mak, wiśnie, maliny, pomidory komosa, łoboda, orzech włoski chwasty, morele, jabłoń] mak	←_ _→ ←_ ←_ ←_ _→ ←_ _→	rzodkiewka sałata seler skorzonera słonecznik soja sosna szałwia szczypiorek szparagi szpinak trawy truskawki wiąz winorośl wiśnia wrotycz pospolity wyka ziemniaki żyto		_→ _→ _→ ←_ _→ ←_ _→ _→ ←_		ogórki, warzywa korzeniowe i strączkowe sałata, nasturcja, drzewa owocowe kapustne (głównie czerwona kapusta, brukselska, brokuły), koper, ogórki, pory, cebula, marchew rzodkiewka, truskawki kapustne (szczególnie kalafior), pomidory, pory, ogórki fasola karłowa, groch marchew ogórki buraki, marchew kapustne, marchew i inne warzywa marchew, drzewa owocowe chrzan, pietruszka, pomidory, truskawki koniczyna, kwawnik, lucerna fasola, groch, sałata, szpinak, cebula ogórecznik, tymianek, ściółka sosnowa i świerkowa winorośl hyzop, łubin, morwa, wiąz drzewa owocowe, kompost żyto, drzewa owocowe kapusta, fasola, bób, kukurydza nasturcja, esparceta, chrzan, czosnek, groch, len, pokrzywa, konopie wyka, bratek polny

Objasnienia do tabeli:Wzajemne oddziaływanie roślin

1. Ocena oddziaływania (korzystne lub niekorzystne) nie jest oceną z punktu widzenia człowieka lecz rośliny lub organizmu zwierzęcego.

1. Strzałki przy nazwie rośliny wskazują na kierunek wzajemnego oddziaływania.

1. 
   Strzałki oznaczją , że oddziaływanie jest wzajemnie korzystne (po prawej stronie tabeli) lub wzajemnie niekorzystne (po lewej stronie tabeli).

Przykład

niekorzystne nazwa rośliny korzystne

A ←_ B _→ C

Roślina B działa korzystnie na roślinę C oraz niekorzystnie na roślinę A, natomiast ani roślina A ani roślina C nie mają znaczenia dla rośliny B.

Pozytywnym przykładem wzajemnego oddziaływania na siebie jest sąsiedztwo marchwi i cebuli. Rośliny te nie konkurując o światło, wodę i składniki dobrze się uzupełniają. Podobnie dobry zestaw stanowi seler i por.

Tab.55 podaje przykłady wzajemnego oddziaływania roślin na siebie.

22.3. Uprawa współrzędna i zmianowanie

Uprawa współrzędna roślin w ogrodzie umożliwia umieszczenie ich w takich układach by wzajemnie się uzupełniały i nie konkurowały o składniki pokarmowe, wodę i słońce.

Według Metery (1989) dobierając gatunki do uprawy współrzędnej trzeba spełnić jeden z niżej podanych warunków:

a/ sąsiedztwo powinno podnosić plon lub polepszać jego jakość,

b/ rośliny sąsiadujące ze sobą nie powinny przeszkadzać sobie we wzroście liści lub korzeni,

c/ jeden z gatunków powinien być zbierany wcześniej, dając miejsce do rozrastania się gatunkowi współrzędnemu,

d/ sąsiadujące rośliny powinny działać w kierunku zwiększenia odporności na choroby lub odstraszać szkodniki,

e/ sąsiadujące rośliny powinny poprawiać właściwości gleby w czasie wzrostu danych roślin lub dla następnych roślin (strukturotwórcze).

Przy planowaniu upraw w jednym rzędzie mogą rosnąć na przemian rośliny jednego i drugiego gatunku np. jeden seler i jeden por. Można też w rzędzie rozmieszczać po kilka roślin jednego gatunku i jedną roślinę drugiego np. co kilka marchwi jedna cebula a między główkami kapusty rumianek. Wygodny sposób siewu czy sadzenia jest gdy poszczególne rośliny umieszcza się w oddzielnych rzędach na przemian np. rząd marchwi i rząd cebuli, czy rząd sałaty a następny kalarepy. Jeżeli chcemy mieć dwa czy trzy rzędy jednej rośliny razem to po nich można trzeci czy czwarty rząd dać innej rośliny np. po trzech rzędach truskawek posadzić jeden rząd czosnku czy fasoli szparagowej karłowej. Można też cały zagon jednego gatunku obsadzić dookoła drugim gatunkiem np. zagon kapusty obsadzić nagietkami a pomidorów rzędem aksamitek. Ostatni układ uprawy współrzędnej to gdy zagon jednego gatunku ma tylko nieliczne posadzone rośliny drugiego gatunku np. na zagonie pietruszki sadzi się kilka pomidorów.

Tabela 56

Zmianowanie roślin warzywnych w cyklu 4-letnim wg Metery (1988)

Pierwszy rok uprawy
Roślina osłonowa: słonecznik
1 ogórki i koper poplon: roszponka	2 marchew wczesna i rzodkiewka poplon: rośliny motylkowe	3 fasola karłowa i cząber poplon: szpinak
Roślina osłonowa: fasola tyczna
4 pomidory i pietruszka poplon: rośliny motylkowe	5 seler i por	6 groszek zielony poplon: sałata
Roślina osłonowa: kukurydza
7 kapusta i majeranek	8 cebula dymka i marchew	9 bób poplon: rośliny motylkowe
Drugi rok uprawy
Roślina osłonowa: fasola tyczna
1 marchew wczesna i rzodkiewka poplon: rośliny motylkowe	2 fasola karłowa i cząber poplon: szpinak	3 ogórki i koper
Rośliny osłonowe:
fasola tyczna 4 seler i por	kukurydza 5 groszek zielony poplon: sałata	kukurydza 6 pomidory i pietruszka poplon: rośliny motylkowe
Roślina osłonowa: słonecznik
7 cebla z dymki i marchew	8 bób poplon: rośliny motylkowe	9 kapusta i majeranek
Trzeci rok uprawy
Roślina osłonowa: kukurydza
1 fasola karłowa poplon: szpinak	2 ogórki i koper poplon: roszponka	3 marchew wczesna i rzodkiewka poplon: rośliny motylkowe
Roślina osłonowa: słonecznik
4 groszek zielony poplon: sałata	5 pomidory i pietruszka poplon: rośliny motylkowe	6 seler i por
Roślina osłonowa: fasola tyczna
7 bób poplon: rośliny motylkowe	8 kapusta i majeranek	9 cebula dymka i marchew

Poniższe trzy zestawienia obrazują przykład płodozmianu w trzech kolejnych latach. Numerami od 1 do 9 oznaczone są zagony, w ogrodzie. Tekstem półgrubym oznaczono plon główny.

Przez trzy lata uprawia się rośliny jak podano w tabeli a w roku czwartym wysiewa się rośliny motylkowate na zielony nawóz. Taki sposób uprawy jest praktyczny, gdy nie posiadamy innych nawozów organicznych. Można też uprawiać rośliny stosując płodozmiany 5 - 9 letnie.

W uprawie biodynamicznej ważne jest zmianowanie czyli odpowiednie następstwo roślin w latach następnych tak by nie było degradacji gleby i rozkładu próchnicy przy uprawie ciągłej w monokulturze. Praktyczny sposób uprawy ze stosowaniem zmianowania w cyklu 4 letnim podaje Metera (1988) (tab.56).

22.4. Nawożenie biodynamiczne

W uprawie biodynamicznej najlepszym nawozem jest kompost sporządzony we własnym ogrodzie z własnych produktów organicznych uzyskiwanych w trakcie prac agrotechnicznych (chwasty, gałązki), odpadków żywnościowych z kuchni oraz dodatków preparatów biodynamicznych. Dobrym dodatkiem do kompostu jest obornik zwierząt hodowlanych i podłoże z pieczarkarni. Nawozy mineralne, które dodaje się do kompostu powinny być też naturalnego pochodzenia np. mączka bazaltowa, fosforytowa, dolomit, margiel, mielone wapienie. Częścią składową kompostu jest ziemia z ogrodu.

Rys. 44. Rozplanowanie miejsca przeznaczonego do zbierania materiału na kompost i do budowy pryzmy kompostowej (wg Metery 1988)

1- resztki starej pryzmy kompostowej, 2- miejsce na gałązki i grubsze łęty roślin, 3- miejsce na liście, chwasty, łęty roślin itp., 4- miejsce na trawę, siano itp, 5- miejsce na odpadki kuchenne, 6- wolne miejsce na następną pryzmę, 7- nowa pryzma kompostowa.

Rozplanowanie miejsca na kompost według Metery (1988) podaje rys.44.

W kompoście powinno być dużo związków azotowych by stosunek węgla do azotu wynosił 15:1 lub nieco więcej. Gdy zrobi się kompost z samych liści to stosunek ten będzie za duży i wyniesie 40:1. Należy więc przy kompoście z dużą ilością liści czy słomy dodawć obornik może być nawet pomiot ptasi o dużej zawartości azotu.

Pryzma kompostowa jak już wspomniano wcześniej powinna być zakładana w miejscu zacienionym. Wszystkie odpadki organiczne gromadzi się w pobliżu miejsca na pryzmę najlepiej w ażurowej skrzyni. Gdy ilość zgromadzonego materiału wystarcza do założenia pryzmy przystępuje się do jej założenia.

Szerokość pryzmy u podstawy wynosi 1,5-2 m a na szczycie 0,75 cm, wysokość 1-1,5 m, długość pryzmy może być dowolna i zależy od ilości materiału jakim dysponujemy przy jej zakładaniu.

W miejscu gdzie ma być pryzma zdejmuje się wierzchnią warstwę gleby na głębokość sztychu szpadla i odkłada na bok. Na wybrane miejsce dodaje się kilkucentymetrową warstwę gliny a na nią również taką samą warstwę starego kompostu lub obornika.

Na obornik lub kompost kładzie się grubsze gałązki i łęty roślin. Będą one umożliwiały dostęp tlenu do spodu a również ułatwiały odpływ nadmiaru wody. Na gałązki lub łęty kładzie się 5 cm warstwę ziemi zgromadzonej obok pryzmy a na nią sypie 10 cm warswę odpadków roślinnych. Na tę warstwę kładzie się materiały organiczne i ponownie zasypuje 5 cm warstwą ziemi. Na warswę tą sypie się nawozy mineralne oraz rozdrobnione skorupki od jaj.

W podobny sposób usypuje się pryzmę aż do jej maksymalnej wysokości zachowując wyżej podaną kolejność. Po zakończeniu nakładania warstw z różnych materiałów całą pryzmę obsypuje się ziemią - warstwą do 10 cm. Na wierzchu należy zrobić na całej długości pryzmy zagłębienie do gromadzenia się i wsiąkania wody z odpadów.

Poprzeczny przekrój pryzmy kompostowej podaje rys.45 .

Rys. 45. Budowa pryzmy kompostowej (wg.Metery, 1988):

na przkroju widoczne kolejne warstwy

1- cienka warstwa gliny lub torfu, 2- warstwa drenażowa z gałązek i grubszych łętów roślinnych, 3- ziemia, 4- liście i resztki roślinne, 5- nawozy zwierzęce, 6- ziemia, 7- nawozy mineralne m.in. wapniowe,8- liście i resztki roślinne itd.

W okresach suszy pryzmę kompostoswą należy polewać wodą tak by nie ulegała przesuszeniu. Pryzmę można też nakryć słomą by nie przesychała.

W celu uaktywnienia procesów humifikacyjnych w kompoście biodynamicznym wprowadza się preparaty biodynamiczne. Czyni się to po uformowaniu całej pryzmy. Preparaty sporządzone są z ziół. Pobudzają one procesy mikrobiologiczne w kompoście. Do kompostu używa się preparatu nr. 502 z kwiatów krwawnika, 503 z koszyczków rumianku, 504 z ziela pokrzywy, 505 z kory dębowej, 506 z kwiatostanów mniszka, 507 z kwiatostanów kozłka.

Zestawienie najważniejszych preparatów biodynamicznych podaje wg. Górnego (1988) tab.57.

Podane w tabeli preparaty dzieli się na: 1/ ogólnego zastosowania (500 i 501), 2/ preparaty kompostowe (502 do 507), oraz 3/ preparaty ochrony roślin (np. 508).

Tabela 57

Preparaty biodynamiczne (wg Górnego, 1988)

Nr	Nazwa preparatu	Zastosowanie
500 501 502 503 504 505 506 507 508	z krowieńca z krzemionki z kwiatów krwawnika (Achillea millefolium) z kwiatów rumianu (Chamomilla officinalis) z ziela pokrzywy (Urtlica dioica) z kory dębowej (Quercus robur) z kwiatów mniszka (Taraxacum officinale) z kwiatów waleriany (Valeriana officinalis) z kłosów zarodnikonośnych skrzypu polnego (Equisetum arvense)	do oprysku gleby do oprysku roślin do pryzmy kompostu „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ do oprysku roślin i gleby

W celu wprowadzenia preparatu do pryzmy należy wykonać w niej przy pomocy kija otwory na głębowkość 40-50 cm (rys.46). W otwory te wsypuje się na ich dno po płaskiej łyżeczce do kawy określony preparat. Jak rozmieścić preparaty pokazuje schematyczny rysunek nr 47.

Jeżeli pryzma kompostowa została wykonamna prawidłowo to kompost będzie gotowy po około 6-18 miesięcy. Nie trzeba go dodatkowo przerabiać. Preparaty przyspieszają dojrzewanie kompostu. Pryzma dojrzałego kompostu ma jednolitą ciemną konsystencję i zapach świeżo zaoranej gleby.

Kompost najlepiej stosować jesienią. Rozsiewa się go rzutowo warstwą np. 2 cm i miesza się z taką samą warstwą gleby na jaką zastał rozrzucony. Najłatwiej jest go mieszać przy pomocy grabi metalowych. Jak podaje Chełkowski i in. (1981) przed rozsypaniem kompostu gleba powinna być dobrze uprawiana i odchwaszczona, gdyż nie zachodzi potrzeba umieszczenia kompostu głęboko przy np. przekopywaniu. Dobre rezultaty daje też przed siewem przysypanie kompostem rowków wykonanych na zagonie. Wyżej wymienieni autorzy stwierdzli, że gdy przy sadzeniu ziemniaków w dołki pod sadzeniaki umieści się nieco kompostu można uzyskać plon o 15 % wyższy. Nawożąc drzewa i krzewy owocowe i ozdobne kompost rozmieszcza się pod ich koronami i starannie miesza z ziemią.

Rys. 46. Kształt i kierunek otworów w pryzmie kompostowej do których wprowadza się preparaty biodynamiczne (wg Metery, 1988)

Rys.47. Miejsca rozmieszczenia preparatów biodynamicznych w pryzmie kompostowej o zalecanych wymiarach 1,5x0,75x1 m (u góry) i w pryzmie polowej, o szerokości przy podstawie 2-4 m (u dołu) (wg.Metery, 1988)

Kompostem można nawozić corocznie bez obawy przenawożenia. Szczególnie jest to wskazane w okresie pierwszych lat po założeniu ogrodu biodynamicznego i przejściu na całkowicie ekologiczny system uprawy.

Szczegółowy opis preparatów biodynamicznych i ich sporządzanie jest podane w specjalistycznych opracowaniach. Więcej danych na ten temat można znaleść w literaturze podanej na końcu rozdziału niniejszego skryptu.

W naszym kraju na większą sakalę produkują te praparaty Julian i Jerzy Osetkowie pod adresem 89-100 Nakło nad Notecią, Wzgórze Wodociągowe 10.

Do nawożenia oprócz kompostu sporządzonego z dodatkiem preparatów biodynamicznych (nr 502-507) służy też preparat 500 z krwawnika. Opryskuje się nim glebę. Aktywizuje on korzenie roślin i organizmy glebowe. Reguluje odżywianie wapniowe, azotowe i mikroelementarne. Kupić go można w formie masy torfopodobnej. Z tej masy przygotowuje się zawiesinę do oprysku gleby. Na 1 ar wystarcza 2-5 g preparatu rozmieszanego starannie w 1-2 l wody. Glebę opryskuje się opryskiwaczem.

Preparat 501 z krzemianki wzmaga procesy życiowe roślin polepsza ich kondycję zwiększa asymilację ciepła i światła słonecznego. 1 g proszku z 10 l wody wystarcza do oprysku 10 arów ogrodu.

Preparat 508 należy do takich, którymi można opryskiwać i roślinę i glebę. Służy do ochrony przed chorobami grzybowymi. Sporządzony jest z tzw. kłosów skrzypu polngo. Około 20 g preparatu wsypuje się do 1 l wody deszczowej i gotuje przez 20-30 min. Po odstaniu przez 24 godz. i przecedzeniu miesza się przesącz z 5-10 l wody. Ta ilość płynu wystarcza na 1 ar. Opryskuje się w postaci mgły rośliny i glebę. Oprysk należy powtarzć co dwa tygodnie w okresie wegetacji.

22.5. Inne metody ekologicznej produkcji

Metoda produkcji organiczno-biologiczna polega na wykonywaniu produkcji bez zastosowania nawozów syntetycznych i chemicznych środków ochrony roślin. W metodzie organiczno-biologicznej zwraca się szczególną uwagę na właściwe następstwo roślin przy maksymalnie wydłużonym płodozmianie, stosowanie nawozów zielonych, poplonów osłaniających zimą glebę, ograniczenie odwracania gleby na rzecz głębokiego spulchnienia. Poleca stosowanie obornika, ściółkowanie gleby kompostem. Zachowanie możliwie pełnego obiegu materii z własnych źródeł gospodarstwa.

Metoda organiczna również wyklucza używanie w produkcji pestycydów i nawozów syntetycznych. Poleca wzbogacenie gleby w próchnicę przez wprowadzanie materii organicznej i dodatek minerałów pochodzenia naturalnego. W tej metodzie stosuje się w uprawie gleby resztki pożniwne, obornik, rośliny motylkowate, nawozy zielone, pozarolnicze źródła materii organiczne, płodozmian, biologiczną walkę z chorobami i szkodnikami.

Metoda biologiczna określana jest jako produkcja wykluczająca stosowanie środków chemicznych. Rozwinęła się szeroko we Francji: stosuje szeroko metody produkcji przy użyciu materii organicznej i biologicznych metod walki z chorobami i szkodnikami.

23. Ochrona roślin w ogrodzie ekologicznym

W ogrodzie ekologicznym nie powinno się stosować chemicznych środków ochrony roślin. Zwalczanie chorób i szkodników można też skutecznie przeprowadzać stosując naturalne wyciągi z różnych roślin i stosując biologiczną walkę (dotyczy to głównie szkodników). Można też stosować fizyczne i mechaniczne ich zwalczanie.

Zwalczanie szkodników w małych ogrodach można przeprowadzac poprzez staranny przegląd roślin i zbieranie oraz niszczenie żerujących gąsienic na liściach i zwijających liście. W okresie bezlistnym należy niszczyć jaja na pędach brudnicy nieparki oraz perścienicy nadrzewki widoczne w skupiskach na gałązkach drzew. Pozostałe liście będące na drzewach zimą szczególnie zwinięte mogą mieć złożone jaja znamionówki tarniówki. Trzeba je zbierać i palić.

Na przedwiośniu wycina się i pali stare pędy porzeczek i agrestu. Ogranicza to występowanie przeziernika porzeczkowego. Na pniach drzew zakłada się opaski chwytne z papieru falistego do gromadzenia się gąsienic owocówki jabłkóweczki. W połowie października zakłada się opaski lepowe w celu wyłapania bezskrzydłych samic piędzika przedzimka.

Według Niemczyka i in. (1979) niektóre szkodniki glebowe jak turkuć podjadek, rolnice i drutowce można wyłapywać przy pomocy przynęt lub pułapek. W celu wyłapania turkucia zakopuje się na wiosnę w ziemi kupki nawozu końskiego i wybiera co drugi dzień zgromadzone przy nawozie owady. Można też stosować pułapki w postaci słoików (np. litrowych) zagłębionych w ziemi tak aby krawędź znalazła się poniżej powierzchni. Słoiki należy połączyć kawałkami deseczek. Turkuć po napodkaniu przeszkody porusza się wzdłuż niej i wpada do słoików. Rolnice i drutowce gromadzą się w kawałkach surowych ziemniaków lub marchwi zakopanych na głębokość 4-8 cm. Pułapki i przynęty należy przeglądać co dzień i niszczyć znalezione owady.

Na obrzeżach zagonu kilkucentymetrowa warstwa trocin odstrasza ślimaka od roślin uprawnych.

Chcąc zwiększyć ilość owadów pożytecznych np. złotooków, których larwy zjadają duże ilości mszyc, przędziorków, miodówek, drobnych gąsienic, motyli oraz jaja wielu szkodników, należy jesienią pod okapami altan umieszczać klatki, w których będą zimować dorosłe złotooki. Taką klatkę wykonuje się z pudełka kartonowego. Wnętrze pudełka wypełnia się tekturą falistą. Na otwór wlotowy do kartonu zakłada się siatkę o oczkach 0,5 x 0,5 cm lub nieco większych. Przez te oczka owady dostaną się do środka i między warstwami papieru falistego będą zimować.

Jedna larwa złotoka może zniszczyć w ciągu dnia okoła 20 mszyc lub około 300 przędziorków. W ciągu jednego okresu wegetacyjnego mogą rozwinąć się 2-3 pokolenia tych pożytecznych owadów.

Biedronki bardzo chętnie zimują w ściółce z liści. Nie należy więc wszystkich liści pod drzewami wygrabiać lub przekopywać.

W ogrodach, gdzie nie stosuje się chemicznych środków do zwalczania szkodliwych owadów dobrymi sprzymierzeńcami są ptaki. W ogrodach może przebywać lub nawet się gnieździć kilkanaście gatunków ptaków. Główne to: kos, zięba, pliszka ogrodowa, kopciuszek, sikora bogatka, sikora modra, dzwoniec, wróbel mazurek, muchołówka szara, kowalik, pełzacz ogrodowy oraz pokrzewki. Zjadają one takie szkodniki jak: gąsienice zwojek, namiotnika jabłoniowego, piędzika przedzimka, bielinka kapustnika, piętnówki i inne.

Niektóre z wymienionych ptaków zjadają dziennie dwa razy więcej szkodników niż same ważą. Szczególnie dużo niszczą owadów w okresie lęgu swojego potomstwa.

Sikory w okresie jesiennym i zimą niszczą duże ilości zimujących szkodników w spękaniach kory drzew. Pożyteczne, gatunki ptaków należy zimą dokarmiać sporządzając odpowiednie karmiki oraz zawieszając na gałęziach niesoloną słoninę, którą bardzo chętnie wydziobują sikory.

Istnieje wiele gatunków owadów pożytecznych, które są przedmiotem nawet specjalnych hodowli. Wykorzystuje się je powszechnie w produkcji ogórków, pomidorów i papryki w szklarniach i pod namiotami foliowymi np. gdy rozwinie się populacja mączlika szklarniowego bardzo skuteczny w jego zwalczaniu jest owad nazywający się dobrotnicą szklarniową (Encarsia). W przypadku rozwoju przędziorków skuteczne są owady z grupy dobroczynkowatych. Na przykład dobroczynek szklarniowy skutecznie zwalcza przędziorka na ogórkach, różach, gerberach, pomidorach, chryzantemach i papryce.

W ekologicznej ochronie można wykorzystywać przeciw szkodliwym owadom preparaty bakteryjne. Są one zupełnie nieszkodliwe dla ptaków i innych zwierząt a także dla człowieka. Opryskiwanie gąsienic na drzewach, krzewach czy warzywach powoduje, że preparat zawierający bakterię Bacillus thuringensis w krótkim czasie likwiduje gąsienice. W handlu preparat bakteryjny nosi nazwę Dipel, Enterobakterin lub Thuricide HP. Przy pomocy jednego z tych preparatów można skutecznie zwalczać: bielinka kapustnika, tantnisia krzyżowiaczka, namiotnika jabłoniowego, niestrzępa głogowca, pierścienicę nadrzewkę i brudnicę nieparkę.

Zestaw ważniejszych preparatów pochodzenia roślinnego do ochrony roślin podaje tab.58.

Według Wasiny (1987) skutecznym preparatem w zwalczaniu i odstraszaniu szkodliwych owadów jest wyciąg z czosnku. Wyciąg wodny z ząbków czosnku chroni przed przędziorkiem chmielowcem. Sporządza się go biorąc 200 g utartego czosnku i starannie miesza w 10 l wody. Po przesączeniu należy niezwłocznie wykonać oprysk.

Tabela 58

Środki ochrony roślin pochodzenia naturalnego (wg Górnego 1988)

Gatunek rośliy	Pora i części roślin	Metoda przygotowania preparatu	Zwalczane szkodniki i choroby
Lulek czarny Hyoscyannus niger L.	Jesienna rozeta liści i korzeń jedniorocznej rośliny	1 kg dwuletnich suchych liści 0,5 kg korzeni włożyć do 10 l wody deszczowej lub studziennej na 12 godz. Przed opryskiem dodać 30-40 g szarego mydła. Górną połowę kwitnących roślin gotować w małej ilości wody przez 2-3 godziny, przecedzić i dolać wody do 10 l. Dodać mydło (j.w.).	mszyce, miodówki, przędziorki, gąsienice motyli, larwy owocnicy, pluskwiaki roślinożerne.
Bieluń dziędzierzawa Datura stramonium L.	W czasie kwitnienia nadziemna część rośliny - pąki lub kwiaty.	Przygotować jak preparat z lulka czarnego w początkach kwitnienia	mszyce, miodówki, przędziorki, pluskwiaki roślinożerne.
Ostróżka wyniosła Delphinium elatum L.	W okresie kwitnienia całe rośliny. Jesienią kłącza z korzeniami i młodymi odrostami.	1 kg suszu roślinnego nastawiać w 10 l wody na 48 godz. dodając 0,1 kg korzeni. Można też nastawić na 12 godz. i następnie gotować 1-2 godz.	gąsienice pierścienicy nadrzewki, niestrzępa głogowca, kuprówki rudnicy, bielinka kapustnika, molowate, rolnice, owocnice, liściożerne larwy chrząszczy, miodówki.
Ziemniak Solanum tuberosum L.	Zielona lub suszona nać.	1,2 kg zielonej lub 0,6-0,8 kg suchej naci nastawić w 10 l wody na 3-4 godz. Używać świeżo przygotowanego preparatu.	mszyce, przędziorki
Wilczomlecz błotny, sosnka, lancetowaty Euphorbia sp.L.	Po przekwitnięciu zbierać liście i łodygi	4 kg świeżych roślin gotować w niewielkiej ilości wody przez 2-3 godz. Po ochłodzeniu dodać wody do 10 l.	liściożerne gąsienice motyli (spryskiwać dwukrotnie w odstępie 4-dniowym).
Piołun gorzki Artemisia absinthium L	Zbierać rośliny w czasie kwitnienia.	0,5 wiadra rozdrobnionego, świeżego piołunu lub 0,7-0,8 kg drobno zmielonego suszu nastawić w 10 l wody na 24 godz. i następnie gotować przez 0,5 godz. Przed opryskiem dodać wody w proporcji 1:1.	gąsienice motyli

c.d. tab.58

Gatunek rośliy	Pora i części roślin	Metoda przygotowania preparatu	Zwalczane szkodniki i choroby
Pomidor Solanum esculentum L.	Zbierać zdrowe, zielone części rośliny, korzenie i pędy boczne.	4 kg świeżej rośliny gotować w niewielkiej ilości wody na małym ogniu przez 0,5 godz. Przed opryskiem dodać wody w proporcji 1:3 i mydła.	wiele szkodników liściożernych.
Rumianek Matricaria sp.L.	W czasie kwitnienia zbierać liście i koszyki kwiatowe	1 kg suchych roślin nastawiać w 10 l wody na 12 godz. Przed opryskiem dodać wody w proporcji 1:3 i mydła. Do opylania-suche rośliny zmielić na drobny pył i zmieszać w proporcji 1:1 z pylistem materiałem glebowym.	mszyce, przędziorki, gąsienice motyli wiele szkodników sadów i ogrodów.
Tytoń szlachetny Nikotiana tabacum L.	Zbierać odpady przy uprawie tytoniu oraz pył tytonowy.	400 g suszonej masy nastawić w 1 l wody na 24 godz. następnie gotować 2 godz. Przed opryskiem odcedzić wywar i zmieszać z wodą w proporcji 1:1, dodać mydła.	mszyce, miodówki, larwy pluskwiaków roślinożerne gąsienice motyli.
Krwawnik pospolity Achillea millefolium L.	W czasie kwitnienia ścinać całe rośliny.	Suche rośliny gotować w małej ilości wody przez 30-40 min. następnie dodać wody do 10 l i nastawić na 36-46 godz. dodać mydła.	mszyce, miodówki, larwy pluskwiaków, liściożerne gąsienice motyli.
Jodła Abies alba Mill.	Zebrać nasiona jodły.	3 g nasion nastawić na 12 godz. w 1 l wody.	ślimaki
Skrzyp polny Equisetum arvense L.	Zebrać całe części nadziemne rośliny	30 g sproszkowanego suchego lub 300 g świeżego skrzypu zalać niewielką ilością zimnej wody i gotować 10-20 min. Stopniowo ochładzać. Opryski prowadzić preparatem zmieszanym z wodą w proporcji 1:20,	choroby grzybowe

Oprysk tym wyciągiem porzeczek i agrestu przed składaniem jaj przez brzęczaka porzeczkowego chroni w pełni przed tym szkodnikiem.

Uprawa czosnku i cebuli między porzeczkami z pozostawieniem ich na zimę chroni przed wielkopąkowcem porzeczkowym a w truskawkach zabezpiecza przed roztoczem truskawkowym.

Według Wasiny (1987) wyciąg z korzeni i liści lulka czarnego jest skuteczny przeciw mszycom, przędziorkowi chmielowcowi i pluskwiakom roślino-żernym. Preparat sporządzony z wygotowanego ziela w ilości 2,5 kg (przez 2 godziny) na 10 l wody skutecznie zwalcza niestrzępa głogowca, kuprówkę rudnicę i tantnisia krzyżowiaczaka.

Mszyce, wielkopąkowiec porzeczkowy, owocówki jabłkóweczka i śliwkóweczka nie rozwijają się, gdy w ogrodzie przy roślinach rośnie bez czarny w postaci krzewu lub posadzony inny gatunek bzu (bylina) tzw. bez hebd. Bzy odstraszają także gryzonie.

Do zwalczania chorób grzybowych na roślinach przydatny jest preparat ze skrzypu polnego. Do zwalczania rdzy wejmutkowo-porzeczkowej można używać wyciągu z piołunu. Oprysk należy wykonać wczesną wiosną.

W ogrodzie ekologicznym walkę z chwastami przeprowadza się tylko za pomocą właściwie prowadzonego następstwa roślin po sobie a także pieleniem ręcznym i przy pomocy motyk. Chwasty wykorzystuje się na kompost lub w żywieniu zwierząt gospodarskich z których obornik będzie zasilał ogród.

Pytania sprawdzające

1. Podać różnicę między ogrodnictwem intensywnym a ekologicznym.

1. Wymienić główne zasady i metody prowadzenia ogrodnictwa ekologicznego.

1. Na czym polega biodynamiczna uprawa roślin?

1. Scharakteryzować współrzędną uprawę roślin i ich wzajemne oddzialywanie.

1. Jak poprawnie wykonać pryzmę kompostową i nawożenie w ogrodzie biodynamicznym?

1. Podać przykłady ochrony roślin przed chorobami, szkodnikami i chwastami w ogrodzie ekologicznym.

24. Jakość owoców i warzyw w zależności od metod uprawy, normy jakościowe

Jakość owoców i warzyw ocenia się przede wszystkim na bieżąco pod kątem ich przydatności do bezpośredniej konsumpcji a także po przechowaniu. Ważna jest też pełna przydatność do przetwórstwa. Pojęcie jakości plonu jest dość względne, gdyż zależy od przeznaczenia plonu. Czasami ta sama cecha doskonała w przetwórstwie np. wysoka jędrność owoców agrestu zebranych w fazie tzw. dojrzałości technologicznej (i przy wysokiej zawartości pektyn) jest zupełnie nie przydatna przy przeznaczaniu owoców do bezpośredniej konsumpcji. Innycm przykładem mogą być buraki ćwikłowe w pełni nie wyrośnięte i doskonałe na konserwy pasteryzowane. Przy przenaczeniu ich na przechowanie szybko utracą swą jędrność i nie będą nadawać się do konsumpcji. Takich przykładów można by w sadownictwie i warzywnictwie podać więcej.

Jakość plonu wg. Grzesiuka i Góreckiego (1994) tzn. jego wartość żywieniowa i przetwórczo-przemysłowa zależy od gatunku i odmiany rośliny uprawnej, od warunków żywienia, klimatu, etapu rozwoju rośliny, etapu zbioru, chorób, szkodników, stresów doznanych przez roślinę i plon, warunków agrotechnicznych a także od sposobu zbioru i przechowywania plonu.

Główna jakość plonu pod względem żywieniowo-odżywczym lub przechowalniczo-przetwórczym uzależniona jest cechami genetycznymi i zależy od gatunku i odmiany. Drugim ważnym czynnikiem kształtującym jakość plonów są warunki żywienia roślin. Szczególnie ważnym jest odpowiedni dostęp składników mineralnych i wody.

Nadmiar składników mineralnych jak i ich niedobór w glebie zmieniają jakość plonu owoców i warzyw. Niktóre pierwiastki jak azot, potas, molibden i bor mogą być pobierane ze środowiska glebowego w nadmiarze. Wówczas tworzą się szkodliwe dla ludzi i zwierząt azotany, azotyny, nitrozoaminy. Mogą też pozostawać w plonach w postaci jonów.

Owoce i warzywa mogą być też skażone metalami ciężkimi jak ołów, kadm, rtęć, miedź, chrom i inne, które pochodzą z zanieczyszczeń przemysłowych (pyły, gazy) lub gdy prowadzi się uprawę na glebie skażonej nadmiarem tych pierwiasków.

Jak podają Popko i Popko (1995) spożywane warzywa stanowią w tygodniowym żywieniu około 50 % (wliczjąc w to ziemniaki) ogółu produktów żywnościowych. Ważna jest więc ich jakość. Warzywa mogą pobierać metale ciężkie zarówno z gleby jak i z powietrza. Wyraźnie wyższa jest zawartość metali ciężkich w częściach nadziemnych co świadczy o pobieraniu ich z powietrza. Według wyżej wymienionych autorów w częściach nadziemnych może być o 50 % więcej kadmu a o 30 ołowiu w odniesieniu do części znajdującej się w glebie. Dla organizmu ludzkiego najtoksyczniejszy jest kadm i ołów a następnie chrom i nikiel. Cynk jest toksyczny powyżej 50 mg/kg suchej masy a miedź powyżej 20 mg/kg suchej masy.

Brak określonych pierwiastków w glebie ma również duży wpływ na jakość owoców i warzyw. Przy braku wapnia owoce łatwiej zapadają na choroby przechowalnicze a np. pomidory są porażone suchą zgnilizną owoców. Przy braku żelaza i magnezu rośliny dotyka chloroza a warzywa szczególnie liściowe mają złą jakość.

Duże znaczenie w dobrym wzroście roślin i wytwarzaniu owoców mają warunki klimatyczne jak temperatura, opady i usłonecznienie. Przy dobrym usłonecznieniu i dostępie wody do systemu korzeniowego odbywa się właściwy dla gatunku proces pobierania składników pokarmowych i wody. W procesie fotosyntezy wytwarzane węglowodany dalej są przetwarzane na inne związki np. białkowe czy tłuszczowe.

Przy niedostatku oświetlenia szczególnie w warzywach szybko rosnących i pobierających znaczne ilości azotu może się gromadzić nadmiar azotanów, które po zjedzeniu tworzyć mogą szkodliwe azotyny. Stwierdzono (Grzesiuk, Górecki 1994), że klimat może wywierać znaczny wpływ również na zawartość związków wtórnego wytwarzania jak: glikozydy, alkaloidy, fenole, olejki eteryczne i inne.

Bardzo duży wpływ na jakość plonów roślin w tym i ogrodniczych ma skażenie środowiska (atmosfery, gleby i wód dwutlenkiem siarki) W plonach mogą się gromadzić szkodliwe siarczyny. Znaczne ilości dwutlenku siarki trafiają do atmosfery w pyłach i gazach różnych ciepłowni w tym i przy spalaniu węgla w kotłowniach małych czy piecach domowych. Glebę i plony mogą też skażać użyte w niewłaściwy sposób środki ochrony roślin.

Jakośc owoców i warzyw zależy jak wskazano wyżej od wielu czynników. Nie zawsze wszystkie opisane czynniki są w optimum i może dochodzić do pogorszenia jakości owoców i warzyw. Aby do tego nie doszło w procesach produkcyjnych należy stosować kontrolowane nawożenie i ochronę roślin preparatami chemicznymi. Uprawę trzeba prowadzić w rejonach o nie skażonej glebie, powietrzu i wodzie. Badać też należy jakość owoców i warzyw w specjalistycznych laboratoriach.

W Polsce kontrolą jakości plonów zajmuje się wiele placówek kontrolnych i naukowych. Została też powołana Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Prowadzi ona niezależnie od instytucji inspekcyjnych, kontrolnych i nadzorczych monitoring jakości gleb, roślin, produktów rolniczych i spożywczych. Zadaniem monitoringu jest w oparciu o wybór reprezentatywny próbek dla każdego regionu kraju oceniać stan jakościowy produkowanej żywności.

Wykonywane badania w latach 1989-93 wykazały, że większość gleb Polski (90 % użytków rolnych) nie była skażona metalami ciężkimi ponad naturalny ich poziom.

Tab. 59 podaje zwartość metali ciężkich w glebach Polski na tle innych krajów.

Z upraw szczególnie warzyw i roślin sadowniczych, należy zrezygnować w okolicach bezpośredniej bliskości szlaków komunikacyjnych o dużym natężeniu ruchu a także wokół hut żelaza i metali nieżelaznych a także elektrowni.

Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej nr. 233 z dn. 31 marca 1993 r opublikowane w Monitorze Polskim nr 22 z dnia 11 maja 1993 r podaje wykaz substancji dodatkowych dozwolonych i zanieczyszczeń technicznych w środkach spożywczych i używkach. Załącznik nr 4 (tab..) podaje dopuszczalne ilości zanieczyszczeń technicznych i ich ilości w różnych środkach spożywczych i używkach.

Tabela 59

Zawartość metali ciężkich w glebach Polski na tle innych krajów

(wg IUNG i PIOS 1996)

Metale	Wartość stężenia w mg/kg s.m.
ciężkie	Polska	USA	Kraje Europy	Świat
Cd Cr Cu Co Mn Ni Pb Zn	0.4 (0.3)* 16.8 6.3 3.6 300 7.4 19 (5) 40 (32)	0.5 3 17 6.7 330 13 16 48	0.2-1.8 72-150 4-50 2-21 200-900 4.6-46 15-70 16-85	0.4 50 12 8 450 25 15 40

* Wartości w nawiasach odnoszą się do gleb o lżejszym składzie mechanicznym

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 8 października 1993 r przedstawione w Dzienniku Ustaw R.P nr 104 z dnia 4 listopada 1993 r podaje najwyższe dopuszczalne ilości pozostałości w środkach spożywczych środków chemicznych stosowanych przy uprawie, ochronie, przechowywaniu i transporcie roślin. Załącznik nr 1 tego zarządzenia (tab..) przedstawia dopuszczalną ilość azotanów w owocach i warzywach na warunki Polski.

Badania monitoringowe prowadzone w 1995 r. przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska w różnych plonach na terenie kraju nie wykazały wielu przekroczeń w zakresie koncentracji metali ciężkich, azotanów i środków ochrony roślin (tab60, 61, 62,63). W tabelach 64, 65 i 66 podano dopuszczalne normy różnych zanieczyszczeń w środkach spożywczych i używkach.

Tabela 60

Zawartość metali ciężkich w roślinach ( wg. badań IBPRS, OSCHR i IOR)

Związki	Materiał	Liczba	Liczba próbek bez przekroczeń		Liczba próbek z przekroczeniami
	badany	próbek	n	%	n	%
Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	Truskawki	477	470 436 477 477 477	98.5 91.4 100.0 100.0 100.0	7 41 - - -	1.5 8.6 - - -
Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	Marchew	527	526 472 526 521 527	100.0 89.6 100.0 98.9 100.0	- 55 - 6 -	- 10.4 - 1.1 -
Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	Ogórki	499	499 499 499 499 499	100.0 100.0 100.0 100.0 100.0	- - - - -	- - - - -
Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	Jabłka	515	511 513 515 515 515	99.2 99.6 100.0 100.0 100.0	4 2 - - -	0.8 0.4 - - -
Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	Kapusta	501	501 496 501 501 501	100.0 99.0 100.0 100.0 100.0	- 5 - - -	- 10 - - -
Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	Ziemniak	516	513 435 516 515 516	99.4 84.3 100.0 99.8 100.0	3 81 - 1 -	0.6 15.7 - 0.2 -
Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	Żyto (ziarno)	469	421 467 469 466 458	87.9 99.6 100.0 99.4 97.7	57 2 - 3 11	12.1 0.4 - 0.6 2.3
Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	Pszenica (ziarno)	411 514	435 80.0 514 498 507	84.6 103 100.0 96.9 98.6	79 - - 16 7	15.4 20.0 - 3.1 1.4

Tabela 61

Zawartość metali ciężkich w płodach rolnych (wg badań IBPRSiIOR)

Uprawa	Zwią-	Liczba próbek		Wyniki (mg/kg)
	zki	analizowanych	zawierających pozostałości	X+SD	Min-Max	Mediana	NDP mg/kg
Ziemniaki	Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	516 516 516 516 516	0.066+0.054 0.031+0.028 0.201+0.366 4.061+1.622 0.995+0.369	0.002+0.390 0.001-0.257 0.010-3.265 1.300-27.310 0.100-2.220	0.044 0.021 0.112 3.900 0.953	0.140 0.061 0.340 5.395 1.502	0.25 0.05 5.0 10.0 4.0
Żyto	Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	469 469 469 469 469	0.288+0.214 0.039+0.030 0.350+0.268 30.649+10.233 3.476+1.267	0.010-1.120 0.001-0.200 0.010-2.580 3.200-62.700 0.340-7.240	0.220 0.030 0.300 31.880 3.500	0.562 0.080 0.602 43.192 5.100	0.0 0.10 8.0 50.0 6.0
Pszenica	Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	514 514 514 514 514	0.336+1.500 0.092+0.091 0.442+0.388 29.194+11.391 3.404+1.345	0.010-33.900 0.004-0.864 0.010-4.750 2.200-77.000 0.250-15.580	0.210 0.074 0.390 29.170 3.440	0.597 0.190 0.811 42.454 4.767	0.4 0.10 8.0 50.0 6.0
Kapusta	Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	501 501 501 501 501	0.033+0.059 0.009+0.011 0.089+0.111 2.081+1.060 0.995+0.369	0.001-0.930 0.000-0.120 0.001-1.522 0.700-15.800 0.100-2.220	0.020 0.007 0.057 1.810 0.953	0.080 0.016 0.193 3.230 0.313	0.3 0.05 3.0 10.0 4.0
Marchew	Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	527 527 527 527 527	0.071+0.055 0.040+0.059 0.183+0.217 3.016+1.914 0.562+0.258	0.002-0.340 0.000-0.570 0.010-2.280 1.020-12.000 0.047-1.740	0.056 0.020 0.126 3.077 0.540	0.140 0.082 0.339 6.220 0.890	0.5 0.08 3.0 10.0 4.0
Ogórki	Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	499 499 499 499 499	0.029+0.034 0.007+0.005 0.086+0.076 1.909+0.762 0.349+0.159	0.000-0.160 0.000-0.040 0.005-0.600 0.530-7.100 0.070-2.141	0.018 0.007 0.070 1.722 0.326	0.082 0.012 0.170 2.822 0.500	0.3 0.05 3.0 10.0 4.0
Truskawki	Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	477 477 477 477 477	0.068+0.061 0.019+0.020 0.138+0.164 1.390+0.953 0.436+0.339	0.003-0.505 0.000-0.240 0.010-0.980 0.100-8.710 0.042-3.290	0.050 0.013 0.090 1.193 0.350	0.130 0.040 0.298 1.848 0.700	0.3 0.04 3.0 10.0 4.0
Jabłka	Ołów Kadm Nikiel Cynk Miedź	515 515 515 515 515	0.049+0.059 0.007+0.007 0.072+0.112 0.591+0.366 0.307+0.141	0.004-1.069 0.000-0.094 0.000-1.040 0.124-2.720 0.036-1.060	0.034 0.005 0.050 0.500 0.290	0.098 0.014 0.120 0.987 0.500	0.2 0.03 3.0 10.0 4.0

Tabela 62

Zawartość azotanów w płodach rolnych

(wg badań IBPRSiIOR)

	Liczba	Wyniki (mg/kg)				NDP*
Uprawa	analizowanych próbek	X+SD	Min.-Max.	Mediana	C90	mg NaNO3kg
Ziemniaki Kapusta Marchew Ogórki Truskawki Pietruszka Kalafior Seler Pomidor Sałata Rzodkiewka Burak czerwony Szpinak	585 523 603 546 42 407 97 338 425 132 82 456 28	234+152 1157+1354 305+256 181+141 76+57 615+497 379+617 387+433 43+47 1258+954 2204+1406 1824+1394 1525+1238	5-1010 61-10658 1-2324 5-849 3-208 16-3071 10-3300 2-2213 1-350 44-4832 62-6111 17-8562 127-4300	215 719 219 148 62 480 149 240 25 1152 1883 1496 1318	424 2822 672 364 167 1303 820 952 118 2547 4031 3691 3338	250 1000 500 500 - 500 500 500 250 2000 2000 2000 2000

*NDP - najwyższa dopuszczalna pozostałość azotanów wg.Rozporząszenia MZiOS z 8 paźdzernika 1993 r.

Tabela 63

Zawartość pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych

(wg badań IBRSiIOR)

Uprawa	Związki	Liczba próbek		Wyniki (mg/kg
		analizowanych	zawierających pozostałości	X+SD	Min-MAx.	Mediana	NDP mg/kg
Ziemniaki	p..p*DDE suma DDT	125 125	2 2	0.001 0.001	0.001-0.001 0.001-0.001		0.05^2/
Żyto	α-HCl γHCl p..p*DDE o.p*DDT p..p*DDT suma DDT karbendazym	115 115 115 115 .115 115 115	2 2 2 1 1 3 1	0.002 0.003 0.020 0.016	0.01-0.003 0.001-0.05 0.020-0.020 0.002 0.005 0.007-0.020 0.28	0.020	0.02^1/ 0.1^3/ 0.05^3/ 0.2^1/
Pszenica	α-Hcl δHCl γHcl p..p*DDD p..p*DDE o.p*DDT p..p*DDT suma DDT karbendazym	127 127 127 127 127 127 127 127 127	1 1 6 1 1 3 2 3 1	0.002 0.023 0.053 0.016	0.001 0.010 0.001-0.004 0.005 0.002 0.002-0.040 0.008-0.098 0.010-0.131 0.19	0.02 0.026 0.040	0.002^1/ - 0.1^3/ 0.05^3/ 0.2^1/
Kapusta	diazynon dimetoal	121 121	1 6	0.05	0.005 0.003-0.010		0.3^1/ 0.5^1/
Marchew	δ-HCl γHcl HCB p..p*DDE o.p*DDT p..p*DDT suma DDT fenitotrion diazynon	123 123 123 123 123 123 123 123 123	6 1 1 14 4 4 21 2 1	0.002 0.003+0.003 0.015 0.003 0.007+0.007 0.01	0.002-0.002 0.001 0.001 00.-0.020 0.004-0.023 0.002-0.005 0.001-0.023 0.001-0.001 0.001	0.002 0.003 0.016 0.003 0.003	- 0.1^1/ - 0.05^1/ 0.5^1/ 0.3^1/
Ogórki	metasyl	122	1		0.002		0.1^1/
Truskawki	dwutiokarb	120	2	0.27	0.13-0.41		2.0^1/
Jabłka	fozalon	123	4	0.030	0.020-0.030	0.030	2.0^1/
	fenpropatryna.	123	1		0.010		0.3^1/
	fenarymol	123	1		0.01		0.2^1/

Tabela 64

Wykaz dopuszczalnych zanieczyszczeń technicznych i ich ilości w środkach spożywczych i używkach (wg. Monitor Polski nr. 22 z 1993 r.)

Lp	Środek spożywczy (lub używka)	Jednostka	Cd	Pb	As	Hg	Cu	Zn	Sn^1	Fe
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17	I. Produkty dla niemowląt i dzieci oraz środki dietetyczne A. Produkty dla niemowląt i dzieci oraz produkty bezglutenowe Produkty mleczne a/mleko modyfikowane b/ miesznki mleczne modyfikowane c/ mleko w proszku pełne (do produkcji mleka i mieszanek modyfikacyjnych dla dzieci powyżej 1 roku życia) d/ inne Produkty mleczno-zbożowe i mleczno- zbożowo-owocowe Produkty zbożowe i zbożowo-owocowe Produkty mięsne i warzywno-mięsne Przetwory owocowe i warzywne Produkty bezglutenowe Mąki kasze przeznaczone do produkcji przetworów dla niemowląt i dzieci oraz produktów bezglutenowych. Warzywe i owoce przeznaczone do produkcji przetworów dla niemowląt i dzieci orac produktów bezglutenowych Inne ^21 a/ zawierające poniżej 20 % suchej masy b/ zawierające 20-50 % suchej masy c/ zawierające powyżej 50 % suchej masy B. Preparaty dietetyczne dla dorosłych Przetwory owocowo-warzywne Zarodki pszenne Otręby pszenne Inne ^21 a/ zawierające poniżej 20 % suchej masy b/ zawierające 20-50 % suchej masy c/ zawierające powyżej 50 % suchej masy II. Pozostałe środki spożywcze i używki Mleko Mleko zagęszczone Mleko w proszku Sery twarogowe Konserwy mięsne i mięsno-wzrzywne Konserwy drobiowe Ryby świeże, mrożone i przetwory Warzywa a/ wszystkie z wyjątkiem wymienionych pod lit.b) b/ korzeniowe (z wyjątkiem rzodkiewki) i liściaste (z wyjątkiem kapusty) Ziemniaki Owoce a/ wszystkie z wyjątkiem wymienionych pod lit.b) b/ jagodowe Dżemy, powidła, galaretki, marmolady, soki wysokosłodzone Kompoty Soki pitne Konserwy i marynaty warzywne Koncentrat pomidorowy Zboża-ziarno: a/ z wyjątkiem kukurydzy i pszenicy b/pszenica c/kukurydza Mąki i kasze	mg/kg „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ mg/l mg/kg „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ mg/l „ mg/kg „ „ „ „ „	0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.02 0.03 0.05 0.05 0.02 0.03 0.05 0.01 0.03 0.05 0.05 0.05^3/ 0.05^3/ 0.05^4/ 0.05 0.08 0.05 0.03 0.04 0.05 0.03 0.03 0.03 0.05 0.10 0.10 0.03 0.10	0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.15 0.2 0.1 0.15 0.15 0.1 0.1 0.1 0.2 0.3 0.15 0.15 0.2 0.3 0.5 0.15 0.2 0.3 0.3 0.6 0.5 0.6^4/.6/ 0.3 0.5 0.25 0.2 0.3 0.5 0.4 0.3 0.4 1.5 0.5 0.4 0.3 0.3	0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2 0.1 0.2 0.3 0.1 0.2 0.2 0.2 0.5 0.2 4.0 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2	0.005 0.005 0.005 0.005 0.005 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.005 0.005 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.02 0.02 0.01 0.01 0.01 0.01 0.03^3/ 0.03^3/ 0.3^3/.6/ 0.02 0.02 0.02 0.1 0.01 0.01 0.01 0.01 0.02 0.02 0.02 0.02 0.01 0.02	3.0 5.0 3.0 5.0 5.0 6.0 4.0 4.0 6.0 6.0 3.0 2.0 5.0 10.0 4.0 6.0 15.0 4.0 10.0 20.0 0.5 5.0 5.0 3.0 8.0 5.0 10.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 10.0 3.5 3.5 5.0 15.0 6.0 6.0 6.0 6.0	25.0 35.0 35.0 35.0 35.0 30.0 30.0 15.0 30.0 30.0 10.0 5.0 20.0 30.0 10.0 150.0 100.0 10.0 20.0 50.0 5.0 20.0 40.0 20.0 50.0 20.0 50.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 20.0 5.0 5.0 15.0 30.0 50.0 50.0 30.0 40.0	15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 20.0 20.0/50.0 20.0/50.0 20.0/50.0 20.0 15.0 15.0 15.0 20.0 20.0/100.0 - - 20.0/100.0 20.0/100.0 20.0/100.0 20.0 20.0/100.0 20.0 - 20.0/100.0 20.0/100.0 50.0/100.0 - - - - - 20.0 20.0/100.0 20.0/100.0 20.0/100.0 - - - - -	- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

cd.tab.64

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
18 19 20 21 22 23	Pieczywo i makarony Tłuszcze i oleje roślinne Tłuszcze zwierzęce Cukier Napoje i wody gazowane: a/ nie słodzone b/ słodzone Inne^21 a/zawierające poniżej 20 % suchej masy b/ Zawierając 20-50 % suchej masy c/ zawierające powyżej 50 % suchej masy	„ „ „ „ mg/l „ mg/kg „ „	0.10 0.03 0.02 0.02 0.03 0.03 0.03 0.05 0.10	0.4 0.1 0.1 0.5 0.3 0.3 0.3 0.5 1.0	0.2 0.1 0.1 0.2 0.1 0.1 0.2 0.2 0.5	0.02 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.01 0.02 0.03	5.0 0.1 0.4 3.0 1.0 1.0 4.0 10.0 20.0	40.0 - - - 5.0 5.0 10.0 20.0 50.0^7	- - - - 20.0/100.0 20.0/100.0 20.0/100.0 20.0/100.0 20.0/100.0	-- 1.5 1.5 - 0.5 2.0 - - -

^1/ Jeśli są dwie wartości, to większa dotyczy środka spożywczego w opakowaniach, a mniejsza-w innych apakowaniach

^2/ Nie dotyczy produktów, dla których określono inne wartości akceptowane aktualnie przez Głównego Inspektora Sanitarnego lub Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego.

^3/ Z wyjątkiem produktów zawierających wątrobę i nerki.

^4/ Z wyjątkiem produktów zawierająccych wątrobę, ikrę, głowonogi, skorupiaki i mięczaki.

^5/ W przypadku przetworów o obniżonej zawartości wody - 1,0 mg Pb/kg i 0,5 mg Hg/kg

^6/ w przypadku ryb drapieżnych i przetworów z nich - 1,0 mgHg/kg

^7/ w przypadku białek białek sojowych - 70,0 mg Zn/kg.

Uwaga: Maksymalna zawartość katalizatora niklowego jako Ni (w mg/kg) nie może przekraczać :

w tłuszczu utwardzonym - 0,4

w margarynie - 0,2 .

Tabela .65

Dopuszczalne zanieczyszczenia w napojach alkoholowych

Lp	Nazwa	Napoje alkoholowe	Maksymalna ilość g/100 ml
1	Metanol^1/	wyroby spirytusowe czyste wódki gatunkowe wódki gatunkowe naturalne i naturalne mieszane śliwowica naturalna	0.1 0.25 0.4 0.8
2	Fuzle^1/	wyroby spirytusowe czyste wódki gatunkowe wódki gatunkowe naturalne i naturalne mieszane	0.0005 0.15 0.1	jako olkohol amylowy (jako mieszanina alkoholu izomylowego i izobutylowego)
3	Cyjanowodór^2/	wódki gatunkowe ^3/ likiery, koktaile-fabrycznie produkowane	0,3 mg

^1/ W przeliczeniu na spirytus 100%

^2/ W przeliczeniu na 100 ml napoju

^3/ Dotyczy wódek gatunkowych owocowych

Tabela 66

Najwyższe dopuszczalne pozostałości azotanów stosowanych przy uprawie roślinktóre mogą znajdować

się w roślinnych środkach spożywczych (wg Dziennik Ustaw nr 104 z 1993)

Grupa	Produkt	Dopuszczalna zawartość azotanów w mg NaNO3/kg
I	Sałata Rzodkiewka Burak Rzepa Kalarepa Koper Szpinak	2000
II	Kapusta Szczypior	1000
III	Marchew Pietruszka Czosnek Ogórek Kalafior Por Seler	500
IV	Pomidor Ziemniak Cebula Papryka Fasola	250

Pytania sprawdzające

1. Co rozumiemy pod pojęciem dobra jakość owoców i warzyw?

1. Wymienić czynniki mające wpływ na jakość owoców i warzyw.

1. W jakim celu służy monitoring jakości produktów rolniczych i spożywczych?

25. Mniej znane rośliny sadownicze i ich znaczenie

Oprócz podstawowych gatunków roślin sadowniczych uprawianych w Polsce jak: jabłoń, grusza, śliwa, wiśnia, czereśnia, porzeczka, agrest, malina, jeżyna, borówka wysoka, leszczyna, winorośl, truskawka, istnieje szereg innych roślin owocodajnych, których owoce można wykorzystywać w bezpośredniej konsumpcji lub w przetwórstwie. Niektóre z tych gatunków zostały już przedstawione w rozdziale 7 (np. brzoskwinia i morela, orzech włoski i żurawina wielkowocowa).

W tym rozdziale zostaną scharakteryzowane gatunki, które rosną w stanie naturalnym bądź są sadzone w ogrodach przydomowych jako rośliny owocodajne i ozdobne. Jak wykazały badania (Kawecki 1996) owoce niektórych gatunków mają bogaty skład związków organicznych i mineralnych. Część z nich ma właściwości lecznicze. Nie będą to wszystkie gatunki roślin owocodajnych o jadalnych owocach a jedynie ważniejsze, mające perspektywy w przetwórstwie owocowo-warzywnym (soki, dżemy, galaretki, konfitury) i charakteryzujące się wysokimi walorami dietetycznymi.

Z ważniejszych roślin owocodajnych mniej znanych, ktore można uprawiać w ogrodach to: aktinidia, aronia, berberys, bez czarny, borówka brusznica, cytryniec chiński, czeremcha, dereń właściwy, głóg, jarząb, kalina, morwa, pigwa, pigwowce, rokitnik zwyczajny, róża, suchodrzew jadalny, świdośliwa, wisienka kosmata.

25.1. A k t i n i d i a

Rodzaj Actinidia Lindl. należy do rodziny aktinidiowatych (Actinidiaceae Van Tiegh) i liczy 36 gatunków. Wszystkie gatunki tworzą duże, wieloletnie, drzewiaste pnącza, wijące się lub czepne. Występują w różnych strefach klimatycznych. Spotyka się je na Sachalinie, Jawie i w Himalajach.

Aktinidia ma trzy rodzaje kwiatów: obupłciowe, żeńskie i męskie. W uprawie rozpowszechnione są trzy gatunki: pstrolistna (Actinidia colomicta Max.), ostrolistna (Actinidia arguta Sieb.et Planch) i chińska (Actinidia chinensis Planch.). Aktinidia chińska ze względu na duże wymagania cieplne i przemarzanie w odkrytym gruncie nie nadaje się do uprawy w naszych warunkach.

Aktinidia pstrolistna zasługuje na większą uwagę. Jest to pnącze wspinające się po drzewach. Dorasta do 15 m (najczęściej jednak do 2 m). Ma cienki, rozgałęziony pień i wijące się pędy. Korowina pnia jest brunatna z żółtymi przetchlinkami. Liście są rozmieszczone skrętolegle, długości 6,5 do 15 cm i szerokości 3-12 cm, odwrotnie jajowate lub eliptyczne o zaostrzonym wierzchołku, u podstawy sercowate, czasami asymetryczne, ostro piłkowane. Na nerwach z wierzchu są rdzawo owłosione. Białe kwiaty mają czasem nieco zaróżowione końce. Na jednej roślinie żeńskiej występują kwiaty męskie i żeńskie, rzadziej obupłciowe. Na męskiej tylko męskie. Osadzone są one pojedynczo, parami lub po trzy o zwisających, cienkich, owłosionych szypułkach. Kwiaty pachną. Szypułki słupka występują najczęściej w ilości 8-12, pręciki są liczne. Dojrzewanie owoców przypada na koniec sierpnia lub początek września. Są bardzo soczyste, słodkie lub kwaskowosłodkie, z licznymi (do 90 szt.) nasionami. Jagody mają masę od 1,5 do 4 g. Są tępoeliptyczne, nagie, bez przetchlinek, zielone lub zielonożółte.

Aktinidia pstrolistna wymaga gleb o uregulowanych stosunkach wodnych. Na mróz jest wytrzymała. Najlepiej rośnie na glebach próchnicznych, dostatecznie wilgotnych i lekko kwaśnych. Znosi miejsca półcieniste. Z jednej rośliny można zebrać nawet do 20 kg owoców. Najczęściej jednak odmiany uprawne wydają plon 2-4 kg z rośliny. Zaczyna owocować w 3-5 roku.

Jagody zawierają dużo składników organicznych i mineralnych. Cukrowce występują w ilościach 4,2-9,8 %, kwasy organiczne 0,78-2,48 %. Zawartość witaminy C sięga do 1430 mg%. Owoce dobre jako deserowe, a także do wyrobu dżemów, marmolad, sałatek, wina i nalewek alkoholowych.

Z odmian można wymienić: Krzepkaja Miczurina, Klara Zetkin, Leningradskaja Rannaja, Leningradskaja Krzepkaja, Pawłowskaja, Pobieda. Z krzyżówek aktinidii ostrolistnej z purpurową otrzymano odmiany: Izumrudnaja, Purpurowaja Sadowaja, Kijewskaja Gibrydnaja, Kijewskaja Krupnopłodnaja i Figurnaja.

Fot. 39. Aktinidia ostrolistna w stanie bezlistnym

Fot. 40. Aktinidia ostrolistna w okresie wegetacji

Fot. 41. Krzew bzu czarnego w czasie kwitnienia

Fot. 42. Dojrzewające owocostany bzu czarnego

Aktinidia ostrolistna tworzy w naturalnych stanowiskach w lasach dalekiego wschodu grube pędy - liany dorastające do 25 m długości. Roczne gładkie pędy, często spiralnie zawinięte mają barwę jasnoszarą lub jasnobrązową z licznymi przetchlinkami. Liście jędrne, długości 6-15 cm i szerokości 3-10 cm eliptyczne lub jajowatokształtne ze zwężoną częścią wierzchołkową, u podstawy sercowate. Są one gołe lub mają rzadko rozmieszczone szczeciniaste włoski. Brzegi liści są szczeciniasto-ząbkowane. Wierzchołki blaszek liściowych są błyszczące, żółtozielone.

Jest rośliną dwupienną. Kwiaty o średnicy 2 cm zebrane w niewielkie graniaste kwiatostany są zielonobiałe, bardzo pachnące. Pojawiają się w końcu maja i upiększają roślinę do końca lipca. We wrześniu-październiku na osobnikach żeńskich dojrzewają owoce długości 1,2-3,0 cm , szerokości 1,2-2,7 cm i różnym kształcie. Są gładkie, gołe, ciemnozielone z lekkim przyjemnym ananasowym aromatem. Miąższ jest soczysty, słodki lub kwaśnosłodki. Masa owoców wynosi 5-10 g. W jednej jagodzie znajduje się do 180 małych brunatnych nasion. Owoce dojrzewają w jednym czasie. Plon z 1 krzewu może wynosić od 3-10 kg .

Owoce aktinidii ostrolistnej zawierają 16,6-21,5 % suchej masy i 8,7-13,6 % cukrów. Cukry proste stanowią 50-80 % ogólnej zawartości cukrów. Ogólna kwasowość owoców wynosi 0,8-1,7 %. W zestawie kwasów dominuje kwas cytrynowy z niewielką ilością chinowego, kofeinowego oraz śladami chlorogenowego. Owoce zawierają także 2,5 % błonnika i 0,7 % popiołu. Znajduje się w nich także 0,4-0,76 % związków pektynowych ale jest ona we wszystkich fazach rozwojowych nierozpuszczalna. Kwas askorbinowy w dojrzałych owocach występuje w ilościach do 400 mg%. W owocach roślin uprawianych na południu jest go znacznie mniej. Zawartość związków garbnikowych i barwiących wynosi 210-760 mg%. W tej ilości znajduje się: 125 % flawonoidów, 5 % leukoantajanów, 80 mg% katechin.

Z odmian szlachetnych aktinidii ostrolistnej można polecić: Rannaja, Pozdniaja i Urożajnaja. Owoce podobnie jak aktinidii pstrolistnej nadają się do wyrobu kompotów, kisieli, marmolad, powideł, cykat i dżemów.

Obydwa opisane wyżej gatunki dobrze rozmnażają się zarówno z nasion jak i wegetatywnie, szczególnie z sadzonek zielnych, zdrewniałych i poprzez odkłady.

Przy wyborze miejsca pod uprawę zarówno aktinidii pstrolistnej jak i ostrolistnej należy zwracać uwagę na dobre oświetlenie. Uprawa gleby (najlepsze gliniaste lekkie i średnie) przed sadzeniem roślin powinna być staranna i poprzedzona zastosowaniem obornika oraz dodatku nawozów fosforowo-potasowych.

W uprawie amatorskiej sadzi się aktinidię najczęściej przy ścianach budynków lub altan, od strony południowej lub wschodniej, przy uprzednio przymocowanych drabinkach. Można też sporządzić oddzielne rusztowanie.

Na większych plantacjach sadzimy ją w szpalerach przy rusztowaniu z drutów, stosując rozstawę dla roślin w rzędzie od 1,5 m do 2,5 m, a między rzędami 2 m. Ostatni poziomy drut powinien być rozciągnięty na wysokości 2 m. Stosunek osobników męskich do żeńskich powinien wynosić od 1:3 do 1:10.

Nawożenie mineralne w trakcie uprawy jest podobne jak innych uprawianych roślin jagodowych. W związku z płytko rozmieszczonym systemem korzeniowym międzyrzędzia dobrze jest ściółkować 10 - cm warstwą torfu, kompostu lub kory.

Formowanie krzewów polega na przywiązaniu pędów do drabinek lub konstrukcji szpalerowej ze słupków i drutów. Usuwanie pędów w okresie dojścia do owocowania ograniczamy do minimum. Po wejściu w owocowanie, co 2-3 lata, należy usuwać pędy pionowe i poziome, zastępując je nowymi. Borodaczewa i wsp. (1989) zaleca stosować cięcie w okresie spoczynku późną jesienią lub w początkach lata po zakończeniu wiosennego silnego parcia soku korzeniowego. Po cięciu rany dobrze jest zasmarować farbą emulsyjną lub Funabenem 3.

Zbiór owoców należy przeprowadzać, gdy są w pełni dojrzałe. Dość długo utrzymują się na pędach. Odmiany aktinidii pstrolistnej łatwo zebrać przez otrząśnięcie na podłożoną folię lub inny materiał. Młode rośliny mogą uszkadzać (ogryzanie i odrapywanie) koty, które przyciąga specyficzny zapach wydzielany głównie przez aktinidię prostolistną. Rośliny po posadzeniu można zabezpieczyć indywidualnie siatką metalową lub plastykową.

25.2. Aronia

Aronia czarnoowocowa (Aronia melanocarpa Elliott) jest jednym z trzech znanych gatunków występujących w Ameryce Północnej. Należy do rodzaju Aronia i rodziny różowatych (rosaceae). Jest ona blisko spokrewniona z jarzębiną. Jest to krzew dorastający do 2 m wysokości. Nazywamy ją czasami jarzębiną czarnoowocową.

Pędy liczne, rozgałęzione. Liście podobne do śliw. Kwiaty i owoce zebrane w baldachogrona, podobnie jak u jarzębiny. Owocami są czarne jagody o dość grubej skórce. Większe nieco od owoców jarzębiny, zawierają znaczną ilość substancji garbnikowych. Do bezpośredniego spożycia są lepsze po przemrożeniu.

Owoce dojrzewają w połowie września. Nie psują się i dość długo, nawet do mrozów, utrzymują się na krzewie. Zawierają 74-83 % wody, 6,2-10,8 % cukrowców (glukoza, fruktoza i sacharoza), 0,7-1,3 % kwasów organicznych, 0,6-0,75 % pektyn. Posiadają też w swym składzie znaczne ilości wapnia, żelaza, miedzi, molibdenu, manganu, boru i jodu. Owoce aronii mają w swym składzie dużo barwników antocjanowych. Barwniki są tak intensywne, że nawet przy 100-krotnym rozcieńczeniu sok zachowuje barwę różową. W owocach stwierdzono duże ilości witaminy P (2600-3500 mg%), a także witaminę C (14-28 mg%) oraz PP, B₂, B₉ i E.

Ze względu na tak bogaty skład związków mineralnych i organicznych owoce aronii mają zastosowanie w leczeniu niektórych chorób układu krwionośnego i pokarmowego. Działają oczyszczająco na organizm i neutralizują zły wpływ promieniowania radioaktywnego.

Krzewy aronii są mrozoodporne. Dobrze rosną i owocują przy opadach rocznych 500-600 mm (przeciętna ilość w Polsce). Aronia ma niewielkie wymagania glebowe. Może być uprawiana na glebach klasy IV i V. Lubi gleby lekko kwaśne, wilgotne oraz nasłonecznione. System korzeniowy bardzo rozwinięty.

Krzewy zaczynają owocować w trzecim lub czwartym roku po posadzeniu. Już w 5 roku po posadzeniu można uzyskać do 10 t owoców z 1 ha. Plonowanie jest regularne, gdyż ze względu na późne kwitnienie kwiaty nie są uszkadzane przez przymrozki. Kwiaty aronii są chętnie odwiedzane przez pszczoły ze względu na duże ilości nektaru i pyłku.

Stanowisko pod uprawę aronii przygotowuje się podobnie jak pod czarną porzeczkę. Krzewy sadzi się w rozstawie 2,5-3 m x 3-3,5 m. Większe zagęszczenie powoduje spadek plonowania, gdyż krzewy są gorzej doświetlone. Okres produkcyjny wynosi około 20 lat.

Nawożenie i uprawa gleby powinny być wykonane podobnie jak na plantacji porzeczki czarnej. Sadzonki uzyskujemy z rozmnożeń wegetatywnych. Jakość materiału nasadzeniowego z nasion jest gorsza i cykl uzyskania sadzonki jest dłuższy.

25.3. Berberys

Do rodziny berberysowatych (Berberidaceae) należy około 200 gatunków berberysów rozmieszczonych na całej kuli ziemskiej. Z ważniejszych spotykanych w Polsce i Europie można wymienić berberys zwyczajny (Berberis vulgaris L.), berberys Thunberga (Berberis thunbergii D.C.), berberys syberyjski (Berberis sibirica Pall), berberys ostry (Berberis aristata D.C.) i berberys Wilsona (Berberis Wilsonae Hemsl.et Wils.), berberys koreański (Berberis koreana Palib.).

Owoce wszystkich tych gatunków są jadalne i mogą być wykorzystane w przetwórstwie domowym.

Najbardziej znanym jest berberys zwyczajny. Występuje on dość powszechnie w stanie naturalnym na terenie całego kraju. Znany jest też berberys Thunberga, szczególnie odmiany o czerwonym zabarwieniu liści. Często sadzony jest jako roślina ozdobna wolnorosnąca lub w żywopłocie.

Berberys pospolity i Thunberga są krzewami dorastającymi do 2,5-3 m. Posiadają gałązki kolczaste , giętkie i cienkie. Liście są odwrotnie jajowate o brzegach drobno ząbkowanych. Krzewy kwitną żółto, a kwiaty zebrane są w groniaste kwiatostany. Owocem jest podłużna jagoda. W owocu znajduje się jedno lub dwa nasiona. Owoce mają długość 9-12 mm, są podłużnie eliptyczne barwy lśniąco czerwonej. Dojrzewają we wrześniu lub w październiku. Po dojrzeniu łatwo się osypują. Owoce berberysu zwyczajnego zawierają 31,6 % suchej masy, a w tym 4,6-12,1% cukrów, 0,92 % związków pektynowych (w tym rozpuszczalnych 0,54 %), 3,8-6,7 % kwasów organicznych, 22,3 % kwasu askorbinowego (witamina C). Ilość barwników i związków garbnikowych jest różna w zależności od miejsca uprawy (od 1030 do 2700 mg%). Dominują flawonoidy. Na leukoantocjany przypada 480 mg%, katechiny 275 %, antocjany 775 mg %.

W owocach berberysu Thunberga znajduje się 19,6 % suchej masy w tym 6,4-10,3% cukrów, 0,94 % związków pektynowych (z równą ilością rozpuszczalnych i nierozpuszczalnych), 4,0 - 6,9 % kwasów organicznych z dominowaniem kwasu jabłkowego (3,32 %) i cytrynowego (2,61 %). Kwas winowy stanowi 0,30 %, bursztynowy 0,14 % i fumarowy 0,05 %. Kwas askorbinowy występuje w ilości od 2290 do 2830 mg%. W dojrzałych owocach znajduje się 575 mg% antocjanów, 115 mg% leukoantocyjanów, 130 mg% katechin i około 200 mg% flawonoidów.

W suchej masie owoców berberysu Thunberga znajduje się od 40 do 430 mg% alkaloidów. W 60-80 % jest to berberyna. W owocach berberysu zwyczajnego jest około 174 mg% alkaloidów, w tym w miąższu 15, a w nasionach 159 mg%. W obydwu gatunkach z całej gamy alkaloidów (około 11) dominuje berberyna - około 60 %. Miąższ owoców berberysu zawiera prowitaminę A, sole mineralne. Owoce zawierają około 0,66 % karotenu.

W warunkach ogrodu działkowego lub przydomowego krzewy berberysu najlepiej sadzić w miejscach, gdzie nie będą przeszkadzały (kolce na pędach), i jednocześnie dekorowały. Wystarczy posadzić 1-2 krzewy w rogach ogrodu lub jako wolno rosnące na tle trawnika. Przy sadzeniu należy pamiętać, że wysokość krzewów po kilku latach może wynosić 2-3 m, a rosnący swobodnie krzew zajmie 4-5 m². Można go zmniejszać poprzez cięcie.

Do ogrodów nadają się szczególnie gatunki odporne na rdzę zbożową (przejściowy żywiciel tej choroby zbóż) takie jak berberys Thunberga czy koreański. Są one bardzo ładne, szczególnie odmiany czerwonolistne.

Berberysy nie są wymagające. Rosną dobrze na glebach lekkich, przepuszczalnych. Znoszą lekkie zacienienie. Rozmnażają się łatwo z nasion, a także z odkładów i sadzonek zdrewniałych. Na sadzonki zdrewniałe trzeba przeznaczać pędy z ostatniego przyrostu rocznego. Sadzonka o długości 10-15 cm powinna mieć 4-6 pączków. Sadzić można jesienią lub na przedwiośniu po odmarznięciu gleby, tak by jeden pączek był nad powierzchnią.

Łatwo można uzyskać sadzonkę, odkopując ukorzeniony pęd od rozrośniętego starszego krzewu. Berberys nie wymaga specjalnego nawożenia. Nawożenie stosowane w ogrodzie wystarczy również dla krzewów berberysu.

Owoce berberysu wykorzystywane są w gospodarstwie domowym do sporządzania różnych napojów, konfitur, kompotów itp. W lecznictwie oprócz owoców wykorzystywane są także liście, kora i korzenie. Sporządza się z nich lekarstwa przeciw pasożytom przewodu pokarmowego, a także preparaty krwiotwórcze.

25.4. Bez czarny

Bez czarny (Sambucus nigra L.) należy do rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Tworzy krzewy lub rzadziej małe drzewa i występuje dość pospolicie na terenie całej Polski. Czasami tworzy dość gęste zarośla. Dorasta do 6 m.

Młode gałęzie mają barwę jasnoszarą, starsze ciemnoszarą lub brunatną. Liście od spodu są nieco owłosione nieparzysto pierzaste złożone z siedmiu ząbkowanych listków. Roztarte wydają nieprzyjemny zapach. Kwiaty zebrane w płaskich i szerokich baldachach. Są małe barwy żółtawobiałej. Wydzielają duszący zapach. Po przekwitnięciu zawiązują się owoce o średnicy 6-8 mm, początkowo zielone, w okresie dojrzewania brązowe, a w fazie pełnej dojrzałości czarne. Dojrzewają nie zawsze równomiernie.

Owoce zbiera się wtedy, gdy wszystkie w baldachu są czarne. Zwykle następuje to w październiku. Opóźnienie zbioru powoduje duże straty ze względu na osypywanie jagód po przymrozkach i wydziobywanie ich przez ptactwo.

Większość części składowych rośliny ma właściwości lecznicze tj.: kora, korzenie, liście, kwiaty i owoce. Kwiaty i owoce wykorzystywane są również w przetwórstwie.

Owoce czarnego bzu są bogate w składniki organiczne i mineralne. Według Pietrowej (1987) zawierają one 18,2 % suchej masy, w tym 5,2-7,4 % cukrów, 1 % związków pektynowych, 1,3 % kwasów. W cukrach dominuje glukoza i fruktoza. W związkach pektynowych 60 % stanowi protopektyna. W zestawie kwasów organicznych dominuje kwas jabłkowy. Inne kwasy czyli: octowy, winowy, walerianowy, chinowy i chlorogenowy występują w mniejszych ilościach. Ponadto owoce zawierają 7 % błonnika, 2,56 % związków azotowych, 0,64 % związków mineralnych i 10-50 mg% kwasu askorbinowego (witamina C). Zawartość polifenoli sięga 2960 mg%, leukoantocyjanów 130 mg%, katechin 90 mg%, flawonoidów 100 mg%. Większą część polifenoli stanowią antocyjany - 2400 mg%. Są one pochodnymi cyjanidyny w połączeniu z ramnozą i glukozą.

Owoce niedojrzałe zawierają glukozyd sambunigrynę (podobny do amygdaliny w nasionach jabłek). Przy hydrolizie tego glukozydu (np. poprzez działanie soków żołądkowych) powstaje kwas pruski i koniina podobna do nikotyny. W dojrzałych owocach sambunigryna i koniina nie występują.

Bez czarny może być uprawiany głównie w ogrodach większych. Może być również sadzony w parkach. Szczególnie pięknie wygląda w okresie kwitnienia i po całkowitym dojrzeniu owoców. Wymaga gleb bogatych w wapń, znosi niewielkie zasolenie gleby. Dobrze rośnie na glebie próchnicznej. Może rosnąć na glebach bardziej wilgotnych, ale spotkać go też można na dość suchych nieużytkach.

Pod jeden krzew należy przeznaczyć przynajmniej 4-6 m² działki niezacienionej (obficiej plonuje). Jeżeli sadzi się go więcej i rzędowo, to należy zastosować rozstawę 5 x 4 m lub 6 x 4 m. Średnica rozrośniętej korony konarów krzewu może wynosić 2-3 m. Dużo bzu czarnego rośnie w Polsce w stanie dzikim i nie koniecznie musimy sadzić tę roślinę w ogrodzie. Potrzebne nam na przetwory, i do leczenia owoce i kwiaty możemy zebrać z naturalnych siedlisk.

Krzewy bzu czarnego są dość odporne na choroby i szkodniki. Nie wymagają też specjalnego nawożenia. Wystarczy im nawożenie zastosowane na całej działce.Wskazane jest jednak co cztery lata ściółkowanie pod krzewami obornikiem, i przysypanie go ziemią.

Bez czarny łatwo rozmnaża się z nasion. Wydobywamy je z owoców i wysiewamy jesienią do gruntu. Wiosną po wschodach przerywamy tak, by siewka od siewki rosła w odległości około 30 cm. Łatwo też rozmnaża się z sadzonek zdrewniałych.. Cięcie sadzonek z pędów jednorocznych najlepiej przeprowadzić jesienią. Jedna sadzonka powinna mieć 4-5 oczek. Nad ziemią pozostawiamy dwa oczka.

25.5. Borówka brusznica

Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea L.) w stanie dzikim występuje w lasach iglastych, a także na wrzosowiskach. Rośnie na terenie Europy, Azji i Ameryki Północnej. Jest niską krzewinką, ma przeważnie 15-30 cm wysokości. Posiada silne pędy podziemne, dzięki którym tworzy czasami całe łany.

Jej liście są tępe, odwrotnie jajowate, skórzaste, z podwiniętymi brzegami, wieczne zielone. Na zimę nie opadają.

Kwiaty zebrane są w zwisające grona, płatki są podobne jak u borówki wysokiej, zrośnięte i dzwonkowate. Kwitną od maja do lipca. Są koloru białego.

Owoce jagody są koloru szkarłatnego. Miąższ jest mączysty, biały, o smaku kwaśnym, nieco cierpki. Nadają się doskonale na kompoty, galaretki, dżemy i soki. Zawierają dużo kwasów (około 2 %), a także soli fosforu i żelaza. Owoce dojrzewają najczęściej pod koniec sierpnia.

Z różnych form dziko rosnących wyselekcjonowano w ostatnich kilkunastu latach odmiany nadające się do uprawy w ogrodach i na plantacjach produkcyjnych. Dużo prac selekcyjno-hodowlanych prowadzi się w Szwecji, Holandii i Niemczech.

W Niemczech wyselekcjonowano kilka odmian.

Erntedank. Krzewinka słabo rosnąca, plenna, o jasnoczerwonych, drobnych jagodach. Inną odmianą jest Ernterkrone. Krzewinki silnie rosną, są zwarte. Plonują dużymi ciemnoczerwonymi jagodami. Rośliny są bardzo plenne. Trzecią odmianą charakteryzującą się bardzo dużymi owocami o średnicy 1 cm jest Erntesegan. Jej owoce są jasnoczerwone i bardzo smaczne.

Bardziej znaną odmianą sprowadzoną przed kilku laty przez SGGW w Warszawie jest Koralle. Krzewinki tej odmiany mają zwarty, kulisty pokrój i osiągają średnicę i wysokość 20-25 cm. W warunkach Polski rośliny kwitną i owocują dwukrotnie w roku. Pąki na zbiór letni zawiązują się na pędach z roku ubiegłego, a na zbiór jesienny na przyrostach nowych.

Fot. 43. Kwitnący krzew berberysu

Fot. 44. Zakonserwowane i świeże owoce - w słoikach pigwy zwyczajnej i derenia jadalnego na talerzach jagody borówki wysokiej i aktinidii oraz pestkowce derenia jadalnego

Fot. 45. Owoce cytryńca chińskiego

Fot. 46. Dojrzałe owoce żurawiny wielkoowocowej

Roślina 3-4 letnia ma 20-50 kwiatostanów, a każdy kwiatostan po 6 do 12 kwiatów. Jagody mają średnicę 5-7 mm. Jagody z pierwszego owocowania dojrzewają w końcu lipca, a z drugiego (największy plon) w październiku.

W Polsce został również znaleziony wartościowy klon borówki brusznicy. Nazwano go Mazovia. Badania nad tą borówką prowadzone są w SGGW w Warszawie.

Borówka brusznica plonuje dobrze pod warunkiem zapewnienia jej odpowiedniej gleby i nawożenia. Kwasowość gleby powinna wynosić w granicach pH 4-4,5. Gleba powinna mieć dużą zawartość próchnicy. Rozstawa między rzędami powinna wynosić 1 m, a w rzędzie co 25 cm. Można też sadzić rośliny w rozstawie 40 x 40 cm. Dobrze jest ściółkować międzyrzędzia korą sosnową lub igliwiem sosnowym. Z 10 m² plantacji można zebrać od 1,5 kg do 6,2 kg owoców.

25.6. Cytryniec chiński

Cytryniec chiński ( Schisandra chinensis Ball.) to lewoskrętne drzewiaste pnącze z rodziny cytryńcowatych ( Schisandraceae Blume). Jest jednym z 12 gatunków występujących we wschodniej i południowej Azji. Rośnie dziko w południowych Chinach i na Dalekim Wschodzie. Sadzony jest w parkach i ogrodach europejskiej części Rosji. Jego pędy dorastają do 10-15 m, są ciemnobrunatne, giętkie wiją się, ścielą się lub wspinają po naturalnych podporach. Ma liście skrętoległe z ogonkiem, eliptycznie lub odwrotnie jajowate, zaostrzone. Osadzone są pęczkami na krótkopędach. Pod spodem są słabo owłosione. Po roztarciu przyjemnie pachną.

Cytryniec chiński jest rośliną dwupienną. Ma kwiaty jednopłciowe białe lub kremowe, czasami różowawe, zwisające, o średnicy 1,5 cm, Zebrane po 2-5 na różowoczerwonych szypułkach. Kwiaty męskie mają przeważnie 5 pręcików. Kwitnienie przypada na maj i początki czerwca.

Owoce - jagody, kuliste, ciemnoczerwone, soczyste mają średnicę 1 cm. Dojrzewają we wrześniu i w październiku. Dno kwiatowe w czasie dojrzewania silnie się wydłuża. Tworzy się groniastopodobny owocostan z 10-40 owockami o swoistym smaku, nieco przypominającym cytrynę. Owocki mają po 1-2 nasiona błyszczące, nerkowate, żółte lub jasnopomarańczowe ( po przechowaniu brązowoochrowe z mocną łupiną). Masa 1000 nasion wynosi 16-26 g. Poza owockami i liśćmi również kora łodyg i korzeni ma specyficzny cytrynowy zapach.

Cytryniec chiński jest cenną rośliną leczniczą, techniczną, konsumpcyjną i ozdobną. Do celów leczniczych wykorzystywane są pędy, owoce i nasiona. Sok owoców zawiera: 1,5 % cukrów, 8,5-9,8 % kwasów organicznych oraz ponad 30 mg% witaminy C. Owoce z powodzeniem mogą zastępować cytrynę. Nasiona posiadają: około 0,012 % schizandryny i schizandrolu, 0,03 witaminy E, oraz prawie 40 % tłuszczu.

Jagody cytryńca zwiększają zdolność do pracy umysłowej i fizycznej. Usuwają zmęczenie i zaostrzają widzenie w ciemności. Z owoców można sporządzać konfitury, dżem, napoje chłodzące, a w cukiernictwie nadzienie do cukierków. Sok bywa używany jako dodatek smakowy do win. Z kory i liści można sporządzać herbatę.

Cytryniec jest wytrzymały na surowe warunki klimatyczne. Lubi gleby lekkie i nie znosi gleb ciężkich i wysokiego poziomu wody gruntowej. Nie jest odporny na suszę. Jest rośliną światłolubną, dlatego nie należy go sadzić w cieniu.

Uprawia się go w szpalerze przy podporach, w kształcie dużej litery T. Podpory muszą mieć wysokość 3-3,5 m. Ustawia się je co 6-8 m. Poprzeczki łączy się drutem. Siewki sadzi się w dwóch rzędach odległych o 1 m (pod drutem), a w rzędzie co 60-70 cm naprzemianlegle. Odległość między szpalerami powinna wynosić 2-2,5 m. Do drutu nad sadzonkami przymocowuje się pionowe sznury, po których pędy pną się do góry. Zaczyna owocować po 4-5 latach po posadzeniu.

Rozmnaża się go z nasion. Najlepiej wydobyć je bezpośrednio po zbiorze owoców. Wysiać w rowki odległe od siebie co 20 cm, wówczas nasiona przejdą stratyfikację w glebie. Głębokość siewu powinna wynosić około 1,5-2,0 cm. Na miejsce stałe przesadza się dopiero 2-3 letnie siewki. Zagony z siewkami trzeba podlewać. Dobrze też jest ściółkować międzyrzędzia torfem.

Łatwiej jest uzyskać nowe rośliny cytryńca poprzez rozmnażanie wegetatywne, czyli sadzonki zielne, odkopanie kawałka bryły korzeniowej, czy zrobienie odkładu jak w przypadku winorośli lub porzeczek. Szkółki prowadzą sprzedaż ukorzenionych sadzonek, najczęściej z dużą bryłą korzeniową w doniczce.

Fot. 47. Kwitnące drzewo czeremchy amerykańskiej

Fot. 48. Kwiaty i liście pigwy zwyczajnej

Fot. 49. Liście i owoce derenia jadalnego

Fot. 50. Malina czarna z owocami

Nawożenie cytryńca jest podobne jak innych roślin jagodowych. Pielęgnacja polega na przywiązywaniu pędów do podpór. Nadmiar pędów można wycinać, wykorzystując do suszenia zarówno liście jak i pędy. Najlepiej jest to czynić późnym latem. Wycinanie pędów na przedwiośniu powoduje silny wyciek soków.

25.7. Czeremcha

Należy do rodziny różowatych (Rosaceae), tej samej do której wchodzi większość uprawnych roślin sadowniczych. Uprawowe znaczenie mają cztery gatunki tj.: czeremcha pospolita (Padus avium Mill. syn. Padus racemosa (Lam.) Gilib.), czeremcha wirginijska (Padus virginiana (l.) Mill.), czeremcha pensylwańska (Padus pensylvanica L.) i czeremcha późna (amerykańska)(Padus serotina (Ehrk) Agerdh.).

W Polsce powszechnie rosnącym nad brzegami rzek gatunkiem jest czeremcha pospolita. Tworzy krzewy lub drzewa do 10 m wysokości z gęstą koroną. Ma liście matowe, eliptyczne, długości 5-10 cm i szerokości 2-6 cm, z kępkami włosków przy nerwie od spodu. Kwiaty białe w zwisających gronach o intensywnym duszącym, ale przyjemnym zapachu. Owoce jadalne, czarne , kuliste, o średnicy 6-8 mm.

W parkach, a także w nasadzeniach leśnych sadzone są trzy pozostałe gatunki czeremchy: wirginijska, pensylwańska i późna. Są to najczęściej drzewa wyrastające do 15 m wysokości i mające pień o średnicy do 30 cm. Kora ma korzenny, niezbyt przyjemny zapach. Liście lancetowate, błyszczące. Kwiaty białe, zebrane w kwiatostany, długości 8-12 cm. U czeremchy amerykańskiej nie pachną. Kwitną w maju lub w początkach czerwca. Owoce jajowato okrągłe, jadalne. W latach urodzaju (kiedy kwiaty nie przemarzną) z jednego drzewa można zebrać do 50 kg owoców. Największe owoce o średnicy 8-10 mm tworzy czeremcha amerykańska.

Owoce wymienionych gatunków czeremch mogą być z powodzeniem wykorzystywane zarówno w przetwórstwie domowym, jak i w ziołolecznictwie. Na przetwory używa się owoców po usunięciu pestek.

W zależności od warunków okresu wegetacyjnego owoce zawierają: 23-27 % suchej masy, 8,7-11,3 % cukrów, dominuje glukoza nad sacharozą. 0,22 % związków pektynowych (tylko protopektyna), 1-2,3 % kwasów (dominują kwas jabłkowy i cytrynowy), około 4 mg% witaminy C. W miąższu owoców występują następujące aminokwasy: lizyna, walina, tryptofan, prolina, alanina, kwas glutaminowy i asparaginowy, asparagina. Suma związków garbnikowych i barwników wynosi 210-1660 mg%. Ogólna zawartość katechin 110 mg% (wolnych form 85), leukoantocyjanów 175, flawonoidów 500, antocyjanów 1490 mg%. Antocyjany są reprezentowane przez dwie pochodne cyjanidyny: cjanidyno 3- rutynozyd i cyjanidyno 3-monoglikozyd. Występują one w równych ilościach.

Poza owocami w lecznictwie wykorzystywana jest kora. Z kory można też otrzymywać zielony i brązowy barwnik. Drewno nadaje się do wyrobu mebli i pamiątek. Można go polerować. Liście oddziaływują bakteriostatycznie i są wykorzystywane w medycynie.

Panuje mniemanie, że w owocach czeremchy znajduje się szkodliwa dla organizmu ludzkiego amygdalina. Pietrowa (1987) jednak podaje, że nie jest to uzasadnione.Owoce wymienionych gatunków, a więc pospolitej, wirginijskiej, pensylwańskiej i amerykańskiej zawierają nie więcej amygdaliny jak wiśnie, czereśnie, jarzębina i aronia. Podobnie jest z pestkami. Wg. Gammermana i wsp. (1990) ilość amygdaliny w pestkach wynosi do 1,5 %.

Na małych działkach nie należy sadzić czeremch, głównie pierwszych trzech gatunków ze względu na zajmowaną przez nie powierzchnię. Mogą rosnąć poza ogrodzeniem. W parkach mogą być sadzone przy alejach (dekorują pięknymi kwiatami i owocami). Trzy pierwsze z wymienionych gatunków wymagają gleb próchnicznych o dużej wilgotności. Dobrze znaszą okresowe zalewanie wodą, a także zacienienie. Czeremcha amerykańska może rosnąć na bardziej suchych i piaszczystych terenach.

Czeremchy najłatwiej jest rozmnażać z nasion. Po zerwaniu owoców (trzeba je zebrać bo są one bardzo lubiane przez ptactwo), np. na przetwory i przetarciu ich na sicie pestki można niezwłocznie wysiać na zagonie. Przejdą one wówczas stratyfikację w glebie, wiosną skiełkują i wydadzą siewki.

25.8. Głóg

Głóg (Crataegus) należy do rodziny różowatych (Rosaceae). Rodzaj ten obejmuje około tysiąca gatunków głogów, które występują zarówno w Europie, Azji jak i Ameryce Północnej. W Polsce najczęściej można spotkać głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna Jacq), oraz dwuszyjkowy (Crataegus oxyacantha L.).

Obydwa te gatunki tworzą drzewa do 8 m wysokości. Głóg jednoszyjkowy ma liście klapowe, głęboko powcinane. Występuje pospolicie na terenie całego niżu w zaroślach i słabo zwartych lasach. Głóg dwuszyjkowy występuje w znacznie mniejszym nasileniu szczególnie w rejonach Polski środkowej. Jest go więcej na zachodzie kraju oraz na pogórzu. Liście tego gatunku tworzą tylko od strony wierzchołka 3 rzadziej 5 klap. Obydwa gatunki kwitną w maju, i czerwcu (jednoszyjkowy nieco później). Kwiaty białe zebrane w baldachogrona.

W owocu głogu jednoszyjkowego znajduje się 1 orzeszek (pestka) mająca na zewnątrz kruchą osłonę. W owocach głogu dwuszyjkowego znajdują się 2-3 orzeszki bez takiej osłony. Nazwa jedno lub dwuszyjkowy pochodzi od słupka w kwiecie, który ma jedną lub dwie szyjki i jedną lub dwie zalążnie. Powstaje jedno lub dwa - trzy nasiona. Owoce są najczęściej barwy intensywno czerwonej. Mogą mieć też barwę pomarańczową, żółtą lub nawet czarną. Zależy to od gatunków. Owoce głogu jedno i dwuszyjkowego mają długość do 1 cm.

Owoce większe posiadające długość około 2-2,5 cm i piękne zabarwienie koloru purpurowego ma gatunek pochodzący z Ameryki Północnej - głóg szkarłatny (Crataegus coccinea). Posiada liście szerokie ostro i płytko klapowane. Kwitnie w maju. Owoce są zebrane w niewielkich baldachogronach. Są smaczniejsze od wcześniej opisanych gatunków, gdyż w miąższu mają nieco więcej kwasów. Owoce są duże, a więc łatwiejsze do zbioru i przerobu. Głóg szkarłatny tworzy wysokie krzewy lub nieduże drzewa (około 4 m wysokości).

Owoce wszystkich gatunków głogów jak podaje Sękowski (1993), są jadalne. Mogą być spożywane na surowo, lub po przetworzeniu na: susz, konfitury, marmolady, przeciery, kisiele, nalewki. Są surowcem do wyrobu leków przez zakłady farmaceutyczne i różnych naparów w ziołolecznictwie domowym.

Łojko (1993) podaje, że wszystkie gatunki głogów zawierają w owocach dużą ilość flawonoidów, między innymi witeksynę, orientynę i ich glikozydowe związki. Zawierają także leukoantocyjany oraz trójterpeny. Owoce mają dużą ilość suchej

Fot. 51. Mandarynka karłowa w uprawie doniczkowej

Fot. 52. Wiśnia kosmata

Fot. 53. Oliwnik wąskolistny

Fot. 54. Głóg dwuszyjkowy z dojrzewającymi owocami

masy, od 29 % do 47 %. W tym cukry (z przewagą prostych) stanowią 10-18 %. Zawartość witaminy C waha się w zależności od gatunku i fazy dojrzałości owoców od 20,5 do 100 mg%. Suma kwasów organicznych i waha się w granicach 0,5-0,8 %. Związki pektynowe stanowią 1,9 do 6,1 %, a karoteny od 2,9 do 8,2 mg%.

Głogi należą do roślin o niezbyt dużych wymaganiach glebowych. Mogą rosnąć nawet w miejscach nieco ocienionych. Są odporne na suszę i mrozy. Sadzi się je też jako żywopłoty przy większych obiektach, lub jako drzewa alejowe.

Szczególnie dekoracyjne są odmiany mające różowe lub czerwone kwiaty. W małym ogrodzie wystarczy posadzić 1-2 nieduże drzewa wielkoowocowego głogu szkarłatnego w odległości 3-4 m.

Głogi można rozmnażać z nasion, poddając je stratyfikacji w wilgotnym torfie i piasku w temperaturze około 5^oC. Można też wysiewać bezpośrednio do gruntu. Wschody nie są równomierne i czasami nasiona kiełkują dopiero po roku.

W szkółkach rozmnaża się głównie przez szczepienie na podkładkach głogu jednoszyjkowego. Dotyczy to gatunków wielkoowocowych jak i odmian zdobniczych. Odmiany pochodzenia amerykańskiego, a w tym i głogu szkarłatnego rosną zdrowo w warunkach Polski i nie wymagają specjalnej ochrony przed chorobami, i szkodnikami.

25.9. Jarząb

Jarząb pospolity (jarzębina) - Sorbus aucuparia L. należy do rodzaju Jarząb (Sorbus), rodziny różowatych (rosaceae). Na półkuli północnej występuje około 80 gatunków. W Polsce w stanie dzikim można spotkać 5. Najważniejszym gatunkiem jest jarząb pospolity. Tworzy drzewa wyrastające do 15 m lub wielopniowe krzewy. Liście są nieparzystopierzaste, złożone z 9-15 listków piłkowanych, z wyjątkiem nasady. Od spodu są szaro owłosione. Kwiatostanem jest baldachogrono składające się z licznych małych, białych kwiatów (1-1,5 cm średnicy). Owoce jabłkowate z widocznymi resztkami kielicha kwiatowego. Mają zwykle masę 0,3-0,5 g. Skórka twarda, miąższ soczysty, gorzkawo-słodki, cierpki. Owoce najczęściej maja barwę pomarańczowo-czerwoną. Po przymrozkach gorycz zmniejsza się, ale całkowicie nie ustępuje. Dojrzewają od końca sierpnia i we wrześniu, w zależności od przebiegu pogody w danym roku. Z jednego drzewa można zebrać od kilkunastu do kilkudziesięciu kg owoców.

W zależności od warunków wegetacyjnych i miejsca wyrastania zawartość suchej masy w owocach waha się od 22-32,6 %, a suma cukrów 3-6,6 %. Oprócz glukozy, fruktozy i sacharozy występuje też specyficzny cukier sorboza. Pektyny występują w ilościach 0,9-1,15 %. Na protopektynę przypada 53-60 % ich ogólnej ilości. Zawartość kwasów w owocach waha się od 2 do 3,8 %. Dominuje kwas jabłkowy i cytrynowy. W mniejszych ilościach występują: kwas bursztynowy, sorbinowy, winowy, kawowy, chlorogenowy. Owoce jarząbu zawierają także od 40 do 90 mg% witaminy C.

Gorycz owoców jest powodowana przez monoglukozyd, kwas p-sorbinowy (0,8 %). Ponadto owoce zawierają katechiny, leukoantocjany i flawonoidy. Zawartość karotenoidów wynosi w dojrzałych owocach 10,5-17,5 mg%. Natomiast witamina E występuje w ilości 5 mg%.

Owoce jarzębiny zawierają znaczne ilości potasu, fosforu, wapnia i mikroelementów, żelaza, magnezu, cynku, molibdenu. Posiadają też w swym składzie jod w ilości 2,6-4,1 mg na 100 g suchych owoców.

Coraz większe znaczenie w uprawie ma tak zwany jarząb jadalny (jarzębina słodka). Występuje w kilku odmianach botanicznych wywodzących się od jarząbu pospolitego. Przedstawimy znane w uprawie.

Jarzębina słodka morawska (sudecka).- Sorus aucuparia var. moravica Zengerl.=var dulcis Beck. Wykryto ją w Sudetach i wprowadzono do uprawy. Ma liście podobne do zwykłego jarząbu, ale ząbkowane w części wierzchołkowej. Owoce są owalne, nieco większe. Zawierają: około 9 % cukru, 3,5 % kwasów organicznych , 0,5 % garbników i 50-150 mg% witaminy C. Nie wyczuwa się w nich przykrej goryczy.

Owoce pozbawione goryczy ma również Jarząb słodki - Sorbus aucuparia var. rosica major Spaeth. Jego ząbkowane na całym obwodzie liście są popielato owłosione. Rosjanie wyhodowali z jarząbu pospolitego odmianę jadalną tzw. Jarząb niewieżyński od miejscowości Niewieżyno k/Włodzimierza. Obecnie jarząb niewieżyński ma już kilka odmian sadowniczych, z których najważniejszymi są: Kubowaja, Żełtaja i Krasnaja.

Najbardziej znaną jest odmiana Kubowaja. Drzewo tworzy szerokopiramidalną koronę . Kwitnie w maju i wymaga zapylenia krzyżowego inną jarzębiną. Owoce są duże o średnicy 1 cm, czerwonoróżowe, bez goryczy i cierpkości. W owocowanie wchodzi w 2-4 roku po posadzeniu. Owoce są doskonałe na wszelkiego rodzaju przetwory. Jadalnych owoców dostarcza również Jarząb szwedzki - Sorbus intermedia Pers. Spotyka się go w różnych zadrzewieniach i parkach. Jego liście mają równolegle zaokrąglone klapy, które nieco przypominają liście dębu. Owoce są kwaskowate, bez goryczy, nadają się doskonale na przetwory domowe.

W ogrodach jarząb jadalny można sadzić jako drzewo dekoracyjne, obsadzając nim np. alejki, boiska itp. Odległości między roślinami w rzędach są podobne jak przy jabłoniach silnie rosnących. Jarząb nie jest zbytnio wymagający. Rośnie na glebach lżejszych, ale także i na cięższych gliniastych. Udaje się zarówno na glebach bogatych w wapń jak i ubogich, suchych oraz wilgotnych.

Jarzębiny słodkie rozmnaża się poprzez szczepienie lub okulizację na podkładce jarzębiny zwyczajnej (jarząb pospolity). Wykonuje się to najczęściej metodą przez tzw. stosowanie w okresie wiosennym (marzec, kwiecień). Wchodzą one szybko w owocowanie (po 3-4 latach) i nie rosną zbyt silnie, co jest ważne w przypadku sadzenia w ogrodach przydomowych i działkowych.

25.10. Kalina

Istnieje ponad 120 gatunków kalin. Najważniejsze znaczenie w uprawie dla celów kulinarnych i leczniczych ma Kalina koralowa (Viburnum opulus L.) należąca do rodziny przewiertnikowatych (Caprifoliaceae). Tworzy krzewy dorastające do 3-4 m wysokości. Rośnie nad brzegami jezior i rzek, a także na wyrębach leśnych. Lubi miejsca nasłonecznione, chociaż znosi zacienienie. Pędy młode mają barwę szaropopielatą, starsze brunatną, a czasami czerwonawą.

Osadzone na długich ogonkach liście są długości 7-10 cm szerokojajowate z trzema lub pięcioma klapami. Mają barwę ciemnozieloną, jesienią przebarwiają się na żółto lub purpurowo.

Kwiaty białe, zebrane w duże baldachy do 15 cm średnicy. Kwitnienie przypada na koniec maja lub czerwiec. Owocem jest pestkowiec o średnicy 0,7-1,0 cm, zwykle kulisty, po dojrzeniu intensywnie czerwony. Na świeżo ma gorzki smak. Po przemarznięciu tracą większość nieprzyjemnej goryczy.

W ogrodach często sadzona jest odmiana botaniczna tego gatunku (Viburnum opulus roseum L.) zwana buldoneżem. Pięknie kwitnie, a baldachy wyglądają jak białe pompony. Nie zawiązuje ona jednak owoców i wymaga w uprawie dużo światła. Ma tylko znaczenie ozdobne.

Dojrzałe owoce kaliny zawierają: 18-20 % suchej masy, 6-11 % cukrów (w tym 2,3-3 % oligosacharydów), od 0,37 do 1,1 % związków pektynowych, 1,9-3,2 % kwasów organicznych, 1-40 mg% kwasu askorbinowego (witamina C), 0,37-2,1 % karotenu, 460-1868 mg% garbników i barwników. Aktywne polifenole to głównie: katechiny, leukoantocjany, antocjany. Antocjany kaliny są pochodnymi cjanidyny. Jest ich w owocach od 95-320 mg%. W owocach znajduje się glukozyd wiburnina oraz cykliczny alkohol wiburnitol. Wiburnina nadaje owocom nieprzyjemny gorzki smak.

Liście kaliny zawierają wiburninę i witaminę K. W nasionach jest do 21 % tłuszczu. Kora zawiera do 5,5 % smołopodobnych olejków eterycznych, dających przy hydrolizie kwasy: izowalerianowy, octowy, mrówkowy, kaprynowy, kaprylowy, masłowy, linolowy, arotynowy i palmitynowy.

Bogactwo składników zawartych w owocach i różnych innych częściach rośliny powoduje, że ma ona szerokie zastosowanie w medycynie. Do tego celu wykorzystuje się oprócz owoców korę, kwiaty, liście i korzenie.

Kalinę można sadzić także w ogrodach przydomowych i działkowych. Spełnia wówczas potrójną rolę: dekoracyjną, dostarcza owoców na przetwory i może być wykorzystywana do przygotowania środków leczniczych. Sadzić ją możemy w odległości 3-4 m od innej rośliny. Można ja prowadzić jako drzewko. Wówczas wyprowadza się jeden pień i formuje jak inne drzewa w ogrodzie lub pozostawia bez formowania. Można też prowadzić w formie krzewu z kilkoma pędami szkieletowymi. Kalina lepiej plonuje na glebie próchnicznej i wilgotnej. Może rosnąć na glebach słabszych i stanowiskach ocienionych, ale plonowanie będzie słabsze. W szpalerze (np. osłona przed ogrodem) można ją sadzić co 2-2,5 m jedna od drugiej w rzędzie. Dobrze jest pod krzewami wyściółkować obornikiem i przypruszyć ziemią lub kompostem. Bardzo dobrą ściółką jest kora z drzew (z tartaku), gdyż zatrzymuje parowanie gleby, zwiększa jej pojemność wodną, a rozkładająca się od spodu masa organiczna dostarcza odżywczych składników.

Kalinę można kupić w szkółkach leśnych, a także wyprodukować samemu. Jesienią należy wydobyć nasiona z owoców i wysiać od razu. Można też przestratyfikować nasiona przez okres około 2 miesięcy i wysiewać wczesną wiosną w rowki odległe od siebie o 40 cm. W rowku na głębokości 2 cm umieszczamy nasiona odległe od siebie o 10 cm. Rośliny wyprodukowane z nasion zaczynają kwitnąć i owocować w 3-4 roku po ich posadzeniu.

Kalinę można także rozmnażać wegetatywnie z sadzonek zielnych w połowie lata oraz poprzez odkłady. Ten ostatni sposób jest łatwy, bo odkład można zrobić bez trudu jeśli roślina mateczna ma formę krzaczastą.

25.11. Morwa

Istnieje 15 gatunków morwy należących do rodzaju morwa (Morus). W warunkach Polski są uprawiane 2 gatunki: morwa biała (Morus alba L.) i morwa czarna (Morus nigra L.). Obydwa gatunki dostarczają jadalnych owoców, które mogą być spożywane zarówno w stanie świeżym jak i po przetworzeniu.

Morwa biała jest szeroko rozpowszechniona w Europie i świecie. Posiada ponad 400 różnych odmian i form. Od niepamiętnych czasów była uprawiana w Chinach i Indiach. Do Europy sprowadzono ją w 12 wieku.

Drzewo dorasta do 10-14 m. Na glebach lekkich nie osiąga tych rozmiarów.. Pędy żółtawoszare, cienkie. Liście skętoległe, jasnozielone, niepodzielone lub powcinane. Górna strona liści błyszcząca, gładka. Na dolnej są kępki białych włosków. Owoce złożone z drobnych niełupek. Kształtem przypominają owoce jeżyn. Są słodkie, a nawet nieco mdłe. Występuje zmienność w barwie owoców od czystobiałej poprzez różową do czarnej. Nawet biała morwa może mieć czarne owoce jak czarna morwa. Morwa biała jest głównie wykorzystywana w hodowli jedwabników

Morwa czarna tworzy drzewa nawet nieco większe, niż biała. Jej liście są mało przydatne do hodowli jedwabników. Jest sadzona jako drzewo owocowe, gdyż jej owoce są bardziej smaczne, mają więcej kwasów i są większe. Istnieje też wiele form pośrednich - krzyżówek między morwą białą, czarną a także innymi gatunkami. Drzewa mają koronę gęstą. Pędy, są podobnie jak u białej, żółtoszare. Liście jajowate, jednolite, niepodzielne lub powcinane, podobnie jak u morwy białej. Owoce po dojrzeniu - czarne.

Morwa biała i czarna mają kwiaty rozdzielno-płciowe. Na jednym drzewie występują kwiaty męskie i żeńskie. Zapylenie odbywa się za pomocy wiatru (tak, jak u leszczyny i orzecha włoskiego). Spotyka się też drzewa, które mają tylko kwiaty męskie lub żeńskie.

Obydwa gatunki morwy maja zastosowanie w ziołolecznictwie różnych krajów świata. Wykorzystuje się owoce, liście, korę pędów i korzeni.

Owoce morwy białej zawierają do 12 % cukrów (zdarza się, że i więcej) i kwasów (od 0,1 do 0,4 %). Owoce morwy czarnej mają prawie o polowę (5-9 %) mniej cukrów, ale więcej kwasów - ponad 0,6 %. Ilość związków pektynowych jest podobna w owocach obydwu gatunków - 0,47-0,55 %. Witamina C występuje w ilościach od 8 do 29 mg%. Owoce obydwu gatunków ponadto zawierają: flawonoidy, garbniki, prowitaminę A i sole mineralne (głównie żelazo).

Morwa nie jest wymagająca. Może być uprawiana na glebach lekkich i ciężkich. Lubi próchnicę i składniki pokarmowe. Często sadzi się morwę czarną lub białą (na przemian) jako żywopłot nieformowany. Wówczas sadzi się gęściej - roślina od rośliny co 2-3 m. W małym ogródku wystarczy 1 morwa, najlepiej czarna. Dobieramy dla niej miejsce słoneczne. Będzie wówczas dobrze rosła i plonowała.

25.12. Pigwa

Pigwa /Cydonia/ należy do rodziny różowatych /Rosaceae/. Rodzaj pigwa obejmuje tylko jeden gatunek. Pigwa pospolita /Cydonia oblonga Mill/ występuje w stanie dzikim na Kaukazie, w Azji Środkowej i Azji Mniejszej. Są to krzewy lub drzewa dorastające do 8 m wysokości.

Liście długości do 10 cm są jajowate lub eliptyczne wydłużone, zaostrzone lub tępe, pod spodem mają gęste szare włoski. Kwiaty są duże, o średnicy 4-5 cm, białe lub różowe, stojące pojedynczo. Jeden słupek i 15-25 pręcików. Kwitnie pod koniec maja i na początku czerwca. Ogonek liściowy, kielich i szypułka są owłosione. Jest rośliną samopylną, zapylaną przez owady. Wyżej plonuje po zapyleniu obcym pyłkiem.

Owoce są duże w kształcie gruszki lub jabłka, żółte, o średnicy 3-5 cm / u dziko rosnących/ z 5 komorami nasiennymi. U odmian szlachetnych są znacznie większe i mają masę nawet 1 kg. Miąższ jest twardy, obfitujący w komórki kamienne, aromatyczny, jadalny. Najczęściej spożywa się go po ugotowaniu lub upieczeniu. Owoce pigwy są doskonałym dodatkiem do potraw mięsnych.

Pigwa pospolita uprawiana jest dość powszechnie jako w drzewo owocowe w Bułgarii i Grecji, na południu Ukrainy, i Kaukazie.

W Polsce używana jest jako podkładka karłowa dla grusz. Można ją też spotkać w ogrodach amatorskich i parkach. Jest dość wrażliwa na niskie temperatury, i podczas ostrych zim może wymarznąć.

Jest rośliną światło i ciepłolubną. Wymaga miejsc ciepłych i nasłonecznionych. Powinno się ją sadzić na glebach próchnicznych i zasobnych w składniki pokarmowe. Nie lubi, podobnie jak jabłoń i grusza, wysokiego poziomu wód gruntowych, ale wymaga gleb wilgotnych lub częstego podlewania. W ogródku powinno się posadzić dwie pigwy np. jedną o gruszkokształtnych owocach, a drugą o jabłkokształtnych. Sadzić ją należy w odległości 3m jedna od drugiej. Nawozić podobnie jak jabłonie i grusze.

Pigwa zaczyna owocować w 3-5 roku. Pędy rosną długo. Ich wzrost ustaje z nadejściem przymrozków. Niezdrwniałe końce pędów najczęściej przemarzają zimą. Całe drzewo jest jednak bardziej wytrzymałe na mrozy niż brzoskwinie, a nawet niektóre odmiany grusz.

Owoce pigwy są bardzo bogate w różne składniki organiczne i mineralne. Są w nich pektyny, garbniki, witaminy oraz aromatyczne estry zawarte głównie w skórce. W zależności od warunków okresu wegetacji i miejsca uprawy owoce zawierają:19-29% suchej masy, 4,8-12,6 cukrów, 1,5-5% kwasów organicznych (głównie kwasów: jabłkowego, winowego i cytrynowego), 0,33% pektyn, 12-32 mg% kwasu askorbinowego, 250-2280 związków polifenolowych, 0,11-0,5 mg% korotenu, 86-102 mg/kg olejków eterycznych, 66-326 mg/kg(na kg suchej masy) tiaminy, 1,5 % stanowią związki mineralne (najwięcej jest żelaza - 30 mg/kg, i miedzi -1,4 mg/kg).

Sadzonki odmian wielkoowocowych produkowane są w szkółkach poprzez szczepienie lub okulizację. Przez wysiew stratyfikowanych nasion otrzymamy pigwy tworzące owoce małe (dzikie). Można też rozmnożyć je z sadzonek zdrewniałych pobranych jesienią z najmłodszych przyrostów odmian szlachetnych. Dolną część sadzonek (ok. 1 cm), należy przed posadzeniem zanurzyć w pudrze wzrostowym. Ponad glebą pozostawia się tylko 1 pąk. Natomiast w okresie pełnego lata (od połowy czerwca do połowy lipca) można rozmnażać pigwę z sadzonek zielnych.

25.13. Pigwowce

Rodzaj pigwowiec (Chaenomeles) należy do rodziny różowatych (Rosaceae) . Do tego rodzaju zalicza się 4 gatunki krzewów występujących w stanie naturalnym we wschodniej Azji, Chinach i Japonii: Chaenomeles cathayensis Schn., Chaenomeles japonica (Thunb.) Lindl., Chaenomeles sinensis Kochne. i Chaenomeles speciosa Nakai. Znane są również dwa mieszańce ( Ch. japonica x speciosa) - pigwowiec pośredni oraz (Ch. cathyaensis x japonica )- pigwowiec kalifornijski.

W Polsce najczęściej spotyka się trzy gatunki: Pigwowiec okazały (Chaenomeles speciosa Nakai), Pigwowiec japoński (Chaenomeles japonica ( Lindl). oraz Pigwowiec pośredni (Chaenomeles x superba).

Pigwowiec okazały. Jest to krzew dorastający do wysokości 1,5-3 m. Ma pędy nagie, proste i cierniste. Liście jajowate lub wydłużone, ostro piłkowane i z wierzchu błyszczące. Kwiaty występują pojedyńczo lub po kilka na starszych pędach. Kwitną pod koniec kwietnia i w maju. Są barwy szkarłatnoczerwonej, o 3-4 cm średnicy. Owoce o wielkości 4-6 cm są żółtawozielone, czasami z rumieńcem, przypominają małe jabłka. Miąższ jest twardy i aromatyczny. Nadaje się na przeciery, marmolady i dżem . Mogą też z powodzeniem zastępować cytrynę (do herbaty) ze względu na znaczną zawartość kwasów organicznych.

Pigwowiec japoński. Krzew ma szeroki pokrój, jest zagęszczony. Wyrasta do wysokości 1 m. Gałązki posiadają liczne ciernie. Młode pędy są pokryte filcowym nalotem. Jajowate liście o 3-5 cm długości, są tępo zakończone, grubo ząbkowane i nagie. Kwiaty ognisto czerwone, rozwijają się pod koniec kwietnia i w maju. W obrębie gatunku występuje zróżnicowanie w barwie. Może ona być różowa, cynobroworóżowa, cynobrowoczerwona lub biała.

Pigwowiec pośredni. Jest to mieszaniec wyżej opisanych gatunków. Ma proste pędy, podobnie jak pigwowiec okazały. Młode pędy są owłosione. Liście podobne jak u pigwowca japońskiego, ale większe i bardziej ząbkowane. Kwiaty są ciemnoczerwone.

Wszystkie pigwowce mogą być sadzone pojedyńczo lub w grupach, a nawet w szeregu, tworząc ładny szpaler żywopłotowy. Kwiaty są bogate w nektar i chętnie odwiedzane przez owady. Nie są one wrażliwe na typ gleby. Rosną dobrze zarówno na glebach suchych, jałowych, jak i umiarkowanie wilgotnych. Można je sadzić w miejscach zacienionych, słonecznych i ciepłych np. przy ścianach budynków i altan. Znoszą również słabe zacienienie.

Przy uprawie szpalerowej pigwowiec japoński można sadzić w rzędzie nawet co 1 m. Wytworzy wówczas ładny dekoracyjny szpaler. Ładnie wygląda na tle często koszonego trawnika, gdy jedna 2 lub 3 rośliny posadzone są w trójkąt w rozstawie 1,5 m.

Owoce pigwowca japońskiego (najczęściej spotykanego) zawierają: 14-17 % suchej masy, 1,2-3,1 % cukrów (z dominacją cukrów prostych), 0,7-1,3 % związków pektynowych, w tym 80 % to protopektyny. W owocach znajduje się 3,6-7,2 % kwasów organicznych. Prawie w równych ilościach występują: kwas jabłkowy i cytrynowy, a w znacznie mniejszych: winowy, fumarowy, chlorogenowy i chinowy. Jest ich w sumie 1/3 w stosunku do jabłkowego i cytrynowego. Te ostatnie nadają owocom cierpkość. W niewielkiej ilości występują kwasy aromatyczne, tj: kofeinowy i izomery kwasu kumarowego. Zawartość kwasu askorbinowego wahać się może od 18 do 145 mg%. Między zawartością cukrów, a witaminą C zależność jest odwrotna tzn. im owoce są bardziej słodkie, mniej zawierają witaminy C.

W dojrzałych owocach suma garbników i barwników waha się w przedziale od 830 do 2320 mg%. Flwonoidy nie występują. Owoce zawierają także 140 mg% (wolnych 50) katechin, 270 mg% leukoantocjanów, 0,38-0,46 % związków mineralnych.

Pigwowce łatwo jest rozmnażać z nasion. Po wydobyciu z owoców i lekkim podsuszeniu na powietrzu, przetrzymuje się je do stycznia a następnie poddaje stratyfikacji w chłodziarce w temperaturze 4-6^oC. Wczesną wiosną wysiewa się na rozsadniku, a jesienią przesadza na stałe miejsce. Jeżeli chcemy mieć określoną odmianę, to trzeba ją rozmnażać wegetatywnie, np: odkopując odrost od szlachetnego krzewu. Można też rozmnożyć w lecie z sadzonek zielnych.

25.14. Rokitnik zwyczajny

Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides L.) należy do rodziny oliwnikowatych (Elaeagnaceae). Jest to rozdzielnopłciowy, ciernisty krzew, wysokości 1,5-5 m. Rośliny męskie i żeńskie nie różnią się między sobą. Różnice ujawniają się dopiero po wytworzeniu pąków kwiatowych. Rozmnożone wegetatywnie rośliny zawiązują pąki kwiatowe już w 3 roku od posadzenia.

Pąki kwiatowe męskie są dwukrotnie większe niż żeńskie . Kwitnienie rozpoczyna się prawie równolegle z rozwojem liści. Kwiaty męskie i żeńskie są niepozorne, koloru żółtego. Owoce tworzą się na pędach dwuletnich. Liście i młode pędy są pokryte łuskowatymi, srebrzystymi włoskami.

Na pędach występują dość liczne i mocne ciernie. Liście są wydłużone, lancetowate, z wierzchu oliwkowozielone, od spodu popielate. Owocem są pestkowce, wydłużone lub prawie kuliste, barwy pomarańczowej. Osadzone są na krótkich szypułkach po kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt - tak jakby oblepiały pęd. Dojrzewają równocześnie w 90-100 dni po kwitnieniu, w warunkach Polski przeważnie we wrześniu. W owocu znajduje się pestka, stanowiąca 1,7 - 7,4 % masy owocu.

System korzeniowy rozmieszczony jest na głębokości 0,5-1,0 m od powierzchni gleby. Korzenie rozgałęziają się słabo. Na naturalnych siedliskach rokitnik rozrasta się głównie dzięki odrostom korzeniowym. Na korzeniach znajdują się brodawki. Są tam bakterie przyswajające azot z powietrza. Korzenie są wytrzymałe na podtopienia wodą zalewową.

Rokitnik jest rośliną światłolubną, rosnącą na otwartych przestrzeniach, najczęściej nad brzegami rzek i mórz . W naturalnych warunkach unika sąsiedztwa innych drzew. Nie lubi gleb suchych.

Owoce rokitnika zawierają dużo kwasów organicznych, witaminy C (od 200-600 mg%), barwniki karotenowe i flawonowe oraz do 60mg% karotenu.

W miąższu znajduje się 8-9% tłuszczów mających zastosowanie w medycynie. Z cukrów przeważa glukoza (do 3,6 %). Z kwasów organicznych (2,6 %) dominują jabłkowy, d-winowy i nikotynowy. Oprócz witaminy C i A owoce zwierają: B₁ (do 0,035 mg%), B₂ (do 0,056mg%), B₆, E (do 145 mg%),F, P, kwas foliowy (do 0,79 mg%). Z mineralnych w jagodach znajduje się w znacznych ilościach żelazo, bor i mangan. Nasiona mają do 12,5 % tłuszczu, a także witaminy B₁,B₂ i E oraz garbniki. Gałęzie zawierają do 10% garbników. W korze wykyto alkaloid hippofeinę. Owoce mają duże znaczenie w pzetwórstwie domowym i ziołolecznictwie. W lecznictwie wykorzystywane są również olej z nasion, pędy, kora i liście.

Dziko rosnące formy rokitnika mają owoce drobne. Bardziej wartościowe są odmiany szlachetne.

Pod nasadzenia rokitnika nadają się gleby lekkie, piaszczysto gliniaste, w których poziom wody gruntowej znajduje się na głębokości 0,5-1,0 m. Krzewy sadzi się w rozstawie 4x2 lub 4x3 m. Przy sadzeniu należy uważać by sadzić głównie krzewy żeńskie. Krzewów męskich powinno się sadzić 6-7 %.

Odmian krajowych rokitnika nie posiadamy. Z bardziej wartościowych odmian rosyjskich można wymienić :Nowost Ałtaja, Dar Katuni, Zołotoj Poczatok, Maslicznaja, Witaminnaja, Czujskaja, Oranżewaja.

Rokitnik można rozmnażać z nasion. Muszą one przejść chłodną stratyfikację w temperaturze 4-6⁰C. Okres stratyfkacji wynosi 1-1,5 miesiąca. Można je także wysiewać jesienią po zbiorze owoców. Przy tym sposobie rozmnażania, aż do zaowocowania, nie można stwierdzić, jakie mamy krzewy (męskie czy żeńskie).

Częściej stosowanym sposobem to pobieranie odrostu korzeniowego. Wiadomo wówczas w pobliżu jakiego krzewu został on odkopany. Łatwa jest więc identyfikacja płci.

Fot. 55. Gałązka rokitnika z dojrzewającymi owocami

Fot. 56. Zbieranie owoców rokitnika przy pomocy uchwytu zakończonego pałąkiem z elastycznego stalowego drutu

Fot. 57. Kwitnący krzew pigwowca japońskiego

Fot. 58. Owocujący krzew pigwowca japońskiego

Rokitnik rozmnaża się też łatwo w pełni lata przez sadzonki zielne. Odmiany szlachetne, powinny być rozmnażane wegetatywnie, gdyż nie powtarzają swych korzystnych cech po wysiewie nasion.

25.15. Róża

Rodzaj róża (Rosa) należy do rodziny różowatych Rosaceae. Ocenia się , że istnieje około 400 gatunków róż, a różnych form i odmian ponad 20000. Wiele gatunków tworzy owocnie, które nadają się na przetwory domowe. Są wykorzystywane także w ziołolecznictwie. Płatki niektórych gatunków są wykorzystywane w przetwórstwie domowym, perfumerii i przemyśle kosmetycznym.

W Polsce dziko rośnie 20 gatunków. W pozyskiwaniu owocni i płatków największe znaczenie mają: róża dzika (polna) (Rosa canina L.), róża fałdzistolistna (pomarszczona) (Rosa rugosa Thunb.) i róża stulistna (Rosa centifolia L).

Róża dzika. Jest wysokim krzewem. Może być sadzona w parkach, większych ogrodach rekreacyjnych. Dorasta do ponad 2 m wysokości. Łukowato wygięte pędy mają hakowate kolce. Liście składają się z 5-7 listków, nagich, lekko owłosionych od spodu. Różowe lub białe kwiaty mają średnicę 4-5 cm, wydłużone 2-3 cm owoce, są czerwone. Występuje pospolicie na terenie całego kraju. Kwitnie w końcu maja i w czerwcu. Owoce dojrzewają we wrześniu. Na przetwory zbiera się je gdy są jeszcze twarde, ale już wybarwione na czerwono.

Róża pomarszczona. Pochodzi ze wschodniej Azji. Tworzy krzewy wysokości 1-2 m z licznymi podziemnymi rozłogami. Ma pędy grube, bardzo kolczaste i szczeciniaste. Liście złożone z 5-9 grubych sztywnych, ciemnozielonych i pomarańczowych listków. Od spodu są owłosione. Kwiaty różowoczerwone, dość duże, o średnicy 6-8 cm. Kwitnie od czerwca do jesieni. Owoce są płaskokuliste pomarańczowoczerwone, gładkie i duże (do 3 cm średnicy). Dojrzewają od lipca do jesieni. W przetwórstwie domowym wykorzystywane są owoce i płatki.

Krzewy są odporne na suszę. Są nimi obsadzane wydmy nadmorskie i różne skarpy. Dobrze rośnie na glebach piaszczystych. W ogrodach spotykana w większych i małych nasadzeniach. Szybko się rozrasta, nadaje się na żywopłoty.

Róża stulistna. Pochodzi z nad Morza Czarnego. Dorasta do 2 m. Ma pędy kolczaste i tworzy rozłogi. Liście złożone są z 5 listków, kwiaty pełne, kuliste, czerwone, różowe lub białe. Wydzielają intensywny zapach. Są zebrane po kilka na długich szczeciniastych szypułkach. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owoców nie zawiązuje. Płatki kwiatów są wykorzystywane w przetwórstwie domowym i w przemyśle perfumeryjnym do wyrobu olejków.

Nie ma dużych wymagań glebowych. Może być z powodzeniem sadzona w ogrodach przydomowych i działkowych ze względu na niezbyt silny wzrost, piękne kwiaty i małe wymagania glebowo-klimatyczne.

Owoce róży dzikiej i fałdzistnolistnej mają cenny skład chemiczny. Mięsista owocnia stanowi około 50 % całości masy owocu. Zawartość suchej masy wynosi 25-52 %, cukry stanowią 14,3-19,1 % (w tym oligosacharydy wystepują w różnych ilościach - od śladów do 12,2 %), kwasów 0,7-2,6 %, pektyn 1,8-2,8 %, garbników i barwników 0,12-4,7 %, związków azotowych 1,2-4,8 %.

Owoce róży są bardzo bogate w witaminę C. Jak podaje Pietrowa (1987) owoce róży fałdzistolistnej, w zależności od roku i warunków dojrzewania, mogą zawierać jej aż 300-1250 mg%. Duża jest też zawartość karotenu (2,3 do 18,8 mg%), i witaminy P (300-650 mg%).

Dwa pierwsze gatunki róży łatwo jest rozmnożyć z nasion, które usuwamy przy robieniu przetworów. Jesienią trzeba je poddać chłodnej stratyfikacji przez okres 5 miesięcy w temp. 4-6^oC. Można to zrobić w chłodziarce (jak podano przy innych gatunkach opisywanych roślin) lub poprzez jesienny wysiew do gleby.

Najszybciej można ją rozmnożyć przesadzając wytworzony odrost. Jeśli go nie ma, to wiosną można zrobić odkład (jak przy porzeczkach). Do jesieni się ukorzeni. Dotyczy to głównie róży stulistnej, która nie tworzy owoców i nasion. Róża fałdzistolistna i róża stulistna są też produkowane przez specjalistyczne szkółki sadownicze i leśne. Z ich nabyciem nie ma kłopotu.

25.16. Suchodrzew jadalny

Z ponad 200 gatunków wiciokrzewów (pnącza) i suchodrzewów (krzewy) tylko 3 dają jadalne owoce. Suchodrzew jadalny (Lonicera edulis Turcz.), suchodrzew Kamczacki (Lonicera kamtschatica Sevast.), suchodrzew ałtajski (Lonicera altaica Pall.). Najważniejszym z nich jest suchodrzew jadalny. Należy do rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae) rodzaju wiciokrzewów i suchodrzewów (Lonicera).

Suchodrzew jadalny. Jest to jasnoszary krzew o wysokości 1 m. Pędy mogą mieć barwę od ciemnoszarej do brunatnej. Kora na starszych pędach łuszczy się paseczkami. Liście podłużnolancetowate zaostrzone o długości do 5 cm, starsze z rozsianym omszeniem na brzegach, szczeciniaste. Kwiaty żółtawe, kształtu lejkowatego, wonne, rozmieszczone w kątach liści. Kwitnie od drugiej połowy maja przez 20 dni. Owoce są wydłużone, eliptyczne, cylindryczne lub podłużno eliptyczne o długości 9-12 mm i nierównej powierzchni. Pokryte są lekkim, ścierającym się, silnym nalotem woskowatym. Miąższ jest czerwonofioletowy, soczysty, kwaśnosłodki, aromatyczny, w smaku przypominający czarną jagodę. Owoce dojrzewają w czerwcu i lipcu przed truskawkami i szybko się osypują. Z jednego krzewu można zebrać 1-2,7 kg owoców o jednostkowej masie 0,65 do 1,45 g.

Krzew nie ma dużych wymagań co do gleby, może rosnąć zarówno na suchszych jak i wilgotniejszych stanowiskach. Jednak, jak wskazuje Plechanowa (1982), na glebach z zawartością próchnicy powyżej 3,5 % wzrost i plonowanie krzewów było lepsze niż na glebach lekkich, piaszczystych. Lepiej plonuje na stanowiskach nasłonecznionych. Rozmnażać można go wegetatywnie i z nasion. Sadzić i pielęgnować należy podobnie jak inne krzewy owocowe. Można spożywać świeże owoce lub w postaci konfitur, kisieli i soków. Według Pietrowej (1987) owoce zawierają: 19 % suchej masy, 4-12 % cukrów, 2,6-3,1 % kwasów organicznych, 40-130 mg% witaminy C, 1,64 % pektyn oraz aktywne związki, w tym antocjany i flawonoidy.

W ogródku trzeba posadzić co najmniej 2-3 krzewy suchodrzewu jadalnego z rozmnożeń generatywnych, a gdy mamy kilka odmian, po jednym krzewie każdej z nich. Suchodrzew nie jest samopylny. Słupek kwiatu musi być zapylony pyłkiem innej odmiany. Czynią to pszczoły. Wielki wpływ na plonowanie ma przebieg pogody podczas kwitnienia.

Z obserwacji Plechanowa (1982) wynika, że przymrozki wiosenne nie szkodzą kwiatom nawet już rozwiniętym..W 1976 spadki temperatury do -8^oC, a w 1977 do -4^oC w czasie kwitnienia nie spowodowały większych szkód.

Suchodrzew jadalny powoli dochodzi do pełni owocowania. Krzewy również rosną powoli. Pięcioletnie krzewy mogą dostarczyć 1-1,8 kg owoców, 6-15 letnie do 2,4 kg. Krzewy owocują na pędach, które wyrosły w poprzednim roku, dlatego u starszych krzewów trzeba stosować cięcie, by pobudzać je do tworzenia nowych przyrostów.

Na terenie Rosji wyhodowano wiele odmian charakteryzujących się różnymi porami dojrzewania i większymi owocami niż pospolicie uprawiany suchodrzew jadalny.

Odmiany wczesne: Kapel (masa 1 jagody 0,72 g), Gołuboje wereteno ( 0,97 g), Tomiczka (0,94 g), Rannaja (0,87 g). Owoce tych odmian dojrzewają w połowie czerwca.

Odmiany o średnie porze dojrzewania: Wasiuganskaja (0,94 g), Bakczarskaja (0,94 g), Siniaja Ptica (0,87 g), Pawłowskaja (0,94 g), Zołuszka (0,94 g), Łazurnaja (0,92 g).

Odmiany późne: Desertnaja (0,94 g), Kamczadałka (0,94 g). Odmiany późne dojrzewają pod koniec czerwca.

Krzewy suchodrzewu jadalnego doskonale nadają się nawet do małych ogrodów działkowych i przydomowych. W rzędzie można je sadzić co 0,7-1 m, a rozstawa między rzędami powinna wynosić 2-2,5 m. Wymagają takich samych zabiegów pilęgnacyjnych i nawożenia jak porzeczki i agrest. Podobnie jak te krzewy suchodrzew nie lubi zachwaszczenia.

Suchodrzew jadalny można rozmnażać z nasion (bezodmianowy). Wysiewa się nasiona bezpośrednio po wydobyciu z owoców w czerwcu. Odmiany rozmnaża się z sadzonek zielnych.

Fot. 59. Kwiaty krzew suchodrzewu jadalnego (błękitnego)

Fot. 60. Dojrzewające owoce suchodrzewu jadalnego (błękitnego)

Fot. 61. Gałązka kwitnącej świdośliwy kanadyjskiej

Fot. 62. Liście i pędy morwy czarnej

25.17. Świdośliwa

Świdośliwa (Amelanchier Medic.)jest krzewem lub drzewem dorastającym do 2-3 m.. Należy do rodziny różowatych (Rosaceae). Znanych jest około 25 jej gatunków. Rosną głównie w Ameryce Północnej. Tylko kilka gatunków występuje na terenie Europy i Azji.

Pędy po roztarciu przypominają zapachem migdały. Młode pędy są wojłokowato omszone. Liście umieszczone skrętolegle, jajowate, ząbkowane, z wierzchu ciemno zielone, od spodu jasno zielone. U liścia w pełni wykształconego nerw główny od spodu jest omszony. Liście jesienią czerwienieją.

Kwitnienie rozpoczyna się pod koniec kwietnia lub w maju. Kwiaty są promieniste, białe lub kremowe zebrane w grona na wierzchołkach pędów. Mają po 2-5 słupków i 10-20 pręcików.

Owoce typu jabłka, ale bardzo podobne do jagody, kuliste, początkowo czerwone, po dojrzeniu czarne lub czarnofioletowe, z woskowym nalotem, o przyjemnym słodkim smaku. Dojrzewają przed przymrozkami.

Najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem jest świdośliwa jajowata (Amelanchier ovalis Medic). Jest to krzew wyrastający do 2,5 m. wysokości o pędach prosto wzniesionych, w młodości owłosionych. Występuje w Eurpie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce w stanie dzikim można ją spotkać w Tatrach.

Owoce są czarne, kuliste z odcieniem sinawym. Utrzymują się na krzewie aż do przymrozków. W stanie dojrzałym zawierają: do 10% cukrów, kwas jabłkowy, witaminę C i B oraz prowitaminę A. Mają w swym składzie także kumarynę i mikroelementy takie jak miedź i kobalt. Spożywane mogą być w stanie świeżym i w postaci dżemu, konfitur, galaretek, powideł, soków, kompotów i wina. Suszone owoce z powodzeniem mogą zastępować rodzynki.

Inną świdośliwą spotykaną w parkach i plonującą podobnymi owocami jest świdośliwa kanadyjska(Amelanchier canadensis Medic). Jest to krzew lub drzewko nieco wyższe od świdośliwy jajowatej.

Świdośliwy dobrze rosną na glebie bogatej w wapń i odkwaszonej. Lubią stanowiska słoneczne. W półcieniu rozrastają się na szerokość. Świdośliwa kanadyjska rośnie także na glebach piaszczystytch i dobrze znosi suszę.

W ogrodach przydomowych można ją sadzić w rozstawie w rzędach co 1,5-2 m.. Świdośliwa nadaje się także na wysoki naturalny żywopłot.

Świdośliwę można rozmnażać poprzez wysiew przestrastyfikowanych nasion.

Stratyfikację przeprowadza się w chłodziarce w temperaturze 4-6⁰C. Jesienią nasiona wydobyte z owoców miesza się z wilgotnym piaskiem i w pudełku (skrzynie) umieszcza w chłodziarce. Wiosną wysiewa się je na rozsadnik w rozstawie 40x10 cm.. Nasiona umieszcza się na głębokości 1,5-2 cm.

W sposób wegetatywny można rozmnożyć poprzez sadzonki zielne. Czyni się to wcześniej niż u innych roślin sadowniczych - najlepiej w czerwcu. Od rozrośniętego krzewu można też odkopać jeden z pędów odziomkowych, których zawsze w pobliżu wyrasta kilka.

25.18. Wisienka kosmata

Wisienka kosmata (Lithocerasus tomentosa Thunb. syn. Prunus tomentosa Thunb. syn. cerasus tomentosa Thunb. (Wall.), należy do rodziny różowatych (Rosaceae) podrodzaju wisienki (Lithocerasus). Do rodzaju Prunus należy około 60 gatunków wiśni rozmieszczonych na różnych kontynentach kuli ziemskiej.

Wisienka kosmata tworzy wysokie krzewy lub rzadziej małe drzewka o wysokości 1,5-2,5 m. Krzew tworzy szerokojajowatą koronę. Pędy młode są gęsto omszone. Liście odwrotnie jajowate lub eliptyczne, krótko zaostrzone, nierównomierne matowo zielone i od spodu kutnerowo owłosione. Ogonek liściowy ma 2-4 cm długości. Kwitnie wcześnie, prawie wraz z rozwojem liści. Kwiaty mają barwę lekko różową i średnicę 1,5- 2 cm. Występują po 1 lub 2 w pąku.

Owoce są spłaszczone kuliste, o średnicy 1-1,5 cm, barwy jaskrawoczerwonej . Miąższ czerwony, kwaskowaty , skórka gruba. Dojrzewają w lipcu. W Rosji wyhodowano kilka odmian szlachetnych, które mają większe owoce.

Fot. 63. Mechaniczny zbiór żurawiny wielkoowocowej

Fot. 64. Zebrane owoce żurawiny wielkoowocowej w skrzyni samochodowej

Fot. 65. Ogród działkowy z ekologiczną uprawą warzyw

Fot. 66. Działka w zadarnieniu z uprawą roślin sadowniczych

Krzewy są odporne na mrozy i mają małe wymagania glebowe. Rosną dobrze na glebach piaszczystych. Bardzo plenne. Z jednego krzewu można uzyskać 3-4 kg owoców.

Owoce wg. Pietrowej (1987) zawierają 12-16,6 % suchej masy, cukrów 4,7-9,7 % (w tym cukrów prostych 6,4-8,8%), 0,45 % związków pektynowych (rozpuszczalnych 0,31 %), 0,6-1,3 % kwasów (kwas jabłkowy 1 %, fumarowy 40 mg%, winowy 20 mg%, chinowy 140 mg%, chlorogenowy 40 mg%), 7-37 mg% kwasu askorbinowego.

Ponadto dojrzałe owoce zawierają 250-580 mg% garbników i barwników, 85 mg% katechin (wolnych 70 mg%), 110 mg% leukoantacjanów, 150 mg% antocjanów. Flowonoidy nie występują. W mniejszych ilościach występują witaminy. Na przykład witaminy C znajduje się około 30 mg%.

Owoce wisienki kosmatej spożywane są w stanie świeżym i przetworzonym. Można z nich przygotowywać soki, konfitury, dżem, kompot, mors, syrop. Z powodzeniem można je suszyć w całości.

W ziołolecznictwie nie znalazła szerszego zastosowania, chociaż jej owoce zwiększają apetyt, regulują działalność przewodu pokarmowego, ułatwiają trawienie tłuszczów i białka mięsa oraz mleka. Wykazują także właściwości wzmacniające.

W ogrodzie można sadzić kilka krzewów pojedynczo (jeden krzew może nie owocować ze względu na brak odpowiedniego zapylacza) lub w formie szpaleru. Rozstawa między krzewami powinna wynosić 2 m a między rzędami 3 lub 4 m. Ładnie wyglądają krzewy posadzone pojedynczo przy bramkach (akcentują wejście na posesję) i na tle wykoszonego trawnika. W Polsce gatunek ten nie jest szeroko rozpowszechniony, a zasługuje na to. Dużo wisienki kosmatej sadzą na dalekim wschodzie, w Japonii i Chinach. Istnieją tam nawet szlachetne odmiany o owocach większych, o średnicy około 2 cm.

Wisienkę kosmatą najczęściej rozmnaża się z nasion. Nasiona po wydobyciu z owoców wysiewa się niezwłocznie (bez podsuszania) na głębokość około 3 cm w rządki oddalone od siebie o 40 cm. W rzędzie pestki umieszczamy co 10 cm. Nasiona przejdą stratyfikację w glebie w czasie zimy i wydadzą siewki. Można też nasiona stratyfikować w wilgotnym piasku w temperaturze 4-6^oC, w chłodziarkach. Wówczas do wiosny przejdą one okres dojrzałości fizjologicznej w kontrolowanych warunkach i po wysiewie wiosną będą lepiej kiełkować. Siewki wejdą w owocowanie dopiero po 3-4 latach.

Wisienkę kosmatą można też rozmnażać z sadzonek zielnych i zdrewniałych. Sadzonki zielne przygotowuje się w lipcu i na początku sierpnia. Sadzonki w dolnej części powinny być przed posadzeniem posypane pudrem wzrostowym. Ukorzenianie następuje po 3-4 tygodniach. Sadzonki zdrewniałe o długości 20-25 cm przygotowuje się pod koniec października. Dolną część sadzonki zanurza się (1-1,5 cm) w pudrze wzrostowym i sadzi tak, aby jedno oczko wystawało ponad powierzchnię gleby.

Jeśli mamy zrazy wisienki kosmatej to możemy ją zaszczepić lub zaokulizować na śliwie lubaszce lub ałyczy.

Pytania sprawdzające

1. Jakie rośliny sadownicze zaliczamy do grupy mniej znanych?

1. Opisać dlaczego proponuje się uprawę sadowniczych roślin mniej znanych.

1. Podać charakterystykę 5 wybranych roślin sadowniczych mniej znanych.

1. Podać skład chemiczny owoców kilku gatunków rzadko uprawianych w sadach i ogrodach.

Literatura

1. Bechmann A., 1993. Rolnictwo ekologiczne - owoc 20 wieku. Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki. Ekoland Warszawa.

1. Borodaczewa L.D., Borodaczew M.M., Kuklina A.G., Petrow J.A., Popow B.A., 1989. Roboczije tablicy po uchodu za płodowymi i jagodnymi kulturami. Rosagpromizdat. Moskwa.

1. Gammerman A.F., Radajew G.N., Jacenko-Chmielewskij A.A., 1990. Lekarstwiennyje rastienia. Wyższaja Szkoła. Moskwa.

1. Górny M. 1988. Biodynamiczna uprawa roślin w ogrodzie działkowym. Warszawa.

1. Grzesiuk S., R.Górecki, 1994, Fizjologia plonów. ART Olsztyn.

1. Kabata-Pendias A., 1986. Obieg pierwiastków śladowych w ekosystemach rolnych. JUNG Puławy.

1. Kawecki Z., 1996. Nowe rośliny w uprawie sadowniczej. Nowe Technologie w Ogrodnictwie, t.I. Poznań.

1. Łojko R., 1995. Konserwujem frukty i owoszczi, Łazurak, Mińsk.

1. Metera D., 1989. Ogród biodynamiczny przy domu. Warszawa

1. Michna i in. 1996. Raport z badań manitorowych nad jakością gleb, roślin, produktów rolniczych i spożywczych w 1995 roku. Państw. Insp. Ochr. Środ. Warszawa.

1. Mika A., 1994. Owoce dla amatorów. KRPZD, Warszawa.

1. Niemczyk E., R.Olszak, M.Miszczak, B.Nawrocka, 1979. Pozachemiczne metody ochrony roślin, Warszawa.

1. Osetek J., Osetek J., 1981. Biodynamiczne rolnictwo i ogrodnictwo. Cz.II. Biblioteka różdżkarzy, t.1:87-118.

1. Pietrowa W.P., 1987. Diko rastuszczije płody i jagody, Lesnaja Prom. Moskwa.

1. Plechanowa M.W. 1982. Aktinidia, limonnik, źimołost, Kołos, Leningrad.

1. Popko R., H.Popko, 1995. Badania zawartości metali w warzywach uprawianych w regionie środkowo-wschodnim. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-warzywny nr 3, s.28-29.

1. Sękowski B., 1993. Pomologia systematyczna t.1 i II, PWN, Warszawa.

1. Sołtysiak U., 1993. Rolnictwo ekologiczne, historyczny przegląd metod. Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki. Ekoland, Warszawa.

1. Wasina A., 1987, Wykorzystanie roślin do zwalczania szkodników w sadach i ogrodach. PWRiL Warszawa.

IV. Rośliny ozdobne

Rośliny ozdobne stanowią bardzo ważny dział produkcji ogrodniczej. Jak wynika już z samej nazwy produkuje się je w celach zdobniczych jako kwiaty cięte do różnych kompozycji bukietowych jak również do obsadzania różnych zieleńców, parków itp.

W produkcji towarowej najważniejsze są kwiaty cięte, rośliny doniczkowe do dekoracji wnętrz, rozsada kwiatów do ukwiecania balkonów, materiał szkółkarski drzew i krzewów ozdobnych. Ważna też jest produkcja nasion roślin ozdobnych i cebul.

26. Główne zasady uprawy ozdobnych roślin jednorocznych, dwuletnich i bylin

Istnieje kilka podziałów botanicznych i użytkowych roślin ozdobnych. Dotyczą one ich budowy, sposobu uprawy i zastosowania. Najpraktyczniejszy podział roślin ozdobnych oparty jest na tworzeniu lub nie tworzeniu części zdrewniałych. Według tego kryterium wyróżnia się rośliny zielne i drzewiaste. Rośliny zielne dzieli się na roczne, dwuletnie i byliny.

Rośliny roczne. Cały cykl rozwojowy rośliny odbywają w ciągu jednego okresu wegetacyjnego. Rośliny roczne uprawia się poprzez bezpośredni wysiew nasion na wiosnę w miejscu przeznaczenia lub sadząc wcześniej przygotowaną rozsadę w inspektach, szklarniach czy tunelach foliowych.

26.1. Rośliny roczne wysiewane bezpośrednio do gruntu

26.1.1. Smagliczka (Alyssum L.)

Najczęściej jest uprawiana smagliczka nadmorska Bentama. Dorasata do wysokości 15-20 cm. Ma pokrój zwarty. Jest rośliną miododajną, o kwiatach pachnących białych, różowych i liliowych, zebrane w grona lub wiechy. Kwitnie obficie przez całe lato.

Fot. 67. Wejście do ogrodu z uprawą sadowniczą, warzywniczą

i roślin ozdobnych

Fot. 68. Ogród z bylinami i krzewami ozdobnymi

Fot. 69. Byliny w tzw. przyogródku (przestrzeń między ogrodzeniem

a chodnikiem)

Fot. 70. Uprawa roślin wodnych w zbiorniku w kształcie serca

Nadaje się na obwódki i rabaty a także ogródki skalne.

Nasiona wysiewa się bezpośrednio do gruntu od końca marca do końca maja w rzędy odległe od siebie co 10-15 cm. Przy gęstych wschodach rośliny należy przerwać pozostawiając w rzędzie co 10 cm. Wymaga stanowisk słonecznych i średnio zasobnej gleby.

26.1.2. Nagietek (Calendula L.)

Najczęściej uprawiany jest nagietek lekarski a szczgólnie jego odmiany pełnokwiatowe o dużych pełnych lub półpełnych kwiatach średnicy 4-7 cm. Barwa kwiatów może być pomarańczowa, kremowa i żółta w różnych odcieniach. Wysokość roślin 30-50 cm.

Nadaje się na rabaty i kwiat cięty. Odmiany nisko rosnące również na obwódki. Dobrze i długo kwiaty utrzymują się w wazonach w wodzie.

Nasiona wysiewa się w marcu lub kwietniu w rzędy co 20-30 cm. W rzędzie pojedyncze rośliny pozostawia się co 15-20 cm.

Nagietek nie jest wymagający w stosunku do gleby ale lubi miejsca nasłonecznione. Kwitnie po 2 miesiącach od wysiewu aż do mrozów.

26.1.3. Chaber (Centaurea L.)

Z wielu gatunków chabrów w uprawie spotyka się trzy: chaber bławatek, chaber piżmowy pachnący i chaber cesarski.

Chaber bławatek posiada koszyczki kwiatowe barwy niebieskiej, białej, różowej i purpurowej. Kwitnie od maja do jesieni. Chaber piżmowy pachnący kwitnie od lipca do sierpnia. Ma kwiaty większe niż bławatek i pachnące. Największe kwiaty ma chaber cesarski w barwach białej, różowej lub purpurowej.

Wszystkie wymienione gatunki wyrastają do wysokości 50-70 cm i nadają się na rabaty, grupy i kwiat cięty. Nie są wymagające w odniesieniu do gleby, lubią stanowiska słoneczne.

Nasiona wysiewa się w marcu, kwietniu w rzędy rozmieszczone co 20-30 cm. Po wschodach w rzędzie należy wykonać przerywkę pozostawiając pojedyncze rośliny co 15-20 cm.

26.1.4. Dzierotka (Clarkia Pursh.)

W uprawie spotyka się dwa gatunki dzierotka (klarkia) wytworna i piękna. Pierwsza dorasta do wysokości 60-80 cm, druga do 40-60 cm. Kwiaty są pojedyncze lub pełne osadzone w kątach liści wzdłuż łodygi. Barwa kwiatów może być biała, kremowa, różowa, łososiowa, szkarłatna, fioletowa i inna. kwitnie od czerwca do końca lipca.

Dzierlotką można obsadzić rabaty. Dobrze też stoi w wazonach pod warunkiem szybkiego jej włożenia po ścięciu.

Nasiona można wysiewać jesienią lub wiosną w rzędy odległe co 20-25 cm. W rzędach trzeba przerwać co 10-15 cm. Nie wymaga gleb zbyt urodzajnych, lubi stanowiska słoneczne.

26.1.5. Dimorfoteka (złotokwiat)(Dimorphotheca Vaill.)

Jest byliną ale uprawianą jak rośliny jednoroczne z siewu. Koszyczki kwiatowe są osadzone na długich szypułkach. Mają średnicę 4-5 cm lub większe. Najczęściej spotyka się dimorfotekę kwitnącą kwiatami złotopomarańczowymi ale też i o barwie białej, łososiowej, żółtej i pomarańczowej.

Wielkość roślin 20-30 cm. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Nadaje się obsadzania rabat i na kwiat cięty.

Nasiona wysiewa się w ogrzaną ziemię w kwietniu. Odległości dla rzędów 15-25 cm a w rzędzie pozostawia się rośliny co 15-20 cm. Rośliny wymagają gleby żyznej, przepuszczalnej i stanowisk słonecznych.

26.1.6. Pozłotka (maczek kalifornijski)(Eschscholtzia Cham.)

Posiada kwiaty pojedyncze lub pełne podobne do kwiatów maku. Kwitnie od czerwca do września. Wysokość roślin 20-50 cm. Kwiaty otwierają się przy słonecznej pogodzie. W dni pochmurne są zamknięte. Barwa kwiatów żółta, pomarańczowa, czerwona lub biała.

Pozłotka ma zastosowanie do obsadzania rabatek i obwódek. Wysiewa się w kwietniu w rzędy oddalone co 25-30 cm. W rzędach po przerwaniu rośliny pozostawiamy co 10-15 cm.

Pozłotka wymaga stanowiska słonecznego i gleby w dobrej kulturze.

26.1.7. Godecja wielkokwiatowa (Godetia grandiflora Lindl.)

Jest rośliną roczną o wysokości 20-40 cm i łodygach wzniesionych i rozgalęzionych. kwitnie od czerwca do września w zależności od pory wysiewu przez okres 3-4 tygodni. Wysiewa się nasiona od końca marca do maja.

Kwiaty są zebrane w krótki wierzchołkowy kłos. Bywają pojedyncze, półpełne i pełne o barwie białej, kremowej, różowej, łososiowej, liliowej i czerwonej w różnych odcieniach. Kwiaty dobrze trzymają się w wodzie.

Godecja nadaje się na kwiat cięty, na rabaty i obwódki. Odległość rzędów dla form niskich 20-30 cm dla wysokich 40 cm. W rzędach po przerwaniu pozostawia się rośliny co 15-20 cm. Wymaga stanowiska słonecznego i gleby żyznej.

26.1.8. Łubin (Lupinus L.)

Uprawia się kilka gatunków ale najwartościowszy jest łubin Hartwega. Wyrasta do wysokości 60-70 cm i ma długie gęste kwiatostany. Kwiaty ma białe, różowe lub szafirowe, lekko pachnące. Kwitnie od lipca do września.

Nadaje się na rabaty a także na kwiat cięty. Dobrze rośnie nawet na glebach słabych. Wymaga stanowiska słonecznego. Nasiona wysiewa się na początku maja w rzędy odległe co 30 cm. W rzędach umieszcza się po 2 nasiona co 15 cm.

26.1.9. Maciejka (Matthiola R.Br.)

Kwiaty jej są niepozorne, barwy różowoliliowej, zamknięte w dzień. Otwierają się pod wieczór wydając silny przyjemny zapach. Wysokość roślin 30-40 cm. Kwitnie od czerwca do września. Jest przydatna na rabaty i obwódki.

Chcąc mieć piękny zapach przez dłuższy okres roślinę tę należy wysiewać co dwa tygodnie od początków kwietnia do ostatniej dekady maja. Maciejka zakwita po 6-8 tygodniach od wysiewu nasion. Sieje się ją w rzędy rozmieszczone co 20 cm a w rzędzie co 10 cm. Dobrze rośnie na glebach lekkich i średnio żyznych o średnim stopniu nasłonecznienia.

26.1.10. Mak (Papaver L.)

Najczęściej uprawiany jest mak lekarski o dużych pojedynczych lub pełnych kwiatach umieszczonych na łodygach długich do 120 cm. Kwiaty ma duże o średnicy do 10 cm w różnych barwach od białej do purpurowej. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Nadaje się do obsadzania rabat i na kwiat cięty. Kwitnie krótko (jeden kwiat 2-3 dni). Nasiona wysiewa się w marcu lub na początku kwietnia. Odległości dla rzędów 20-30 cm, w rzędach co 10-20 cm. Mak wymaga stanowiska słonecznego, lubi gleby ciężkie, zasobne w wapno.

26.1.11. Portulaka (Portulaca L.)

W uprawie najcześciej spotyka się portulakę wielkokwiatową. Jest rośliną niską, płożącą się o mięsistych łodygach. Kwiaty ma duże białe, różowe, czerwone, złociste, brązowe. Są również odmiany o kwiatach pełnych. Kwiaty otwierają się tyko w słoneczne dni.

Portulakę można sadzić na obwódki i rabaty. Tworzy różnokolorowy kobierzec. nadaje się do ogrodów skalnych.

Nasiona wysiewa się pod koniec kwietnia. Odległość rzędów 15-20 cm, w rzędach co 10-15 cm. Wymaga stanowisk słonecznych i gleby lekkiej.

26.1.12. Rezeda (Reseda L.).

W uprawie znajduje się jeden gatunek rezeda wonna. Jej kwiaty wydają intensywny zapach podobnie jak maciejka. kwiaty mają kłosowate kwiatostany o barwie złotozielonej, zielonobiałej i złoto-zielono-czerwonej. Wysokość roślin wynosi 20-40 cm. Kwitnie od lipca do października.

Rezeda nadaje się na obwodki rabat oraz do malych bukietów. W wodzie długo utrzymuje świeży wygląd.

Nasiona wysiewa się od końca marca do drugiej dekady czerwca. Zakwita po 8-10 tygodniach od siewu. Rzędy powinny być co 20 cm a w rzędzie co 10 cm. Wymaga stanowisk słonecznych i lubi wilgotną i urodzajną glebę.

26.1.13. Nasturcja (Tropaeolum L.)

Uprawiane są dwa gatunki: nasturcja pnąca i karłowa. Nasturcja pnąca może dorastać do 2 m i nadaje się do uprawy przy siatce ogrodzeniowej. Karłowa rośnie do wysokości 30 cm i stosowana jest na obwodki rabat. Kwiaty mają kształt rozwartego kielicha zakończonego ostrogą. Istnieją odmiany o kwiatach pełnych. Barwa kwiatów bywa złota, pomarańczowa i szkarłatna.

Nasiona wysiewa się w pierwszej połowie maja. Dla gatunków pnących odległości dla rzędów wynoszą 40-50 cm, dla karłowych 30-35 cm. Sieje się po 2 nasiona w dołki 3 cm głebokości, w odstępach 15-20 cm. Kwitnie po 8 tygodniach od wysiewu. Wymaga gleby lekkiej i stanowiska słonecznego.

26.2. Rośliny roczne uprawiane z rozsady

26.2.1. Ageratum, żeniszek (Ageratum L.)

Ageratum jest to niska roślina (15-25 cm) o drobnych kulistych kwiatach zebranych w koszyczkowe kwiatostany. Kwitnie od lipca do jesieni. Dobrze znosi strzyżenie. Kwiaty ma niebieskie, purpurowe lub białe.

Żeniszek nadaje się na obwódki i wąskie rabaty. Przy produkcji rozsady należy nasiona wysiać na początku marca. Do uzyskania 100 sztuk roślin potrzeba około 0,5 g nasion. Gdy rośliny wydadzą drugi liść należy je przepikować 5x6 cm. Na miejsce stałe wysadza się po przymrozkach wiosennych - w końcu maja w rozstawę 10-15 cm. Lubi stanowiska słoneczne, gleby żyzne.

26.2.2. Lwia paszcza (Antirrhinum L.)

Lwia paszcza jest byliną trwałą, ale w warunkach Polski jest rośliną jednoroczną. Chętnie jest uprawiana w ogrodach ze względu na oryginalną barwę i kształt kwiatów. W uprawie istnieją cztery rasy tej rośliny: wielkokwiatowa, olbrzymia, wielkokwiatowa niska i karłowa. Różnią się one wysokością roślin i wielkością kwiatów. Rośliny dwóch pierwszych ras wyrastają do 80 cm a karłowej 15-20 cm.

Barwa kwiatów lwiej paszczy jest różna od białej do ciemnoczerwonej. Kwiaty są dwuwargowe z woreczkowatym wydęciem u nasady. Okres kwitnienia od lipca do mrozów. Nadaje się na obwódki, rabaty i kwiat cięty.

Nasiona wysiewa się pod koniec lutego lub w marcu do ciepłego inspektu. Odmiany wysokie pikuje się dwukrotnie - pierwszy raz 2x4 cm, drugi do doniczek ziemnych o średnicy 8 cm. Rozsadę sadzi się do gruntu w połowie maja w odległościach: wysokie co 40 cm, średnie co 30 cm, niskie co 20 cm.

Lwia paszcza wymaga stanowiska słonecznego i żyznej gleby.

26.2.3. Begonia ( Begonia L.)

Jest rośliną dekorującą zarówno kwiatami jak i liśćmi. Kwiaty begonii składają się z 2 płatków dużych i 2 płatków małych osadzonych na przeciwko siebie wokół żółtego środka. Mają barwę najcześciej różową i karminową. Z uprawianych na kwiaty najbardziej są znane: begonia stale kwitnąca - wyrasta do wysokości 15-35 cm i begonia karłowa - 15-20 cm. W wyniku krzyżowań gatunków tych powstało dużo odmian o różnym zabarwieniu kwiatów i wysokości.

Begonie nadają się do obsadzania rabat, obwódek, kwietników, balkonów, skrzynek okiennych a także w doniczkach.

Nasiona wysiewa się w styczniu lub lutym do skrzynek w temperaturze pomieszczenia 18-20^oC. Drobne nasiona sieje się powierzchniowo i lekko przyklepuje. Po wzejściu rośliny pikuje się trzykrotnie w coraz większej odległości. Pierwszy raz w odległości 1x15 cm, drugi 2x3 cm, trzeci 6x10 cm. Odstęp czasowy w pikowaniach wynosi około 1 miesiąca.

Na kwietniki begonie wysadza się na początku czerwca. Sadzi się je w rozstawie 15x15 cm. Rośliny wymagają stanowiska słonecznego ale kwitną też w lekkim zacienieniu. Dobrze rosną na glebie ciepłej i średnio żyznej.

26.2.4. Aster letni, chiński (Callistephus Noes.)

Astry należą do najpopularniejszych kwiatów. Kwiaty mogą być pojedyncze i pełne. W zależności od budowy kwiatu dzieli się je na peoniowe, chryzantemowe, różane, kaktusowe, kuliste, dachówkowate, promieniste, igiełkowe itp. Są odmiany wysokie 50-100 cm, średniowysokie 25-50 cm, karłowe 10-25 cm.

Barwa koszyczków kwiatowych bywa biała, żółta, czerwona, niebieska, fioletowa. Bywają też kwiaty dwubarwne.

Astry nie lubią gleby świeżo nawiezionej obornikiem. Powinno się je sadzić na stanowiskach słonecznych,

Nasiona wysiewa się w połowie marca do ciepłego inspektu. Sieje się rzutowo lub w rządki co 5 cm. Na jedno okno wysiewa się 6-8 g. Po pojawieniu się pierwszego liścia rośliny pikuje się w rozstawie 4x6 cm. Do gruntu rozsadę wysadza się w pierwszej połowie maja. Przymrozki znoszą dobrze. Wysokie astry sadzi się w rzędach co 30-40 cm, średnie 20-30, niskie 15-20 cm.

26.2.5.Złocień (Chrysanthemum L.)

Najczęściej uprawiane są cztery gatunki: złocień trójbarwny o koszyczkach kwiatowych średnicy 7 cm i kwiatach brzeżnych białych , żółtych, różowych, purpurowych, kwiatach środkowych rurkowych ciemnoczerwonych; złocień koronowy o koszyczkach kwiatowych średnicy 8 cm i kwiatach brzeżnych języczkowych żółtych, białych a środkowych rurkowych zielonkawych; maruna złota kula (rumianek złoty) o koszyczkach kwiatowych drobnych zebranych w baldachogrona o kwiatach języczkowych białych a rurkowatych żółtych. Wysokość roślin tych trzech gatunków w kolejności omawiania 50-60 cm, 80-100 cm i 20-70 cm. Czwarty gatunek to złocień polny mający kwiaty żółte w różnych odcieniach z ciemnym środkiem. Wysokość roślin 50 cm.

Chryzantemy nadają się na rabaty, obwódki i kwiat cięty.

Nasiona wysiewa się od marca do kwietnia do zimnego inspektu i pikuje jeden raz w rozstawie 5x6 cm a pod koniec kwietnia wysadza do gruntu. Sadzi się co 20-30 cm.

26.2.6. Goździk (Dianthus L.)

W uprawie jednorocznej lub dwuletniej są trzy gatunki goździków: brodaty, chiński, powtarzający Szabo. Goździk brodaty ma kwiatostany gęste rozkwitające w pełni lata. Może być uprawiany jako jednoroczny i dwuletni. Ma kwiaty jednobarwne lub z zabarwionymi oczkami. Goździk chiński ma kwiaty duże o średnicy do 8 cm ale bez zapachu o barwie płatków białych, różowych lub czerwonych . Występuje w dwóch rasach jako goździk cesarski i Hedwiga. Wysokość cesarskiego 20 cm, Hedwiga 40 cm. Goździk Szabo dorasta do 60 cm. Ma kwiaty pełne silnie pachnące średnicy 5-7 cm. Kwiaty mogą być o różnej barwie oprócz niebieskiej i czarnej.

Goździki nadają się do obsadzania rabat, na kwiat cięty. Lubią stanowiska słoneczne i glebę średniej zasobności.

Nasiona goździków wysiewa się od końca lutego do początków marca w szklarniach lub ciepłych inspektach w temperaturze 14-18^oC. Po wzejściu gożdzików temperaturę można obniżyć do 12-14^oC. Przy pierwszym pikowaniu daje się rozstawę 2x2 cm, drugi raz przesadza się do doniczek o średnicy 7 cm. W połowie maja wysadza się rośliny do gruntu w odległościach 25-30 cm.

26.2.7. Gailardia roczna (Gaillardia Fouger.)

Roślina pięknie zdobiąca ogród o dużych koszyczkach kwiatowych średnicy 10-12 cm. Kwiaty mogą mieć barwę żółtą, pomarańczową purpurową i białą. Często są dwubarwne. Kwiaty są osadzone pojedynczo na długich łodygach kwiatowych.

Wysokość roślin 40-50 cm, kwitnie od lipca do przymrozków jesiennych. Nadaje się na rabaty i kwiat cięty. Lubi stanowiska słoneczne i żyzną glebę.

Nasiona wysiewa się do inspektu półciepłego w końcu marca. Siewki pikuje się jeden raz w rozstawie 5x5 cm. Na miejsce stałe wysadza się rozsadę po przymrozkach w drugiej połowie maja, stosując rozstawę 30 cm.

26.2.8. Gazania (Gazania Gaertn.)

Kwitnie od połowy czerwca do mrozów. Wysokość roślin około 20 cm, kwiaty średnicy 8 cm. Barwa kwiatów rumiankowych od kremowej poprzez różne odcienie żółtej do różowej i różowoczerwonej, zawsze z ciemniejszym zabarwieniem u nasady co sprawia, że środek jest jakby otoczony pierścieniem. Kwiaty otwierają się w pełnym słońcu.

Roślina ma zastosowanie do obsadzania obwódek, ogródków skalnych, skrzynek balkonowych i na kwiat cięty. Wymaga stanowisk słonecznych i żyznej gleby.

Nasiona wysiewa się na początku marca w szklarni lub półciepłym inspekcie. W tydzień po wschodach należy przepikować w rozstawie 5x5 cm. Na miejsce stałe wysadza się w rozstawie co 20 cm.

26.2.9. Suchołuska (słomianka) (Helichrysum Vaill.)

Roślina ta nosi nazwę kacanka lub nieśmiertelnik. Znana jest z dużej przydatności kwiatów na suche bukiety. Najczęściej uprawiany jest jeden gatunek tzw. słomianka blaszana ze względu na suche listki okrywy koszyczków kwiatowych. Znane są odmiany niskie 20-40 cm i wysokie 80-100 cm. Barwa kwiatów bywa biała, różowa, czerwona, żółta i fioletowa. Kwitnie od lipca do października. Nadaje się na rabaty i kwiat cięty szczególnie na suche bukiety. Lubi stanowiska słoneczne i glebę średniozasobną.

Nasiona wysiewa się na początku kwietnia do zimnych inspektów. Stosuje się tylko jednokrotne pikowanie w rozstawie 6x8 cm. Wysadzać można na miejsce stałe w połowie maja w rozstawę 25-30 cm.

Kwiaty do suszenia ścina się na wpół rozwinięte, wiąże w pęczki i suszy w cieniu np. na strychu.

26.2.10. Lobelia, stroiczka (Lobelia L.)

Sadzi się ją głównie jako roślinę obwódkową i kobiercową lub jako komponent kwietników dywanowych.

Jest rośliną niską wysokości 10-20 cm o drobnych dwuwargowych kwiatach osadzonych na cienkich szypułkach. Kwiaty ciemnoniebieskie, białe, fioletowe lub czerwone zwykłe pojedyncze. Są odmiany o kwiatach pełnych.

Nasiona wysiewa się w końcu lutego do skrzynek w szklarniach lub ciepłego inspektu. Nasiona są bardzo drobne i wysiewa się je powierzchniowo. Pierwszy raz siewki pikuje się pęczkami po 2-4 roślinki w rozstawie 2x2 cm, gdy się rozrosną pikuje się drugi raz najlepiej do doniczek o średnicy 7 cm. Na miejsce stałe rośliny wysadza się w połowie maja w rozstawie 10-15 cm.

26.2.11. Lewkonia (Matthiola R.Br.)

Należy do najpiękniejszych kwiatów letnich. W ogrodach uprawiana jest lewkonia siwa czyli roczna. W obrębie tego gatunku są trzy rasy: lewkonia letnia, jesienna i zimowa. Ta ostatnia wysiana w maju - czerwcu kwitnie w następnym roku.

Lewkonie letnie dzieli się na trzy grupy: lewkonie niskie (15-30 cm), średnio wyskokie (30-50) i wysokie (50-75 cm). Kwiaty są zebrane w lużne lub skupione kłosy na wierzchołku łodygi. Kwiaty są w różnych barwach od białej do ciemnoczerwonej. Przyjemnie pachną. Wartość ozdobną mają tylko kwiaty pełne. U niektórych odmian ilość kwiatów pełnych dochodzi do 80 %.

Lewkonia nadaje się na rabaty, kwiat cięty i doniczkowy. Wymaga stanowiska słonecznego i gleby zasobnej w składniki pokarmowe.

Nasiona lewkonii letniej wysiewa się od końca lutego do kwietnia do skrzynek w ilości 2-3 g /skrzynkę o wymiarach 50x30 cm. Rośliny z 2-3 listkami pikuje się do skrzynek w rozstawie 2 x2 cm a gdy się rozrosną do doniczek o średnicy 7-8 cm. U niektórych odmian już w fazie siewek można rozpoznać które rośliny wydadzą pełne kwiaty. Siewki, które będą miały pełne kwiaty mają liścienie jasnozielone a o kwiatach pojedynczych ciemnozielone.

Na stałe miejsce można sadzić rośliny na początku maja (znoszą przymrozki do -5^oC) w rozstawie od 20-40 cm w zależności od wysokości roślin.

26.2.12. Petunia (Petunia Juss.)

W uprawie spotyka się mieszańce powstałe ze skrzyżowania kilku gatunków petunii. Wyrastają najczęściej do wysokości 30-45 cm. Mają łodygi wzniesione, płożące lub zwisające. Kwitnie od maja do września. Kwiaty lejkowate o średnicy 4-15 cm pojedyncze lub pełne o barwach: białej, czerwonej, niebieskiej i fioletowej.

Petunie można uprawiać na każdej glebie i na stanowisku nasłonecznionym. Używa się ich do obsadzenia skrzynek balkonowych, pojemników kwiatowych, na cmentarzach przy dekoracjach grobów oraz na kwietnikach.

Nasiona wysiewa się w lutym do skrzynek w szklarniach. Nasiona rozsiewa się na powierzchni i lekko uklepuje. Gdy siewki mają dwa listki pikuje się w rozstawę 2x3 cm, a po pewnym czasie powtórnie w rozstawę 4x5 cm. Do gruntu wysadza się po przymrozkach w rozstawę 20x25 cm dla wysokich i 15x20 cm dla niskich.

26.2.13. Floks, płomyk ( Phlox L.)

W uprawie rocznej najcześciej spotyka się floks Drummonda. Kwiaty ma zebrane w wierzchotki. Płatki są szerokie, zaokrąglone i ząbkowane. Barwę mają białą, żółtą, różową, łososiową, karminową i fioletową. Spotyka się też kwiaty dwubarwne z tzw. oczkiem. Kwiaty wydzielają miłą woń. Rośliny zwykle mają wysokość 20-40 cm.

Rośliny nadają się na rabaty i kwiat cięty, wymagają żyznej gleby i słonecznego stanowiska. Nasiona wysiewa się w pierwszej połowie marca do ciepłego inspektu lub w kwietniu do inspektu zimnego. Pikuje się jeden lub 2 razy w rozstawie pierwszy 2x4 cm, drugi 5x6 cm lub od razu do doniczek ziemnych. Do gruntu wysadza się rośliny w połowie maja stosując rozstawę 20x25 cm.

26.2.14. Szałwia (Szalvia L.)

W uprawie najczęściej spotyka się szałwię błyszczącą. Posiada łodygi wzniesione, kwiaty czerwone wargowe rozmieszczone w kwiatostanie kłosowatym. Rośliny dorastają do wysokości 30-50 cm.

Stosuje się ją do obsadzenia kwietników i rabat a także pojemników i skrzynek balkonowych.

Szałwię rozmnaża się przez siew nasion w szklarni do skrzynek. Siewki pikuje się dwukrotnie. Pierwszy raz do skrzynek w rozstawę 3x5 cm a drugi do doniczek ziemnych lub glinianych o średnicy 8 cm. Szałwia jest wrażliwa na przymrozki dlatego wysadza się ją na miejsce stałe w trzeciej dekadzie maja. Sadzi się ją 20x20 cm. Po przyjęciu uszczykuje się końce pędów wówczas lepiej się rozkrzewią.

26.2.15. Zatrwian (Statice L., Limonium Mill.)

Zaliczany jest do kwiatów suchych. Istnieją gatunki roczne i trwałe. Pędy kwiatowe tworzą wiechowate kwiatostany składające się z drobnych kwiatków barwy: białej, różowej, i niebieskiej. Po wysuszeniu kwiatostany zachowują barwę przez kilka lat. Istnieje kilka gatunków wczesnych kwitnących od czerwca do jesieni. W zależności od gatunku i odmiany rośliny mogą wyrastać - niskie do wysokości 40 a wysokie do 80 cm.

Zatrwian nadaje się na rabaty i kwiat cięty do zasuszania i wyrobu wieńców, wiązanek i suchych bukietów. W uprawie wymaga stanowiska słonecznego i głębokiej przepuszczalnej gleby.

Nasiona wysiewa się w marcu do ciepłego inspektu a siewki pikuje się jeden raz w rozstawie 7x7cm. Na miejsce stałe wysadza się w połowie maja w rozstawę 25x30 cm. Pędy do suszenia ścina się gdy kwiaty są rozwinięte na całej ich długości.

26.2.16. Aksamitka (Tagetes L.)

W ogrodach najczęściej uprawia się 2 gatunki : aksamitkę wyniosłą i aksamitkę rozłożystą lub dwubarwną. Wyniosła dorasta do wysokości 40-100 cm i ma kwiaty pełne o barwie żółtej i pomarańczowej. Drugi gatunek tworzy rośliny niskie 20-75 cm i wysokie do 75 cm. Są w tym gatunku również formy karłowe 15-20 cm. Barwa kwiatów jest żółtopomarańczowa z żółtym obrzeżem.

Aksamitki kwitną pd lipca aż do przymrozków jesiennych. Kwiaty i liście wydzielają specyficzny zapach. Rośliny te wykorzystywane są na rabaty, obwódki i na kwiaty cięte. Wymagają stanowiska słonecznego. W odniesieniu do gleby nie wymagające.

Nasiona wysiewa się w zimnym inspekcie w początkach kwietnia. Rośliny pikuje się w rozstawie 4x6 cm i na miejszce stałe wysadza się w trzeciej dekadzie maja, gdy minie obawa przymrozków.

26.2.17. Werbena (Verbena L.)

Należy do chętnie uprawianych w ogrodach roślin kwiatowych. Kwiaty ma zebrane w zwarte główkowe kłosy barwy białej, czerwonej lub niebieskiej Najczęściej jest uprawiana werbena mieszańcowa. Wyrasta do 40 cm wysokości.

Nadaje się rabaty i obwódki. Wymaga stanowisk słonecznych i gleby średniowilgotnej i średnio żyznej.

Nasiona wysiewa się w połowie marca do ciepłego instektu o temperaturze 12-14^oC. Siewki pikuje się jeden raz w rozstawie 4x5 cm. Do gruntu wysadza się rośliny na początku maja.

26.2.18. Cynia (Zinia L.)

Uprawiany jest najczęściej gatunek - cynia strojna. Ma kwiaty o średnicy 5-7 cm w prawie wszystkich barwach. Kwiaty mają budowę podobną do dalii i złocieni, mogą być pojedyncze i pełne. Pod względem wysokości wyróżnia się: wysokie 90-100 cm, niskie 30-40 cm, liliputy 20-30 cm i karłowe liliputy 20-25 cm. Kwitnienie trwa od czerwca do mrozów.

Zastosowanie znajdują przy obsadzaniu rabat, grup kwiatowych, obwódek oraz na kwiat cięty.

Nasiona wysiewa się do półciepłego inspektu z końcem marca. Kiełkują nierówno. Pikuje się w rozstawę 5x5 cm lub wysadza do doniczek ziemnych. Do gruntu sadzi się pod koniec maja, gdy miną przymrozki.

26.3. Rośliny dwuletnie

Cykl rozwojowy roślin dwuletnich trwa 2 lata. Wysiewa się je w lecie. Do jesieni osiągają pełny rozwój zewnętrzny a w następnym roku kwitną i obumierają.

26.3.1. Malwa, prawoślaz (Althaea rosea Cav.)

Kwiaty ma pojedyncze, półpełne i pełne osadzone w górnej części łodyg na długości około 1 m. Mogą być w barwach: czerwonej, białej, różówej, żółtej, fioletowej i purpurowej a nawet prawie czarnej. Kwitnie od lipca do września.

Nadaje się do obsadzenia rabat, ścian, płotów.

Nasiona wysiewa się w końcu maja do zimnego inspektu. Gdy siewki mają 2-3 listki pikuje się na zagonie co 15-20 cm lub wysadza od razu na miejsce stałe. Na miejsce stałe przesadza się w odstępach co 50-60 cm.

26.3.2. Stokrotka (Bellis L.)

Koszyczki kwiatowe różowe lub białe, pełne o średnicy do 4 cm. Wysokość do 20 cm. Kwiaty zbudowane są z płatków języczkowych lub rurkowych. Rośnie dobrze na każdej glebie i lubi stanowiska słoneczne i półcieniste.

Stokrotka znajduje zastosowanie do obsadzania rabat, obwódek i na kwiat cięty a także do uprawy w donicach i skrzynkach balkonowych.

Nasiona wysiewa się w maju lub w czerwcu na rozsadniku. Gęste wschody należy przerwać lub przepikować w rozstawie 5x5 cm. Rozsadę stokrotek sadzi się na miejsce stałe w kwietniu lub maju w odległości co 15-20 cm.

26.3.3. Goździk (Dianthus L.)

Uprawa goździków, które można traktować jako rośliny jednoroczne i dwuletnie (goździk brodaty) omówiono w rozdziale roślin jednorocznych.

26.3.4. Naparstnica (Digitalis L.)

Uprawia się jeden gatunek - naparstnicę purpurową. Łodygi wyrastają do wysokości 100-120 cm. Kwiaty są zebrane w grona na długości około 50 cm. Mają kształt dzwonkowaty podobny do naparstka. Występuje w barwach: jasnopurpurowej, białej a także w innych barwach. Spotyka się też kwiaty wewnątrz nakrapiane. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Nadaje się na rabaty, kwiat cięty. Znosi lekkie zacienienie, wymaga gleb żyznych średnio wilgotnych.

Nasiona wysiewa się w maju do zimnego inspektu. Siewki pikuje się co 10 cm a we wrześniu wysadza na miejsce stałe co 30-40 cm.

26.3.5. Niezapominajka (Myosotis L.)

W uprawie ogrodowej znajduje się jeden gatunek - niezapominajka leśna. Gatunek ten posiada wiele odmian różniących się barwą i wielkością kwiatów a także siłą wzrostu. Kwiaty mogą być barwy niebieskiej, różowej, białej i rzadziej żółtej. Wysokość roślin 20-40 cm.

Rośliny przeznacza się na rabaty, obwódki, kwiat cięty i do uprawy doniczkowej. Sadzi się w miejscach nieco zacienionych i na gorszych glebach.

Nasiona wysiewa się w maju lub czerwcu na rozsadniku. Rośliny pikuje się co 5 cm a po rozrośnięciu ich sadzi się na miejsce stałe co 15-25 cm.

26.3.6. Bratek (Viola wittrockiana L.)

Należy do najbardziej rozpowszechnionych wiosennych kwiatów. Liczne odmiany tego gatunku dzieli się na grupy o kwiatach tróplamistych, pięcioplamistych, jednobarwnych, różnobarwnych, marmurkowych, paskowanych, żyłkowanych itp.

Bratki kwitną od kwietnia do czerwca. Nadają się na rabaty, kwiat cięty, do obsadzenia skrzynek balkonowych i donic kwiatowych. Wymagają stanowisk półcienistych i słonecznych. Nie są wrażliwe na rodzaj gleby.

Nasiona wysiewa się od połowy czerwca do połowy lipca do inspektu. Po wytworzeniu trzeciego liścia pikuje się je na rozsadniku co 4-5 cm a w październiku wysadza się na zagony zapasowe w odległości co 15 cm a na miejsce stałe co 20--30 cm. Z zagonów na miejsce stałe wysadza się rośliny wiosną.

26.4. Byliny - rośliny trwałe

Bylinami nazywamy rośliny zielne, które mają trwałą wieloletnią część podziemną a część nadziemna corocznie jesienią obumiera i odtwarza się od nowa wiosną następnego roku. Istnieją też różne podziały bylin. Najprostszy podział to: byliny zimujące w gruncie (byliny korzeniowe, korzeniowo-łodygowe, łodygowe), byliny cebulowe, byliny zimujące w pomieszczeniach zabezpieczonych od mrozu.

26.4.1. Byliny zimujące w gruncie

Jest to bardzo duża grupa roślin, która w warunkach naszego klimatu może rosnąć na tym samym miejscu od kilku do kilkudziesięciu lat. W niniejszym skrypcie podana zostanie charakterystyka najważniejszych - najczęściej spotykanych. Inne gatunki bylin opisane obszernie znajdzie czytelnik w specjalistycznych książkach podanych w wykazie literatury na końcu rozdziału.

26.4.1.1. Zawilec (Anemone L.)

W uprawie znajduje się najczęściej zawilec japoński. Wysokość roślin 40-120 cm. Kwiaty duże pełne lub półpełne. Płatki kształtu jajowatego koloru białego, różowego lub fioletowego. Zebrane są w kwiatostany na wierzchołku rozgałęzionej łodygi. Kwitnie w sierpniu i wrześniu.

Nadaje się na rabaty i na kwiat cięty. Zawilce wymagają stanowiska słonecznego lub półsłonecznego i gleb żyznych.

Rozmnażanie z nasion, przez podział w okresie wiosennym i z sadzonek korzeniowych.

26.4.1.2. Orlik (Aquilegia L.)

Rośliny wyrastają od kilkudziesięciu centymetrów do 1 m. Kwiaty podobne do dzwonków u dołu zakończonych ostrogą. W kwiatach występują dwie barwy: inna w płatkach środkowych a inna w otaczających. Występują barwy: biała, żółta, niebieska, purpurowa i prawie czarna. Kwitnie w maju i czerwcu.

Kwiaty ładnie dekorują rabaty, dobrze też trzymają się w wodzie w wazonach. Rosną dobrze w słońcu i półcieniu na glebie średnio zasobnej.

Orlik można rozmnażać z nasion oraz przez podział w sierpniu. Sadzi się je co 40-50 cm. Orliki są bylinami krótkowiecznymi, żyją zwykle do 4 lat.

26.4.1.3. Aster (Aster L.)

W uprawie znajduje się kilka gatunków. Najczęściej spotyka się dwa kwitnące późnym latem i jesienią: aster gawędka wyrastający od 40 do 80 cm i kwitnący od końca sierpnia do końca października oraz niższy aster karłowy o wysokości 20-50 cm. Kwitnie on od połowy września do końca października. Astry mają kwiaty barwy fioletowej w różnych odcieniach: niebieskie, białe, różowe i karminowe. Koszyczki kwiatowe zebrane są w baldachowate kwiatostany.

Astry bylinowe nadają się do obsadzenia rabat, ogrodów skalnych a także na kwiat cięty. Wymagają stanowisk słonecznych i gleby bogatej w wapń.

Rozmnażanie astrów bylinowych najlepiej prowadzić poprzez podział karp. Należy to wykonywać w kwietniu lub sierpniu. Astry wysokie sadzi się w rozstawie 80x80 cm, średnio wysokie 50x50 cm a niskie 20x20 cm.

26.4.1.4. Dzwonek ( Campanula L.)

W uprawie znajduje się kilka gatunków dzwonków. Najczęściej uprawiany jest: dzwonek karpacki o wysokości roślin 20-40 cm i kwiatach niebieskich lub białych zebranych po kilka na wierzchołkach łodyg oraz dzwonek główkowaty o wysokości do 60 cm. Kwiaty dzwonka główkowatego zebrane są w szczytową główkę barwy ciemnofioletowej. Obydwa gatunki dzwonków kwitną w czerwcu - lipcu.

Dzwonki mogą być sadzone na rabatach bylinowych i na kwiat cięty. Rozmnaża się je z nasion i poprzez podział starszych karp w kwietniu lub sierpniu. Sadzi się w zależnści od wysokości roślin w odległości 10-20 cm.

26.4.1.5. Konwalia (Convallaria L.)

Jest bardzo znaną i cenioną rośliną ozdobną w okresie wiosny. W uprawie jest gatunek konwalia majowa w odmianie wielkokwiatowej. Istnieją też odmiany o kwiatach pełnych barwy różowej i białej a także liściach plamistych i biało obrzeżonych.

Rośliny konwalii nadają się na rabaty i kwiat cięty a także do pędzenia w okresie zimowym. Wymaga stanowiska cienistego i półcienistego oraz gleby próchnicznej.

Konwalię rozmnaża się przez podział kłączy jesienią ( od połowy października do połowy listopada). Kłącza sadzi się w rzędy co 20-25 cm a w rzędzie co 3-4 cm na głebokość 2 cm.

26.4.1.6. Ostóżka (Delphinium L.)

Są to byliny o liściach dłoniastodzielnych i kwiatach zebranych w wierzchowate lub groniaste kwiatostany. Kwiaty są pojedyncze lub pełne barwy białej, niebieskiej, fioletowej lub dwubarwne (np.barwy jasnoniebieskiej z różową i inne). Górny liść okwiatu tworzy poprzecznie odrastającą ostrogę.

Wyróżnia się odmiany średnio wysokie ok. 100 cm, wysokie 150-200 cm i amerykańskie o wielkich dużych kwiatach (zwykle barwy białej lub fioletowej).

Nadają się na rabaty bylinowe oraz kwiat cięty. Wymagają stanowiska słonecznego i gleby żyznej.

Rozmnażanie przez podział, sadzonki i z nasion. Z sadzonek rozmnaża się na wiosnę. Sadzonka powinna mieć kawałek korzenia. Na miejsce stałe sadzi się w odległościach 50-80 cm.

26.4.1.7. Goździk (Dianthus L.)

Goździki uprawiane jako byliny to najczęściej niskie rośliny. Jednym z gatunków bylinowych jest goździk siny o wysokości 10-20 cm. Liście są koloru sinego kwiatostany są różowe i pachnące kwiaty. Kwitnie od maja do lipca. Są też znane odmiany karminowe, czerwone i białe. Drugim gatunkiem jest goździk pierzasty o wysokości 30-40 cm. Ma postrzępione płatki kwiatowe o barwie różowej lub białej.

Nadają się do ogrodów skalnych, rabaty i kwiat cięty. Wymaga stanowisk słonecznych i gleby średnio zasobnej. Rozmnażanie z nasion . Odległość przy sadzeniu 20-25 cm.

26.4.1.8. Gipsówka (Gypsophila L.)

Są to rośliny o łodygach silnie rozgałęzionych i liściach lancetowatych lub igiełkowatych. Kwitnie drobnymi kwiatami barwy białej, różowej lub czerwonej zebrane w bardzo rozgałęzione kwiatostany nadające się do ścinania i suszenia. W uprawie spotyka się gipsówkę wiechowatą o wysokości roślin 50-120 cm i nadającą się na rabaty, ogródki skalne, kwiat cięty i suche bukiety. Wymaga stanowiska słonecznego i gleby lekkiej. Innym gatunkiem jest gipsówka rozesłana. Jest rośliną płożącą, tworzącą sinozieloną darń. Nadaje się do ogrodów skalnych, murków kwiatowych oraz na obwódki rabaty i na kwiat cięty.

Rozmnażanie gipsówek o kwiatach pojedynczych i półpełnych z nasion. Odmiany o kwiatach pelnych rozmnaża się przez sadzonkowanie.

26.4.1.9. Liliowiec (Hemerocallis L.)

W uprawie najczęściej spotyka się liliowiec żółty 40-50 cm wysokości i kwiatach jasnożółtych, pachnących. Kwitnie w maju i czerwcu. Lubi stanowiska słoneczne i nie jest wymagający w stosunku do gleby. Innym gatunkiem uprawnym jest liliowiec czerwony. Wyrasta do wysokości 80-120 cm. Ma kwiaty żółto-brunatno-czerwone. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Spotyka się też odmiany o kwiatach pełnych.

Rozmnażanie przez podział roślin. Można to robić w różnych porach roku ale najlepiej w sierpniu i wrześniu.

26.4.10. Kasaciec, irys (Iris L.)

Rośliny o niskiej i średniej wysokości i wąskich szablastych liściach. Kwitnie w maju i czerwcu. Kwiaty są pojedyncze lub tworzą kwiatostany. Zewnętrzne płatki odgięte w dół, wewnętrzne wzniesione. Części podziemne to kłącza lub bulwy ewentualnie cebule. Kwitną kwiatami jednobarwnymi lub mieszanymi w kolorach biały, ciemnoniebieski, purpurowy i żółty.

W uprawie znajduje się wiele gatunków kosaćców ale najczęściej uprawiane są: kosiacce bródkowe lub bezbródkowe. Wśród bezbródkowych wyróżnia się kosaciec niski (10-15 cm wysokości) i syberyjski (60-120 cm). Kosaćce bródkowe mają płatki górne wzniesione do góry. Dolne są odgięte w dół i u nasady mają pasemko żółtych, pomarańczowych lub białych włosków tzw. bródkę.

Kosaćce nadają się na rabaty bylinowe i kwiat cięty. Rosną dobrze na stanowiskach słonecznych i w półcieniu. Uprawiać można na różnych glebach. Rozmnaża się je przez podział kłączy.

26.4.11. Piwonia, peonia ( Paeonia L.)

Uprawianych jest wiele gatunków piwonii. Kwiaty i liście ma duże. Kwiaty mogą być pojedyncze, półpełne i pełne. Płatki kwiatu tworzą jeden, dwa lub kilka okółków. U odmian pełnokwiatowych środek kwiatu wypełniony jest rozszerzonymi płatkami pręcikowymi. Najczęściej uprawiana jest piwonia chińska o wysokości roślin 60-100 cm. Kwitnie biało lub różowo. Kwiaty wonne. Spotyka się też odmiany o kwiatach karminowych i jasnożółtych, pojedynczych lub pełnych. Pod względem budowy kwiatów odmiany podzielono na mające kwiaty pojedyncze, tzw. japońskie (kwiaty pojedyncze lub półpełne), anemonowe (płatki zewnętrzne w jednym lub kilku obwódkach a środek wypełniony płatkami pręcikowymi) oraz pełnokwiatowe.

Piwonie kwitną w czerwcu, lipcu. Wymagają stanowisk słonecznych i gleby żyznej. Mają zastosowanie do obsadzania samodzielnych grup lub w trawnikach. Dobre są również na kwiat cięty.

Rośliny te rozmnaża się jesienią przez podział roślin. Odległości przy sadzeniu wynoszą w grupach 60x80 cm i na kwiat cięty 80x40 cm.

26.4.1.12. Mak (Papaver L.)

Jako bylina najczęściej uprawiany jest mak wschodni. Wysokość roślin około 100 cm. Liście są pierzasto podzielone i sztywno owłosione. Kwiaty duże pojedyncze lub pełne barwy białej, różowej i czerwono szkarłatnej osadzone na wierzchołkach długich łodyg. Nadziemne części maku szybko giną po przekwitnięciu i należy miejsca te do jesieni uzupełnić innymi roślinami. Lubi miejsca słoneczne, niewybredny w odniesieniu do gleby.

Nadają się do obsadzenia rabat w połączeniu z innymi roślinami oraz na kwiat cięty. Rozmnaża się z sadzonek korzeniowych i nasion.

26.4.1.13. Floks, płomyk (Phlox L.)

Rośliny niskie (poduszkowe) średniej wysokości i wysokie. Liście na przeciwległe, kwiaty pachnące zebrane w okazałe kwiatostany na wierzchołkach łodyg. W uprawie najczęściej spotyka się płomyk wierzchołkowaty i gąbczasty. Wysokość roślin floksu wiechowatego wynosi 50-100 cm. Kwiaty często fioletowe zebrane w duże wiechowate kwiatostany. Spotyka się odmiany o kwiatach białych, różowych, czerwonych, fioletowych, niebieskich a także dwubarwne. Floks gąbczasty to niska bylina poduszkowa wyrastająca do wysokości 10 cm. W uprawie są odmiany o kwiatach białych , lila, różowych i czerwonych. Floksy kwitną od lipca do września. Floks wiechowaty nadaje się na rabaty bylinowe i na kwiat cięty a gąbczasty do obsadzenia ogrodów, ogródków skalnych, rabat, skarp i obwódek. Wymagają gleby średniożyznej, lekkiej i stanowiska słonecznego.

Rozmnażanie przez podział roślin oraz z sadzonek zielnych i korzeniowych.

26.4.1.14. Pierwiosnek, prymula (Primula L.)

Pierwiosnki są niskimi bylinami o liściach różnego kształtu tworzących przyziemne rozety. Kwiaty są pojedyncze lub zebrane w kwiatostany. W uprawie najczęściej spotyka się trzy gatunki: pierwiosnek wysmukły, pierwiosnek ząbkowany i bezłodygowy. Rośliny pierwiosnka wysmukłego wyrastają do 30 cm. Kwiaty są żółte z pomarańczowym pierścieniem w środku. Zebrane są w baldachy. Różne odmiany mają kwiaty w barwach:czerwonej, białej i innych. Kwitnie w kwietniu i maju. Pierwiosnek ząbkowany dorasta do 40 cm i ma kwiaty lilaróżowe, białe lub czerwone zebrane w główkowate kwiatostany. Kwitnie w marcu i kwietniu. Pierwiosnek bezłodygowy jest niski do 10 cm. Kwitnie żółto i w innych kolorach od marca do maja.

Pierwiosnki nadają się do obsadzenia rabat, ogrodów skalnych. Wymagają stanowiska półcieniskiego i gleby żyznej, wilgotnej. Rozmnażanie poprzez wysiew nasion zaraz po ich zbiorze lub poprzez podział (szczególnie odmiany szlachetne).

26.4.1.15. Szałwia (Salvia L.)

W uprawie jako bylina ozdobna znany jest gatunek: szałwia omszona. Rośnie do wysokości 80 cm. Kwitnie fioletowo-niebiesko. Kwiaty rurkowate są umieszczone w kłosowatych kwiatostanach. Kwitnie od lipca do września. Może rosnąć na stanowisku słonecznym i półcienistym na glebach o średniej zasobności.

Nadaje się na rabaty bylinowe. Rozmnażanie przez wysiew nasion w okresie wiosennym i przez podział karp jesienią lub wiosną.

26.4.1.16. Zatrwian (Statice L.)

Najważniejszym gatunkiem trwałym jest zatrwian szerokolistny . Wyrasta on do 50 cm. Kwiaty drobne w zależności od odmiany koloru różowego lub fioletowo-niebieskie, zebrane w duże kuliste kwiatostany. Kwitnie od czerwca do września. Rośliny przydatne na rabaty bylinowe i na kwiat cięty. Kwiaty doskonale nadają się po wysuszeniu do wieńców i suszonych bukietów.

Rozmnażanie z nasion, sadzonek korzeniowych i przez podział roślin. Sadzić należy co 50-70 cm.

26.4.1.17. Pełnik (Trollius L.)

Najbardziej znany jest pełnik europejski o wysokości roślin 30-60 cm. Kwiaty kuliste, zamknięte. Barwa kwiatów może być żółta, pomarańczowa, czerwona i biała. Kwitnie w maju - czerwcu.

Kwiaty ładnie ozdabiają rabaty bylinowe, brzegi zbiorników wodnych, nadają się też na kwiat cięty. Dobrze rosną na stanowiskach półcienistych i słonecznych na glebie żyznej.

Pełniki najlepiej rozmnażać z nasion, ale proces trwa 3 lata. Można też stosować podział roślin po przekwitnięciu.

26.4.2. Byliny cebulowe zimujące w gruncie

Odrębną grupę bylin stanowią rośliny cebulowe lub bulwy. Okres ich kwitnienia jest zwykle krotki. Wymagają w większości gleb żyznych lub półcienistego stanowiska. Rozmnaża się je najczęściej za pomocą cebulek przybyszowych.

26.4.2.1. Zimowit (Colchicum L.)

Zimowity najczęściej kwitną jesienią we wrześniu. Są roślinami trującymi a substancja z nich wydobywana kolchicyna służy w badaniach genetycznych i hodowli nowych roślin nie tylko ozdobnych. W uprawie jest gatunek zimowit jesienny. Liście ma lancetowate długości do 30 cm. Rozwijają się one wiosną a w ciągu lata zasychają. Kwiaty pojawiają się we wrześniu. Są odmiany o kwiatach białych, lilaróżowych , purpurowych pojedynczych lub pełnych. Kielichowate kwiaty zimowita mają wysokość 10-20 cm.

Wymaga gleby żyznej i stanowiska półcienistego lub słonecznego. Nadaje się na rabaty, trawniki, ogrody skalne. Rozmnażanie z bulw w czerwcu lub lipcu.

Fot. 71. Irysy reticulata w sąsiedztwie tulipanów

Fot. 72. Krokusy

Fot. 73. Kwitnące przebiśniegi w barwinku

Fot. 74. Kwitnące zawilce w parku

26.4.2.2. Krokus, szafran (Crocus L.)

Krokusy w znacznych ilościach rosną w stanie naturalnym w górach. Są jednak pod ochroną. W uprawie ogrodowej znajdują się krokusy o kwiatach białych, lila, purpurowych lub żółtych. Są też o płatkach dwukolorowych paskowanych. Rośliny osiągają wysokość około 10 cm. Kwiaty są kielichowate. Zakwitają w marcu lub w kwietniu.

Nadają się do obsadzania rabat i ogrodów skalnych. Ładnie wyglądają w trawnikach. Wymagają stanowiska słonecznego i gleby pruchnicznej. Rozmnażanie z bulwek przybyszowych w czerwcu lub lipcu. Bulwy sadzi się na głębokość 5-10 cm po 3-5 szt. w odstępach co 10 cm.

26.4.2.3. Korona (Fritillaria L.)

W ogrodach uprawia się najczęściej koronę cesarską. Wzrasta do 1 m. Łodygę ma bogato ulistnioną. Kwitnie w kwietniu lub w maju kwiatami dzwonkowatymi zebranymi w okółek, zwisającymi, barwy żółtej, pomarańczowej lub czerwonej. Kwiaty i cała roślina wydzielają specyficzną czosnkową woń. Znajduje zastosowanie w rabatach bylinowych i w grupach trawnikowych. Rośnie dobrze na każdej glebie i znosi lekkie zacienienie. Rozmnaża się z cebul przybyszowych. Sadzi się we wrześniu na głębokość 20 cm, w odstępach co 50 cm.

26.4.2.4. Śnieżyczka, przebiśnieg (Galanthus L.)

Kwiaty rozwijają się już czasami w lutym. Kwitnie białymi zwisającymi kwiatami. W czasie kwitnięcia i po przekwitnięciu rozwijają się liście równowąskie koloru sinawego. Wysokość roślin 15-20 cm.

Rośliny mają zastosowanie do obsadzania ogrodów skalnych, w parakach, na trawnikach. Rozmnaża się z cebul przybyszowych od czerwca do września. Sadzi się na głębokość 10 cm w odległości co 8 cm.

Fot. 75. Korona cesarska - obok kwitnąca mahonia

Fot. 76. Liście i kwiaty begonii

Fot. 77. Kwitnący krzew kaliny koralowej

Fot. 78. Róża stulistna

26.4.2.5. Lilia (Lilium L.)

W uprawie znajduje się wiele gatunków lilii ale najważniejsza to lilia biała, lilia królewska i lilia tygrysia. Lilia biała uprawiana jest w Polsce od wielu stuleci. Wyrasta do wysokości od 80 do 120 cm. Ma duże białe kielichowate kwiaty osadzone po kilka na końcach pędów. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Kwiaty pachnące. Lilia królewska rośnie podobnie jak biała ale kwiaty ma większe, od wewnętrznej strony często białe lub z lekkim odcieniem kremowym. Z zewnątrz białoróżowe lub czerwone. Na jednym pędzie może być od 5 do 20 kwiatów. Kwitnie w lipcu i na początku sierpnia. Pachnie odurzająco. Trzeci gatunek lilia tygrysia wyrasta do wysokości od 60 do 150 cm w zależności od odmiany. Kwiaty ma najczęściej pomarańczowo-cytrynowe, czasem nakrapiane, duże. Na pędzie jest od 5 do 10 kwiatów. Kwitnie w lipcu i sierpniu.

Lilie mają duże zapotrzebowanie na składniki pokarmowe w glebie. Mogą rosnąć w miejscach nasłonecznionych i nieco zacienionych. Nadają się na rabaty, grupy i kwiat cięty. Rozmnażanie przez sadzonkowanie łusek cebulowych i cebul przybyszowych. Cebule sadzi się na głębkość 15-20 cm w sierpniu lub wrześniu w odstępach 30-40 cm.

26.4.2.6.Narcyz ((Narcissus L.)

Jako byliny cebulowe uprawiane są najczęściej dwa gatunki narcyza: biały i trąbkowy. Biały wyrasta do wysokości 15-45 cm a trąbkowy 15-30 cm. Narcyz biały ma kwiaty białe o krótkim pofałdowanym przykoronku barwy żółtej lub czerwonej. Kwitnie w kwietniu - maju. Narcyz trąbkowy ma kwiaty o kolorze żółtym z długim trąbkowatym przykoronkiem. Kwitnie zwykle nieco wcześniej niż narcyz biały już w marcu. Narcyzy wymagają gleby próchnicznej i stanowiska słonecznego. Znoszą lekkie zacienienie.

Narcyze nadają się na rabaty i na kwiat cięty. Rozmnaża się z cebul przybyszowych, które wykopuje się w lipcu a po przebraniu ponownie sadzi we wrześniu na głębokość 10-12 cm. Sadząc w grupach stosuje się rozstawę 15x15 cm. W uprawie rzędowej odległości między rzędami 25 cm a w rzędzie 10 cm.

26.4.2.7. Tulipan (Tulipa L.)

Tulipany należą do najpiękniejszych kwiatów wiosennych. Uprawia się bardzo dużą ilość różnych form uzyskanych z hodowli poszczególnych gatunków. Najczęściej stosowany jest podział na następujące grupy: Duc van Tholl, pojedyncze, wczesne, pełne wczesne, Darwina, Mendla, Triumf, Rembrandta, papuzie, mieszańce Darwina. W obrębie tych grup jest bardzo dużo odmian o różnych kolorach kwiatów. Tulipany rozmnaża się z cebul odnawiających w okresie lipca do września. Cebule sadzi się na głębokość 10-20 cm a w rzędzie co 15 cm. Przy sadzeniu w grupach stosuje się rozstawę 15x15 cm. Wymagania w odniesieniu do gleby i nasłonecznienia podobne jak narcyzów.

26.4.3. Byliny zimujące w pomieszczeniach

Należą tu byliny, które w zimie przemarzają i dlatego wymagają wykopywania części podziemnych i przetrzymywania ich w suchych i bezmroźnych warunkach (przechowalnie, piwnice).

26.4.3.1. Begonia (Begonia L.)

Uprawiana jest najczęściej begonia bulwiasta. W obrębie tego mieszańca międzygatunkowego wyróżnia się begonie bulwiaste wielkokwiatowe, drobnokwiatowe i o pędach zwisłych. W każej z tych grup są odmiany o kwiatach pojedynczych i pełnokwiatowe o barwie białej, żółtej, różowej i czerwonej.

Begonia bulwiasta znajduje zastosowanie na kwietniki, do dekoracji balkonów, pojemników oraz jako roślina doniczkowa. Dobrze rosną w pełnym nasłonecznieniu i w półcieniu, wymagają gleby próchnicznej.

Rozmnażanie begonii można prowadzić z nasion i przez podział bulw a także przez sadzonkowanie. Nasiona wysiewa się w styczniu-lutym w szklarni w temp. 18-20^oC. Pikuje się 2-3 krotnie. W końcu maja przesadza się na miejsce stałe w rozstawie 25-30 cm.

Fot. 79. Wiciokrzew o kwiatach pomarańczowych

Fot. 80. Wiciokrzew pomorski o kwiatach żółtych

Fot. 81. Kwitnący krzew złotlinu

Fot. 82. Róża bukietowe

26.4.3.2. Paciorecznik (Canna L.)

Paciorecznik posiada liście szerokolancetowate oraz kwiatostan podobny do mieczyka. Kwiaty są bardzo duże o średnicy 14 cm barwy żółtej, różowej, czerwonej lub białej. Kłącza muszą być przechowywane w temperaturze nieco powyżej 0^oC i w marcu posadzone do torfu. W czerwcu wysadza się je na miejsce stałe.

Paciorecznik nadaje się na kwietniki i grupy w parkach. Wymaga stanowisk słonecznych o wilgotnej żyznej glebie. Kwitnie od końca lipca do mrozów. Rozmnaża się z nasion i przez podział kłączy. Kłącza na miejsce stałe sadzi się co 50-70 cm.

26.4.3.3. Dalia (Dahlia Cav.)

Uprawiane jako byliny ozdobne dalie dzielimy na pojedyncze i pełne. W obrębie dalii pojedynczych wyróżniamy : zwykłe, anomonowe, kryzowane. Pełne dzieli się na: pomponowe, dekoracyjne kaktusowe. Dalie posiadają korzenie bulwiaste, które przed nastaniem silniejszych przymrozków należy wykopać i przenieść do pomieszczenia przechowalniczego. Roślina w zależności od odmiany może mieć wysokość od 35 cm do 2 m. Koszyczki kwiatowe duże lub bardzo duże są osadzone na długich łodygach. Dalie kwitną od lipca do mrozów.

Dalie nadają się na kwietniki i na kwiat cięty. Wymagają stanowiska słonecznego a gleby żyznej i przepuszczalnej. Rozmnaża się je z sadzonek i przez podział karp. Sadzonki uzyskuje się z młodych pędów wyrastających z karp podpędzonych w lutym i marcu. Karpy dzieli się w maju tak by bulwy miały część nasady pędu przynajmniej z jednym pączkiem. Sadzi się: odmiany rabatowe wysokie co 100 cm, średnio wysokie co 70 cm a kwietnikowe co 35-50 cm.

26.4.3.4. Mieczyk (Gladiolus L.)

Uprawiane w ogrodach mieczyki pochodzą od zkrzyżowanych różnych gatunków. Wyrastają przeważnie do wysokości 1,5 m. Mają liście mieczowate. Kwiaty grzebieniaste osadzone na wysokiej sztywnej łodydze dochodzą do średnicy 20 cm ustawione są jednostronnie w szczytowych kłosach. Rozwijają się kolejno. Barwa kwiatów bywa różna w zależności od odmiany. Są też pstre i cętkowane. Kwitną od lipca do września.

Mieczyki uprawiane są przeważnie na kwiat cięty. lubią miejsca nasłonecznione ale nie są wrażliwe na rodzaj gleby. Głębokość sadzenia bulwocebul 10-15 cm, rozstawa 10-15 cm.

27. Drzewa i krzewy ozdobne

Rośliny te tworzą trwałe pędy i system korzeniowy. Dzieli się je na drzewa, krzewy, podkrzewy, krzewinki i pnącza.

Drzewa. Mają pień na którym jest osadzona korona z konarami i drobniejszymi gałązkami. Dzieli się je na: małe (5-8m), średnie (10-15 m), wysokie (20-40 m). Drzewa mogą być prowadzone w formie piennej (pień i korona), naturalnej (rozgałęzienie od dołu) i krzewiastej (bez przewodnika).

Krzewy. Składają się z kilku lub wielu zdrewniałych pędów o podobnej sile wzrostu wyrasatających z szyjki korzeniowej. Dzieli się je na rozesłane, niskie (50-100 cm), średnie (120-180 cm) i wysokie (2-5 m).

Podkrzewy (półkrzewy). Mają pędy niecałkowicie zdrewniałe (np.hortensja ogrodowa). Ze względów praktycznych zalicza się je do krzewów (podobnie jak np. półkrzew malina w sadownictwie zaliczana jest do krzewów).

Krzewinki. Są niskimi roślinami (20-30 cm) mającymi pędy zdrewniałe ale częściowo asymilujące np. barwinek czy ubiorek wiecznie zielony. Ze względów praktycznych zalicza się je do bylin.

Pnącza. Jest to grupa roślin zielnych i drzewiastych charakteryzująca się tworzeniem wiotkich długich pędów płożących po ziemi., opierających się o inne rośliny lub przy pomocy podpór rosnących do góry. Dzieli się je na: prymitywne (bez urządzeń czepnych), owijające się (owijają się łodygami za podpory) i samoczepne (wznoszą się do góry dzięki korzeniom czepnym lub przylgom).

Rośliny drzewiaste mogą ozdabiać nie tylko kwiatami ale także całym swoim wyglądem, owocami, barwnie lub specyficznie wyglądającymi liśćmi, pędami dekoracyjnymi, korą pnia czy pędów a także całym pokrojem i formą rośliny.

Według Nowaka i in. (1970) z najważniejszych roślin drzewiastych ozdabiających kwiatami można wymienić: kasztanowiec drobnokwiatowy, kasztanowiec czerwony, omżyn Dawida, pigwowiec japoński, milin czepny, powojniki, głóg dwuszyjkowy, żylistek, forsycja, hortensja wiechowata, złotlin japoński, suchodrzew i wiciokrzew, magnolie, jabłonie, jaśminowce, czereśnie, śliwy, wiśnie, migdałek pełnokwiatowy, różanecznik, porzeczka krwista, róże, tawuły, lilaki, tamaryszek drobnokwiatowy, kalina koreańska, wejgela, glicynia.

Pod względem wartości zdobniczej owoców na uwagę zasługują następujące gatunki roślin drzewiastych: klon tatarski, klon syberyjski, berberysy, powojniki, irga wielokwiatowa, głogi, iglicznia trójciernista, suchodrzewy i wiciokrzewy, jabłonie, ognik szkarłtny, skrzydłorzech kaukaski, róże, jarząb.

Liśćmi bardzo dużymi ozdabiają: kokornak wielkolistny, katalpa zwyczajna, platan klonolistny, skrzydłorzech kaukaski, winorośle. Rośliny o liściach czerwonych to: klon zwyczajny, berberys Thunberga, buk zwyczajny, buk zwyczajny zwisający, jabłoń purpurowa, śliwa wiśniowa. Liście żółte posiadają: klon jesionolistny „złocisty”, katalpa zwyczajna „złota”, cyprysik groszkowy „Pierzasty złoty”. Krzewy i drzewa mające liście srebrzyste to: jadła kalifornijska, cyprysik Lawsona „Aluma”, jałowiec pospolity „kolumnowy” świerk kłujący, jarząb mączysty, lipa srebrzysta. Liście pstre: klon jesionolistny, aktinidia pstrolistna, dereń biały odmiany pstrolistne.

Bardzo dekoracyjne są też u niektórych drzew i krzewów kora i pędy: brzoza brodawkowata (kora biała), dereń biały odmiana syberyjska (młode pędy czerwone), dereń rozłogowy „Żółtogałązkowy” (młode pędy żółte), buk zwyczajny (kora szara), złotlin japoński (pędy zielone), jabłoń purpurowa (młode pędy ciemnoczerwone), topola biała (kora biała), platan klonolistny (kora łaciata, żółtawa i szara), róża czteropłatkowa „Oskrzydlona” (bardzo czerokie czerwone kolce).

Pokrój rośliny jest również cechą charakterystyczną dla wielu gatunków i odmian. Wyróżnić można pokrój: nieregularny (miłorząb japoński, grusza pospolita, robinia biała), stożkowaty (leszczyna turecka, świerk serbski, daglezja zielona odmiana modra), kolumnowy (cyprysik Lawsona „Aluma”, topola włoska, cis pośredni „Hicksa”), kulisty (klon zwyczajny, kasztanowiec czerwony, robinia biała „kulista”).

Poza pokrojem wyróżnia się jeszcze formę wzrostu. Są one następujące: zwisające, pnące i rozesłane. Przykładem formy zwisającej może być: buk zwyczajny „Zwisający” czy wiąz górski „Zwisający”. Formę pnącą ma np. milin czepny, wiciokrzew pomorski, glicynia. Formę rozesłaną reprezentują: irga Dammera”, jałowiec sawina, jałowiec chiński odmiany Sargenta.

27.1. Zestawienie drzew i krzewów ozdobnych ze względu na ich wysokość i przydatnóść dekoracyjną w różnych warunkach siedliskowych

Znajomość wielkości drzew i krzewów poszczególnych gatunków oraz ich reakcja na warunki klimatyczne i glebowe ułatwia dobieranie pod względem plastycznym i wymagań siedliskowych. Poniżej podaję za Raczkowskim (1964) oraz Białobokiem i Hellwingiem (1995) zestawienie drzew i krzewów wg. wysokości a także przydatności na różne tereny.

27.1.1. Drzewa

27.1.1.1Drzewa małe (wysokości 4-8m)

L i ś c i a s t e

Acer platanoides var. globosum Klon zwyczajnyodm.kulista Malus scheideckeri Jabłoń Scheidekera

Aesculus pavia Kasztanowiec Pawia „ purpurea Jabłoń purpurowa

Betula verrucosa var. youngii Brzoza brodawkowata odm.zwisająca Morus alba Morwa biała

Catalpa-gatunki Katalpa-gatunki Phellodendron Korkowiec

Cercidiphyllum japonicum Grujecznik japoński Pirus salicifolia Grusza wierzbolistna

Cerasus vulgaris-odmiany Wiśnia zwyczajna-odmiany Rhus typhina Sumak octowiec

„ maheleb Wiśnia wonna-antypka Robinia neo-mexicana Robinia nowomeksykańska

„ serrulata-odmiany Wiśnia piłkowana-odmiany „ pseudocacia var. beseniana „ biała odm.Bessona

„ subhirtella „ Wiśnia różowa „ var inermis „ biała odm.bezbronna

Cornus mas Dereń jadalny Salix acutifolia Wierzba ostrolistna

Cratagus monogyna Głóg jednoszyjkowy „ caprea Wierzba iwa

„ oxyacantha Głóg dwuszyjkowy „ fragilis var. sphaerica Wierzba krucha odm.kulista

„ intricata Głóg szkarłatny „ pentandra Wierzba laurowa

„ punctata Głóg centkowany Sorbus aria Jarząb mączny

Fraxinus oxycarpa Jesion ostroowockowy „ aucuparia Jarząb pospolity

Magnolia denudata Magnolia naga „ „ var pendula Jarząb pospolity odm.zwisająca

„ soulangeana Magnolia Soulangea „ intermedia Jarząb szwedzki

Malus floribunda Jabłoń kwiecista Ulmus glabra var. pendula Wiąz polny

„ pumila var. niedzwedzkyana Jabłoń niska odm.Niedźwieckiego „ pumila-odmiany Wiąz syberyjski-odmiany

I g l a s t e

Chamaecyparis nootkatenis Cyprysik nutkalski Taxus baccata Cis pospolity

„ pisifera Cyprysik groszkowy Thuja occidentalis-odmiany Żywotnik zachodni-odmiany

Juniperus virginiana Jałowiec wirginijski Thujopsis dolabrata Żywotnikowiec japoński

Sciadopitys verticillata Sośnica japońska

27.1.1.2.Drzewa średniej wysokości (10-15 cm)

L i ś c i a s t e

Acer negundo Klon jesieniolistny Populus tremula Topola drżąca

Aesculus carnea Kasztanowiec czerwony „ wilsonii Topola Wilsona

Betula ermani i wiele innych Brzoza Ermana i wiele innych Padus serotina Czeremcha amerykańska

Carpinus betulus Grab pospolity „ racemosa Czremcha zwyczajna

Celtis occidentalis Wiązowiec zachodni Pterocarya Skrzydłorzech

Cerasus avium Czereśnia ptasia Robinia-niektóre gatunki Robinia-niektóre gatunki

Corylus colurna Leszczyna turecka Salix alba Wierzba biała

Fagus silvatica var. pendula Buk zwyczajny odm.zwisająca „ „ var. pyramidalis Wierzba biała odm. piramidalna

Fraxinus excelsior var. difersifolia Jesion wyniosły odm.jednolistna „ „ var. vitelina pendula Wierzba biała od.złota zwisająca

Juglans mandshurica Orzech madżurski „ fragilis Wierzba krucha

„ sieboldiana Orzech japoński „ elegantissima Wierzba japońska zwisająca

Magnolia acuminata Magnolia drzewiasta „ babylonica Wierzba babilońska

„ kobus Magnolia japońska Tilia euchlora Lipa krymska

Populus simonii Topola Simona „ japonica Lipa japońska

„ „ var. fastigiata Topola Simona odm. włoska

I g l a s t e

Chamaecyparis nootkatensis Cyprysik nutkalijski Picea mariana Świerk czarny

(w dobrych warunkach) (w dobrych warunkach) Pinus cembra (na nizinie) Sosna limba (na nizinie)

Chamaecyparis pisifera Cyprysik groszkowy „ banksiana Sosna Banksa

(w dobrych warunkach) (w dobrych warunkach) Pseudotsyuga taxifolia var. glauca Daglezja zielona odm.sina

Juniperius virginiana Jałowiec wirginijski Thuja occidentalis Żywotnik zachodni

(w dobrych warunkach) (w dobrych warunkach)

27.1.1.3 Drzewa duże (wysokości ponad 15 m)

L i ś c i a s t e

Acer platanoides Klon zwyczajny Gymnocladus Kłęk

„ pseudoplatanus Klon jawor Juglans cinerea Orzech szary

„ rubrum Klon czerwony „ nigra Orzech czarny

„ saccharinum Klon srebrzysty Liriodendron tulipifera Tulipanowiec amerykański

Aesculus hippoccastanum Kasztanowiec zwyczjny Platanus Platan

Alnus-większość gatunków Olsza-większość gatunków Populus-większość gatunków Topola-większość gatunków

Betula verrucosa Brzoza brodawkowata Quercus Dąb-większość gatunków

Carya-więlkszość gatunków Orzesznik-większość gatunków Robinia pseudacacia Robinia biała

Fagus silvatica Buk zwyczajny Tilia platyphyllos Lipa wielkolistna

Fraxinus americana Jesion amerykański „ cordata Lipa drobnolistna

„ excelsior Jesion wyniosły „ tomentosa Lipa srebrzysta

Gleditschia Iglicznia Ulmus Wiąz-większość gatunków

I g l a s t e

Abies Jodła Prinus strobus Sosna wejmutka

Ginkgo biloba Miłorząb japoński „ nigra Sosna czarna

Larix Modrzew Pseudotsuga taxifoia Daglezja zielona

Picea- większość gatunków Świerk-większość gatunków Taxodium distichum Cyprysik błotny

Pinus silvestris Sosna pospolita

27.1.2. Krzewy

27.1.2.1. Krzewy karłowe i ścielące się (do wysokości 50 cm)

L i ś c i a s t e

Chaenomeles japonica var.alpina Pigwowiec japoński odm.karłowa Evonymus fortunei var.radicans Trzmielina pnąca odm.położona

Cotoneaster adpresssa Irga położona Lonicera pileata Suchodrzew chiński

„ dammeri Irga Dammera „ spinosa var. albertii Suchodrzew kolący odm.Alberta

„ horizontalis Irga pozioma Salix herbacea Wierzba nibyzielona

„ microphylla Irga drobnolistna „ reticulata Wierzba żyłkowana

Cytisus purpureus Szczodrzeniec purpurowy „ arenaria Wierzba piskowa

Daphne cneorum Wawrzynek główkowaty

Evonymus nana Trzmielina niska

I g l a s t e

Juniperus communis var. saxatilis Jałowiec pospolity odm. halna Juniperus sabina var. tamariscifolia Jałowiec sawina odm.tamaryszkowata

Juniperus procumbens Jałowiec rozesłany Picea excelsa var. prostrata Świerk pospolity odm.prostrata

„ horizontalis-odmiany Jałowiec płożący-odmiany Pinus montana var. pumilio Sosna górska (kosodrzewina)odm.pumilo

27.1.2.2. Krzewy małe (wysokość 50-100 cm)

L i ś c i a s t e

Amygdalus nana Migdał karłowy Ribes alpinum var.pumilum Porzeczka alpejska od. niska

Andromeda Modrzewnica Robinia hispida Robinia włochata

Artemisia Bylica Rosa cinnamomea (do1,5m) Róża girlandowa (do1,5 m)

Berberis buxifolia var. nana Berberys buxiflora odm.karłowa „ gallica Róża francuska

„ thunbergii (do 1,5m) Berberys Tunberga (do 1,5) Rosa centifolia Róża stulistna

„ wilsonae Berberys Wilsona „ spinosissima Róża gęstokolczasta

Betula nana Brzoza karłowa Deutzia gracilis Żylistek wysmukły

Buxus Bukszpan „ lemoinei Żylistnek Lemoinea

Caragana pygmaea Karagana karłowa Dervilla sessilifolia Zadrzewnia krótkoogonkowa

Cerasus fruticosa Wisienka stepowa Cytisus ratisbonensis Szczodrzeniec rozesłany

„ glandulosa Wiśnia gruczołkowata Genista tinctoria Janowiec barwierski

Chaenomeles japonica-niektóre Pigwowiec japoński-niektóre Hydrangea arborescens Hortensja drzewkowata

odmiany odmiany „ serrata (do 1,5) Hortensja piłkowana (do 1,5 m)

Cotoneaster adpressa var. praecox Irga położona odm.wczesna Kalmia Kalmia

Daphne mezereum Wawrzynek wilczełyko Kerria japonica Złotlin japoński

Paeonia suffruticosa Peonia drzewiasta Lonicera coerulea (do1,5 m) Suchodrzew siny (d0 1,5 m)

Philadelphus coronarius var. pumilus Jaśminowiec wonny odm.karłowa „ nitida Suchodrzew mirtolistny

„ microphyllus Jaśminowiec drobnolistny tatarica var. nana Suchodrzew tatarski odm.karłowa

„ lemoinei -część Jaśminowiec Lemoinea-część „ thibetica Suchodrzew tybetański

odmian odmian Mahonia aquifolium Machonia pospolita

Rhododendron-gatunki górskie Różanecznik-gatunki górskie Potentilla Pięciornik

i cześć odmian ogrodowych i część odmian ogrodowych Spirea pruhoniciana Tawuła pruhonicka

Salix purpurea var.nana Wierzba purpurowa odm.karłowa „ thunbergii Tawuła Tunberga

Sibiraea laevigata (do 1,5m) Sibiria sina (do 1,5m) Stephanandra incisa Tawulec pogięty

Spiraea albiflora Tawuła białokwiatowa Viburnum opulus Kalina koralowa

„ bumalda Tawuła drobna Viburnum opulus var. nanum Kalina koralowa odm.karłowa

do 70 cm) do 70 cm)

„ japonica Tawuła japońska

„ media (do1,5m) Tawuła średnia do (1,5 m)

27.1.2.3. Krzewy średnie (wysokość 1,2-2 m)

L i ś c i a s t e

Alnus viridis Olsza zielona Tamarix odessana Tamaryrzek odesski

Amorpha fruticosa Indygowiec zwyczajny Lonicera-większość gatunków Suchodrzew-większość gatunków

Berberis-większość gatunków Berberys-większość gatunków (do 3 m) (do 3 m)

(do3m) (do 3 m) Lycium Kolcowój

Betula humilis Brzoza niska Malus sargenti Jabłoń Sargenta

Buddleia nivea Budleja śnieżna Philadelphus coronarius (do 3m) Jaśmin wonny (do 3m)

Buxus Bukszpan „ cymosus-odmiany Jaśmin baldaszkowy odmiany

Calycanthus (do 3m) Kielichowiec (do 3m) „ falconeri Jaśmin Falkonera

Caragana spinosa Karagana ciernista „ lemoinei-odmiany Jaśmin Lemoinea odmiany

„ frutex Karagana podolska „ microphyllus (do 1,5m) Jaśmin drobnolistny (do 1,5m)

Chaenomeles lagenaria Pigwowiec chiński „ pekinensis Jaśmin pekiński

Clethra alnifolia Orszelina zwyczajna „ purpureo-maculatus Jaśmin plamisty

Colutea Moszeniec (truszczelina) „ virginalis-odmiany Jaśmin panieński-odmiany

Cornus alba-odmiany (do 3m) Dereń biały-odmiany do 3 m) Phycosarpus (do3 m) Pęcherznica (do 3 m)

„ stolonifera Dereń rozłogowy Pieris Pierys

Cotoneaster -większość gatunków Irga - większość gatunków Potentilla fruticosa (do1,5m) Pięciornik krzewiasty (do1,5m)

(do 3 m) (do 3 m) Prunus spinosa Śliwa tarnina

Cytisus nigracians Szczodrzeniec czerniejący Pyracantha coccinea (do 3 m) Ognik szkarłatny (do 3m)

Deutzia magnifica (do 3 m) Żylistek okazały (do3m) Rhamnus alpina Szakłak górski

„ scabra-odmiany (do 3 m) Żylistek szorstki-odmiany.(do 3 m) Rhododendron-większość odmian Różanecznik - większość odmian

„ vilmorinae i inne Żylistek Wilmorina i inne ogrodowych ogrodowych

Elaeagnus argentea (do 3 m) Oliwnik srebrzysty (do3 m) Rhodotypos kerrioides Różowiec biały

„ multiflora Oliwnik kwietny Ribes-większość gatunków i odmian Porzeczka-większość gatunków i odmian

Forsythia (do 3 m) Forsycja (do 3 m) (do 3,5 m) (do 3,5m)

Holodiscus discolor Pustokrężnik różnobarwny Rosa-większość gatunków Róża -większość gatunków

Hydrangea-większość gatunków Hortensja-większość gatunków Rubus odoratus Jeżyna pachnąca

(do 3 m) (do 3 m) Salix aurita Wierzba uszata

Kalmia Kalmia „ purpurea Wierzba purpurowa

Kerria Złotlin „ lapponum Wierzba lapońska

Kolkwitzia Kolkwicja Sorbaria aitchisonii (do 3 m) Tawlina wąskolistna (do 3 m)

Laurocecerasus officinalis Śliwa wawrzynolistna „ sorbifolia Tawlina jarzębinolistna

„ „ var.schip. Śliwa wawrzynolistna odm. Spiraea-większość gatunków Tawuła-większość gatunków

ka*nsis Szypkajska (do 3 m) (do 3 m)

„ officinalis var. za- Śliwa wawrzynolistna odm. Stephanandra tanakae Tawulec Tanaki

beliana Zabela Symphoricarpos albus Śnieguliczka białojagodowa

Ligustrum obtusifolium var. Ligustr tępolistny odm. „ orbiculatis Śnieguliczka koralowa

regelianum Relgela Viburnum carlesii (do 1,5m) Kalina koreańska (do 1,5 m)

„ vulgare-odmiany Ligustr pospolity odm. „ acerifolium Kalina klonolistna

Syringa persica-odmiany Lilak perski odmiany „ dilatatum Kalina szorstkowłosa

„ vulgaris-niektóre odmiany Lilak pospolity-niektóre odmiany „ pubescens (do 3m) Kalina amnona (do 3m)

ogrodowe ogrodowe „ tomentosum Kalina japońska

Tamarix gallica Tamaryszek francuski

27.1.2.4. Krzewy duże (wysokość ponad 2,5-4,0 m)

L i ś c i a s t e

Acanthopanax Kolcosił Philadelphus pubescens Jaśminowiec owlosiony

Acer ginnala Klon Ginnala Photinia Głogownik

„ palmatum Klon palmowy Prunus cerasifera Śliwa wiśniowa

„ tataricum Klon tatarski Ptelea Parczelina

Aesculus parviflora Kasztanowiec drobnokwiatowy Pterostyrax hospida Strąkowiec japoński

Amelanchier Świdośliwa Rhamnus carthartica Szakłak pospolity

Buddleia Budleja Rhododendron-niektóre odm. Różanecznik -niektóre odmiany

Caragana arborescens Karagana syberyjska ogrodowe ogrodowe

Cerasus mahaleb Wiśnia wonna (antypka) Rhus typhina* Sumak octowiec

„ serrulata*-odmiany Wiśnia piłkowana*-odmiany Robinia kelseyi Robinia kelseya

Cercidiphyllum* Grujecznik* „ viscosa Robinia lepka

Cornus-większość gatunków Dereń - większość gatunków Rosa canina Róża dzika

Corylus avellana Leszczyna pospolita „ omeiensis Róża czteropłatkowa

Cotinus coggygria Perukowiec zwyczajny „ sweginzowii Róża wysoka

Crataegus* Głóg* Salix caperea Wierzba iwa

Cydonia Pigwa „ cinerea Wierzba szara

Davidia Dawidia „ viminalis Wierzba wiciowa

Decaisnea Palecznik Sambucus nigra Bez czarny

Evonymus europea Trzmielina pospolita Sambucus racemosa Bez koralowy

Exochorda Obiela Staphylea Kłokoczka

Halesia* Ośnieża* Syringa-większość gatunków Lilak-większość gatunków

Hippopha* Rokitnik Tamarix tetrandra Tamaryszek czteropręcikowy

Laburnum Złotokap „ pentandra Tamaryszek pięciopręcikowy

Ligustrum ovalifolium Ligustr jajolistny Viburnum lantana Kalina hordowina

„ vulgare Ligustr pospolity „ lentago Kalina kanadyjska

Lonicera maackii i wiele innych Suchodrzew Maacka i wiele innych „ opulus Kalina koralowa

Malus halliana Jabłoń Hallana „ pruifolium (do 8m) kalina śliwolistna (do 8m)

Mesphilus Nieszpółka „ rhytidophyllum (w Kalina sztywnolistna w

Philadelphus insignis Jaśminowiec letni dobrych warunkach) (dobrych warunkach)

„ gordonianus Jaśminowiec Gordona

27.2. Najważniejsze dobory drzew i krzwów na różne tereny

27.2.1. Drzewa i krzewy na gleby piaszczyste

Klon polny Szczodrzeniec żarnowiec

Klon Ginnala Szczodrzeniec (wiele gatunków)

Klon jesionolistny Oliwnik wąskolistny

klon tatarski Oliwnik srebrzysty

Indygowiec zwyczajny Janowiec (wiele gatunków)

Berberys zwyczajny Iglicznia pospolita

Brzoza brodawkowata Słonisz srebrzysty

Fot. 83. Magnolia pośrednia

Fot. 84. Róża pomarszczona

Fot.85. Migdałek pełnokwiatowy

Fot. Kwiatostany barszczu Sosnowskiego przy brzegu jeziora

Karagana-wiele gatunków Rokitnik zwyczajny

Wiśnia wonna (antypka) Złotokap alpejski

Moszenki południowe Złotokap zwyczajny

Ligustr pospolity Róża fałdzistolistna

Kolcowój zwyczajny Róża gęstokolczasta

Morwa biała Robina biała

Czeremcha amerykańska Wierzba ostrolistna

Topola drżąca (osika) Wierzba piskowa

Pięciornik krzewiasty Śnieguliczka białajagodowa

Dąb czerwony odm. wielkoowocowe Śnieguliczka koralowa

Sumak octowiec Lilak zwyczajny

Sumak szkarłatny Tamaryszek - cały rodzaj

Róża alpejska Kalina hordowina

I g l a s t e

Jodła jednobarwna (kalifornijska) Sosna pospolita

Jałowiec pospolity Sosna czarna

Jałowiec pospolity od. irlandzka Sosna smolna

Świerk kłujący Sosna górska (kosodrzewina)

Sosna Banka)

27.2.2. Drzewa i krzewy na gleby wilgotne

Li ś c i a s t e

Olsza - cały rodzaj Dąb szkarłatny

Brzoza omszona Dąb błotny

Dereń biały Dąb szypułkowy

Dereń świdwa Porzeczka czarna

Dereń rozłogowy Porzeczka czerwona

Trzmielina pospolita Szakłak pospolity

Trzmielina wielkoowocowa Szakłak kruszyna i inne

Jesion amerykański Bez kanadyjski

Jesion wyniosły Bez czarny

Orzech madżurski Kłokoczka południowa

Orzech japoński Kłokoczka trójlistkowa

Suchodrzew alpejski Wierzba biała

Suchodrzew siny Wierzba biała odm.zlota zwisająca

Suchodrzew Morrowa Wierzba uszata

Suchodrzew tatarski Wierzba iwa

Suchodrzew wschodni Wierzba szara

Suchodrzew zwyczajny Wierzba wawrzynkolistna

Topola biała Wierzba japońska zwisająca

Topola kanadyjska Wierzba krucha

Topola szara Wierzba krucha odm. kuliste

Topola włochata Wierzba purpurowa

Fot. 87. Ogród skalny

Fot. 88. Ozdobne rośliny wodne

Fot. 89. Kwitnący różanecznik o kwiatach biąłych

Fot. 90. Ogród obsadzony bylinami ozdobnymi

Topola czarna Wierzba wiciowa i inne

Topola drżąca i inne Wiąz szypułkowy

Czeremcha zwyczajna Kalina ząbkowana

Czeremcha amerykańska Kalina koralowa

Czeremcha wiginijska Kalina koralowa odm. płona (buldoneż Skrzdłorzech kaukaski i inne)

I g l a s t e

Świerk pospolity Cis pospolity

Cyprysik błotny

27.2.3. Drzewa i krzewy dla okręgów przemysłowych¹

Klon polny Kłęk kanadyjski

Klon Ginnala* Hortensja drzewkowata

Klon jesionolistny* Hortensja ogrodowa

Klon srebrzysty* Hortensja bukietowa

Aktinidia ostrolistna Orzech włoski

Aktinidia pstrolistna Złotokop alpejski

Bożodrzew gruczołkowaty Złotokop zwyczajny

Olsza szara Liguster jajolistny

Olsza czarna Liguster pospolity

Świdośliwa zachodnia Wiciakrzew przewiercień

Świdośliwa kaukaska Suchodrzew Maacka

Świdośliwa jajowata Suchodrzew czarny

Indygowiec zwyczajny* Suchodrzew wschodni

Brzoza brodawkowata Wiciokrzew pomorski

Budleja (omżyn) Suchodrzew tatarski*

Karagana* Suchodrzew zwyczajny

Śniegowiec wirginijski Kolcowój zwyczajny*

Katalpa awyczajna Mahonia pospolita

Wisienka stepowa Magnolia drzewiasta

Wiśnia wonna (antypka) Magnolia japońska

Powojnik pnący (wyniosły) Jabłoń jagodowa

Moszenki południowe* Miesięcznik kanadyjski

Leszczyna Morwa biała

Dereń biały Morwa czarna

Dereń kwiecisty Czremcha zwyczajna

Dereń wiechowaty Czeremcha amerykońska

Dereń świdwa Winobluszcz pięciolistkowy (dzikie

Dereń rozłogowy wino)

Irga Delisa Winobluszcz japoński (odmiana

Irga pozioma Veitcha)

Irga błyszcząca Grusza pospolita

Irga czarna Grusza wierzbolistna

Perukowiec zwyczajny Jaśminowiec wonny i inne

Głóg ostrogowy Korkowiec

Głóg szkarłatny Topola berlińska*

Głóg jednoszyjkowy Topola kanadyjska*

Głóg dwuszyjkowy* Topola czarna*

Głóg cętkowany Topola piramidalna

Głóg syberyjski (krwisty) Śliwa lubaszka

Żylistek Śliwa tarnina

Oliwnik wąskolistny* Parczelina trójlistkowa

Oliwnik srebrzysty Dąb czerwony odm.wielkoowocowa

Trzmielina pospolita Dąb burgundzki

Trzmielina brodawkowa Dąb szkarłatny

Buk zwyczajny Dąb błotny

Forsycja europejska Dąb szypułkowy

Forsycja zwisła Dąb bezszypułkowy

Forsycja zielona* Szakłak pospolity

______________________________________________________________________

¹ Rośliniy wybitnie odporne oznaczone są gwiazdką

Sumak octowiec* Tawlina jarzębinolistna*

Robinia włochata Jarząb pospolity

Robinia biała* Jarząb pośredni

Robinia lepka Jarząb szwedzki

Różanecznik Śnieguliczka białojagodowa

Porzeczka alpejska* Śnieguliczka koralowa*

Porzeczka złota Lilak węgierski

Agrest pospolity Lilak perski

Porzeczka czerwona Lilak kosmaty

Porzeczka krwista Lilak zwyczajny

Róża dzika Tamaryszek francuski

Róża czerwonawa Lipa srebrzysta

Róża pomarszczona Lipa drobnolistkowa

Wierzba ostrolistna Lipa węgierska

Wierzba biała* Lipa warszawska

Wierzba uszata* Kalina olcholistna

Wierzba iwa* Kalina ząbkowana

Wierzba krucha* Kalina horlowina

Wierzba błyszcząca Kalina kanadyjska

Bez Kalina koralowa

Tawuła ożankolistna Kalina śliwolistna

Tawuła wczesna Krzewuszka kwiecista

Tawuła Billiarda Krzewuszka cudowna

Tawuła japońska Słodlin (glicynia) chiński

Tawuła długolistna

Tawuła wierzbolistna*

Tawuła Van Houttea

I g l a s t e

Jodła kolifornijska Świerk Engelmanna

Cyprysik Lawsona Świerk kłujący

Cyprysik nutkajski Świerk kłujący odm.srebrzysta

Cyprysik groszkowy Świerk kłujący odm. sina

Miłorząb japoński* Świerk biały

Jałowiec chiński Świerk serbski

Jałowiec sawina Sosna czarna

Jałowiec wirginijski Sosna górka (kosodrzewina)

Limba

Cis pospolity

27.2.4. Drzewa do obsadzania ulic miejskich¹

L i ś c i a s t e

Klon polny Klon srebrzysty**

Klon zwyczajny Kasztanowiec czerwony

Klon zwyczajny odm.Lorberga Kasztanowiec zwyczajny

Klon zwyczajny odm. Szwedlera Kasztanowiec krwisty

Klon zwyczajny odm. kulista* Brzoza brodawkowa**

Klon jawor Grab pospolity

_____________________________________________________________________

¹ Gatunki nadające się do obsadzania ulic wąskich oznaczone są jedną gwiazdką.

Rośliny wybitnie odporne na warunki miejskie oznaczone są dwoma gwiazdkami

Wiśnia zwyczajna odm. kulista* Dąb szypułkowy odm.stożkowa

Głóg dwuszyjkowy odm.pełnokwiatowa Robinia biała

czerwona* Robinia biała odm. bezbronna*

Jesion amerykański** Robinia biała odm. Bessona*

Jesion wyniosły Jarząb mączny*

Jesion wyniosły odm. kulista Jąrząb pospolity*

Jesion wyniosły odm. jednolistne Jarząb mieszańcowy*

Iglicznia pospolita Jarząb szwedzki*

Platan klonolistny Lipa Molthiego

Topola berlińska Lipa srebrzysta**

Topola piramidalna Lipa drobnolistna

Topola Simona Lipa krymska

Topola Simona odm. stożkowata Lipa warszawska**

Dąb czerwony odm. wielkoowocowa Lipa holenderska

Dąb szypułkowy

Fot. 91. Dekoracje kwiatowe w trawniku

Fot. 92. Żywotniki formowane w kształcie kuli i ściętego stożków

Fot. 93. Kolekcje róż piennych

Fot. 94. Rozarium - na pierwszym planie róże bukietowe z różą pienną w środku

Drzewa i krzewy do obsadzania rumowisk¹

Klon jesionolistny* Suchodrzew tatarski

Bożodrzew gruczołkowaty* Suchodrzew zwyczajny

Indygowiec zwyczajny Topola biała*

Świdośliwa kanadyjska Topola kanadyjska

Migdał karłowy Topola drżąca (osika)

Morela zwyczajna Jaśmin wonny

Brzoza gruczołkowata* Śliwa lubaszka

Karagana syberyjska Sumak octwowiec

Karagana podolska Porzeczka alpejska

Czereśnia ptasia Porzeczka skalna

Wisienka stepowa Porzeczka czerwona

Wiśnia wonna (antypka) Robinia biała

Moszenki południowe Robinia lepka

Powojnik pnący Róża alpejska

Szczodrzeniec żarnowiec Róża fałdzistolistna

Janowiec-wiele gatunków Róża gęstokolczasta

Oliwnik wąskolistny* Malina właściwa

Oliwnik srebrzysty Wierzba ostrolistna

Rokitnik zwyczajny* Wierzba biała

Złotlin japoński Wierzba uszata

Złotokap zwyczajny Wierzba iwa*

Wierzba krucha Lilak zwyczajny

Wierzba rozłogowa Śnieguliczka białojagodowa

Bez czarny Śnieguliczka koralowa

Bez koralowy Kalina hordowina

Jarząb mączny

27.2.5. Drzewa i krzewy na żywopłoty

27.2.5.1. Formowane obwódkowe (do 30 cm)

Bukszpan zwyczajny odm.karłowa Jaśmin wonny odm.karłowa

Ligustr wyniosły

______________________________________________________________________

¹ Drzewa i krzewy szczególnie dobrze rosnące na gruzach oznaczone są gwiazdką

Fot. 95. Świerki i jodły w nasadzeniu parkowym

Fot. 96. Sosna górska (kosodrzewina)

Fot. 97. Forsycja w układzie grupowym

Fot. 98. Szpaler cisa pospolitego zimą

27.2.5.2. N i s k i e (30-100 cm)

Bukszpan zwyczajny Ligustr pospolity

Irga ostrolistna Porzeczka alpejska

Irga błyszcząca

27.2.5.3.Średnie (100-200 cm)

L i ś c i a s t e

Klon polny Morwa biała

Klon Ginnala Śliwa wiśniowa

Klon tatarski Śliwa ałycza

Karagana syberyjska Wiśnia wonna (antypka)

Grab pospolity Ognik szkarłatny

Głóg Lilak zwyczajny

Oliwnik wąskolistny

I g l a s t e

Jałowiec wirginijski Cis pospolity

Świerk pospolity Żywotnik zachodni (w odmianach)

Świerk kłujący

27.2.5.4. Wysokie (200-300 cm)

L i ś c i a s t e

Klon polny Oliwnik wąskolistny

Grab pospolity Lipa drobnolistna

I g l a s t e

Świerk pospolity Żywotnik zachodni

Świerk kłujący (w odmianach)

27.2.5.5. Nieformowane

Berberys Tunberga Żylistek

Berberys Tunberga czerwonolistny Forsycja

Berberys zwyczajny Suchodrzew tatarski

Berberys zwyczajny czerwonolistny Kolcowój zwyczajny

Pigwowiec japoński Jaśminowiec

Dereń biały Śliwa tarnina

Dereń biały odm. pstrolistny Tawuła

Dereń świdwa Śnieguliczka

Róża

27.3. Główne zasady postępowania przy sadzeniu i pielęgnacji drzew i krzewów ozdobnych.

27.3.1.Pora sadzenia

Drzewiaste rośliny ozdobne należy sadzić i przesadzać w okresie ich naturalnego spoczynku tzn. od końca października do kwietnia a czasami do maja. Jesienne sadzenie podobnie jak u roślin sadowniczych jest korzystniejsze, gdyż roślina przed zimą zregeneruje dużą ilość uszkodzeń na korzeniach związanych z wykopywaniem ze szkółki. Wcześniej też wiosną rozpocznie pobieranie składników pokarmowych i wody przez nowo wytworzone korzenie włośnikowe.

Są rośliny, które znoszą lepiej wiosenne przesadzanie. Do nich należą: bożodrzew, wilczełyko, tulipanowiec, magnolia, piwonia, korkowiec i inne. Korzenie tych roślin trudno regenerują uszkodzenia systemu korzeniowego w niskiej temperaturze podczas zimy. Również drzewa i krzewy charakteryzujące się twardym drewnem jak graby, głogi, buki i dęby lepiej przyjmują się przy sadzeniu wiosennym. Wiosną też lepiej przyjmują się robinie, trójiglicznie i brzozy, różne róże ogrodowe, klony japońskie i kaliny.

Drzewa i krzewy iglaste najkorzystniej jest sadzić od połowy sierpnia do połowy września (zakończony wzrost) a wiosną od odmarznięcia gleby do końca kwietnia (czasami jak późna wiosna do połowy maja).

Rośliny zimozielone sadzi się i przesadza w tym samym okresie co drzewa i krzewy iglaste. Zarówno drzewa i krzewy iglaste jak i rośliny zimozielone sadzi się i przesadza z bryłą korzeniową.

27.3.2. Sadzenie drzew i krzewów

Przed sadzeniem drzew i krzewów obowiązują te same zasady przygotowania gleby jakie opisano w części sadowniczej. Gleba powinna być odchwaszczona i nawieziona jak dla innych upraw ogrodniczych.

Rozstawa dla roślin zależy od siły ich wzrostu i pokroju. Przyjmuje się, że przy sadzeniu krzewów odległości sadzenia powinny być równe wysokości krzewu a w zwartych skupiskach połowie tej wysokości. Dla krzewów płożących w zależności od siły wzrostu i pokroju odległości mogą wynosić 70, 100, 150 i 200 cm. Dla drzew stosuje się odległości pozwalające na swobodny rozrost korony. Będzie to 5, 10, 15 lub 20 m.

Średnica kopanych dołków pod drzewa i krzewy powinna być taka by można było w nim swobodnie rozłożyć korzenie. Dla drzew wynosi ona od 70 do 120 cm. Głębokość dołka 60-70 cm. Średnica dołka pod krzewy wynosi 30-70 cm, głębokość 40-50 cm.

Zaprawianie dołków kompostem, przegnitym obornikiem lub nawozami mineralnymi powinno być stosowane tylko na glebach ubogich o płytkiej warstwie próchnicznej. Na glebie przygotowanej w sposób właściwy wcześniej nie zachodzi potrzeba dodatkowego zaprawiania dołków.

Przy sadzeniu iglaków i roślin zimozielonych w celu łatwiejszego zakorzenienia się należy do dołka dodać torfu ogrodniczego. Przy zaprawianiu dołków ich szerokość i głębokość powinna być powiększona.

Sadząc żywopłoty kopie się rowki przy sznurze. Ścianki rowka muszą być pionowe gdyż przy nich ustawia się sadzone rośliny. Szerokość rowka pod żywopłoty jednorzędowe wynosi 40-50 cm i głębokość 35 cm, pod dwurzędowe 60-70 cm i głębokość 50 cm. Dla żywopłotów trzyrzędowych szerokość dołka wynosi 90-120 cm a głębokość 60 cm.

Technika kopania dołków jest taka sama jak u roślin sadowniczych.

Drzewa pienne po posadzeniu należy przywiązać do sosnowych lub świerkowych okorowanych palików długości około 3 m i średnicy 8 cm. Część dolna palika musi być zabezpieczona przed gniciem poprzez opalenie lub zaimpregnowanie środkami chemicznymi (karbolina sadownicza, smoła drzewna, 10 % siarczan miedzi) na długości około 1 m. Paliki moczy się w tych roztworach zanurzone w beczce przez 2-3 doby.

Po wykopaniu dołka pal wbija się w jego dno przy pomocy młotka a następnie przystępuje do sadzenia drzewka. Drzewka i krzewy sadzi się na takim samym poziomie jak rosły w szkółce. Po posadzeniu i wykonaniu misy z ziemi do gromadzenia wody opadowej drzewo przywiązuje się do palika w jednym miejscu luźno. Po miesiącu jak gleba osiądzie przywiązuje się je do palika na stałe w dwóch miejscach. Wiązać należy w „ósemkę” albo „na okrętkę” sciagając wiązadło między pniem a palikiem.

27.3.3. Prace pielęgnacyjne po posadzeniu

Po posadzeniu drzew i krzewów ozdobnych należy rośliny podlać tak by ziemia była wilgotna na całym przekroju dołka (1-3 wiader wody). Rośliny iglaste i zimozielone po posadzeniu niezależnie od podlania powinny być skrapiane wodą szczególnie w okresie słonecznej pogody. Wskazane jest też ich cieniowanie. Ziemię wokół posadzonych roślin dobrze jest wyściółkować materiałami zabezpieczającymi parowanie gleby np.torf, kora z drzew, rozłożony nawóz.

Po posadzeniu roślin niezależnie od pory sadzenia (jesień, wiosna) należy w okresie przedwiosennym przyciąć pędy nadziemne dla zachowania równowagi między zredukowanym systemem korzeniowym a pozostałą częścią rośliny. Usuwa się przede wszystkim pędy słabe i uszkodzone oraz wadliwie rozmieszczone. Pozostałe należy skrócoć o 1/3 do 2/3 ich długości.

Rośliny iglaste oraz liściaste zimozielone sadzone z bryłą korzeniową nie wymagają cięcia, gdyż ich system korzeniowy nie został uszkodzony.

Przy przesadzaniu starszych drzew i krzewów ozdobnych dobre wyniki uzyskuje się tylko wtedy gdy przesadza się je z dużą bryłą korzeniową. Drzewa i krzewy o płytkim systemie korzeniowym łatwiej znoszą przesadzanie niż głęboko korzeniące się. Trudniej się przyjmują przesadzane drzewa z korzeniem palowym. Z liściastych przesadzanie najlepiej znoszą: lipa, klon, kasztan, platan, topola a z iglastych cis, żywotnik zachodni, świerk, daglezja.

Wyróżnia się trzy sposoby sadzenia drzew starszych: z obnażonymi korzeniami wiosną, z bryłą korzeniową (wiosną i jesienią) i z zamrożoną bryłą korzeniową (zimą).

Fot. 99. Żywotniki w nasadzeniu parkowym

Fot. 100. Żywotniki i świerki zieloną ozdobą w czasie zimy

Fot. 102. Krzewy tawuły w czasie kwitnienia

Fot. 102. Bukiet z kwiatów gipsówki (łyszczec)

Pierwszy sposób przesadzania jest najłatwiejszy i polega na wykopaniu drzewa czy krzewu z jak największą bryłą korzeniową. Następnie oczyszcza się ostrożnie korzenie z ziemi i polewa papką z gliny i krowieńca po czym owija cały system korzeniowy materiałem jutowym i zawiązuje przy pniu. Po przewiezieniu na miejsce przeznaczenia jutę się zdejmuje i cały system korzeniowy rozkłada się na kopczyku w dołku a następnie przysypuje ziemią próchniczną zwracając uwagę by każdy korzeń był starannie ułożony bez załamań. Po dokładnym obsypaniu i uciśnięciu koniecznym jest staranne podlanie.

Drugi sposób przesadzania polega na wcześniejszym o rok obkopaniu bryły korzeniowej rowkiem szerokości 60-80 cm i głębokości 50-80 cm. Korzenie przycina się równo ze ścianą bryły ostrym sekatorem lub piłką. Rowek zasypuje się kompostem lub dobrą ziemią ogrodniczą z dodatkiem torfu i zalewa się wodą. Obwód bryły oznacza się kołkami. Po roku bryłę się odkopuje po zewnętrznej stronie rowka obkłada deseczkami i starannie obwiązuje i ściąga drutem. Po ustawieniu w dołku w miejscu przeznaczenia drut i deski usuwa się i zasypuje przestrzeń między systemem korzeniowym a ścianami dołka próchniczną ziemią a następnie ugniata i polewa obficie wodą.

Trzeci sposób przesadzania nadaje się dla gatunków mrozoodpornych. Jesienią bryłę korzeniwą obkopuje się podobnie jak przy drugim sposobie i zapełnia się rowek liśćmi. Zimą gdy temperatura obniży się do -10^oC liście usuwa się i polewa bryłę wodą. Oblodzenie wzmacnia bryłę korzeniową i chroni przed działaniem mrozu. Po dobrym obmarznięciu oblodzenia można całe drzewo przewieźć na inne miejsce i umieścić w dołku przygotowanym wcześniej. Bryłę korzeniową obsypuje się ziemią, ugniata starannie i na wierzch obkłada grubą warstwą liści.

Na przedwiośniu koronę przesadzonych starszych drzew należy silnie zredukować dla zachowania równowagi z systemem korzeniowym.

27.3.4. Cięcie drzew i krzewów

Cięcie drzew i krzewów ozdobnych nie jest zabiegiem prostym w wykonaniu. Aby zabieg ten właściwie prowadzić należy znać biologię poszczególnych gatunków a nawet odmian. Ważną rzeczą jest np. znajomość na jakich pędach zawiązują się pąki kwiatowe i jak są rozmieszczone.

Krzewy, które kwitną na gałązkach dwuletnich i starszych zawiązują pąki kwiatowe już w okresie późnego lata i jesienią, są więc w pełni ukształtowane w okresie zimy. Nadmierne cięcie w okresie zimy może pozbawić je kwiatów w okresie wiosennym.

Rośliny, które tworzą kwiaty na pędach, które przyrastają w danym roku można ciąć silniej (np.buddleja, hortensja). Cięcie krzewów kwitnących na pędach tegorocznych należy wykonywać na przedwiośniu usuwając 3/4 do 2/3 długości pędów silnych a nawet przy samej ziemi (buddleja, hortensja, indygowiec, robinia itp.).

Krzewy rosnące w grupach nie wymagają silniejszego cięcia gdyż ważna jest forma całości. Rosnące indywidualnie wymagają czasami poprawienia formy zewnętrznej. Przy nasadzeniach mieszanych z roślin różnych cięcie wykonuje się co kilka lat.

Cięcie pędów wieloletnich u krzewów wysokich należy wykonywać przy samej ziemi przy pomocy piłki ogrodniczej (irga, dereń, żylistek, oliwnik, forsycja, jaśminowiec, złotokap, lilak, kalina itp.).

Krzewy i drzewa roślin iglastych nie wymagają ciecia. Można je przycinać na przedwiośniu jeżeli prowadzone mają być w postaci sztucznych form (np.kolumna, stożek, kula).

Drzewa jeżeli mają uformowaną koronę w szkółce nie należy silnie ciąć. Usuwa się jedynie wadliwie wyrastające pędy i konkurujące z przewodnikiem. Zbyt silne cięcie drzew np.ulicznych powoduje zniekształcanie koron poprzez wybijanie silnych pędów jednorocznych. Pędy te wymagają przycinania w następnym roku. Nie powinno się stosować ogławiania całkowitego drzew co spotyka się często np.w miastach u drzew ulicznych czy nawet na wsi (topola, wierzba).

Drzewa starsze nie wymagają większego cięcia wystarczy usuwanie konarów nadłamanych czy wadliwie wyrastających z przewodnika (bardzo ostry kąt) i zagrażających bezpieczeństwu osób znajdujących się pod koronami. Również powinny być usuwane gałęzie i konary zaschnięte.

Żywopłoty formowane z drzew i krzewów liściastych przycina się dwa razy w roku (na przedwiośniu i w lipcu lub sierpniu). Za każdym razem usuwa się większą część ostatniego przyrostu.

Żywopłoty z roślin szpilkowych przycina się raz w roku na wiosnę przed rozpoczęciem wegetacji lub w sierpniu po zakończeniu wzrostu.

Wycinanie pędów powinno być przeprowadzane na tzw.obrączkę blisko miejsca wyrastania z przewodnika czy grubego konaru. Większe rany po cięciu powinny być wygładzone nożem najlepiej tzw.sierpakiem i zasmarowane szarą lub białą farbą emulsyjną z dodatkiem 1 % preparatu grzybobójczego np.Topsin. W sprzedaży znajduje się gotowa pasta Santar M lub Funaben 3.

Drzewa stare mające próchnicę pnia w dziuplach, pęknięciach, szparach należy oczyścić z tej obumarłej tkanki aż do zdrowego drzewa a następnie zdezynfekować 5 % roztworem siarczanu miedzi lub karboliną sadowniczą a następnie zaplombować zaprawą cementową (1 część cementu 350 na 4 części piasku). Duże dziuple wypełnia się gruzem ceglanym lub zamurowuje a na wierzch narzuca warstwę cementu.

Konary rozszczepiające się należy przy pomocy silnych śrub i jarzemek łączyć. Można też niezależnie od tego stosować wszczepianie kawałków pędów w konar i przewodnik (szczepienie mostowe).

Małe szczeliny i pęknięcia mrozowe należy zasmarowywać farbą emulsyjną lub stosować Santar M ewentualnie Funaben 3.

28. Rośliny doniczkowe uprawiane w pomieszczeniach i bukieciarstwo

28.1. Rośliny doniczkowe

Rośliny uprawiane w pomieszczeniach najczęściej na parapetach okiennych lub przyokiennych czy kwietnikach pochodzą z cieplejszych stref klimatycznych i wymagają w czasie uprawy temperatury dodatniej około 18^oC. Nie wszystkie wymagają intensywnego naświetlenia promieniami słonecznymi i można je ustawiać w półcieniu na sprzętach domowych i meblach. Bardzo dekoracyjnie wygłądają rozmieszczone na kratownicach lub regałach. Tworzą wówczas jakby zielone ścianki działowe.

W pomieszczeniach mieszkalnych i biurowych dobrą ozdobę z roślin doniczkowych o różnych barwach i kształtach liści stanowi drewniany pojemnik w kształcie koryta. Musi on być zharmownizowany kolorem i kształtem z meblami. Wypełniony różnymi roślinami tworzy jakby zieloną oazę niędzy sprzętami biurowymi np. komputerami.

Rośliny do dekoracji wnętrz mieszkalnych i biurowych bardzo ogólnie można podzielić na pnącza, ozdabiające barwnym lub o oryginalnym kształcie ulistnieniem, ozdabiające kwiatami oraz rośliny kaktusowate i gruboszowate dekorujące swą zarówno formą zewnętrzną jak i kwiatami.

Przy uprawie w pomieszczeniach roślin doniczkowych należy pamiętać szczególnie w okresie zimy gdy działa ogrzewanie kaloryferowe o zwiększaniu wilgotności powietrza i skrapianiu ich wodą. Dobre rezultaty w zwiększaniu wilgotności względnej powietrza można uzyskać zakładając na kaloryfery ceramiczne pojemniki napełnione wodą.

Ważnym elementem uprawy jest nawożenie w okresie wiosennym i letnim a zaprzestanie jesienią i zimą. Nawożąc doniczki czy pojemniki wystarczy raz na dwa tygodnie dokarmić roztworem Flory, Florovitu czy Azofoski sporządzonym zgodnie z recepturą podaną na opakowaniu.

Rośliny należy przesadzać na przedwiośniu przed rozpoczęciem ich wzrostu. Przy przesadzaniu czy podziale używać ziemi próchnicznej najlepiej parowanej, pozbawionej patogenów. Dokarmianie roślin świeżo przesadzonych należy rozpocząć dopiero po kilku tygodniach.

Najodpowiedniejszą porą na podlewanie roślin są godziny ranne i przedpołudniowe. Pora wieczorna jest mniej odpowiednia. W okresie spoczynku roślin tzn. jesienią i zimą podlewanie należy ograniczyć

Tabela 67 podaje wykaz ważniejszych roślin do wnętrz mieszkalnych i biurowych. Roślin tych jest znacznie więcej. Poniżej podajemy krótką charakterystykę niektórych bardziej znanych. Zainteresowanych szeroką gamą tych roślin odsyłamy do literarury fachowej podanej na końcu niniejszego rozdziału.

Tabela 67

Wykaz roślin do wnętrz mieszkalnych i biurowych

(wg Muszyńskiego i Onitzchowej, 1972)

Nazwa rośliny	Wymagania			Zastosowanie
	słońce	półcień	cień	wnętrza	okna
Aeonium tortuosum - Eonium karłowe Billbergia nutans - Bilbergia zwisła Campanula izophylla - Dzwonek równolistny Campanula fragilis - Dzwonek kruchy Chlorophytum elatum - Zielibło-chlorofytum Cereus spachianus - Cereus Cissus antharctica - Cisus Coleus blumei - Pokrzywka brazylijska Crassula arborescens -Grubosz-drzewko szczęścia Crassula licopodioides - Grubosz widłakowaty Echinocactus ottonis - Echinoktus Euphorbia splendens Fittonia agryroneura - Fitonia Fuchsia - Fuksja (ułanka) Hedera helix - Bluszcz pospolity Hoya carnosa - Hoja (woskowiec) Halanchoe Blossfeldiana Monstera deliciosa Opuntia leucotricha - Opunicja Opunita mierodasys - Opuncja Oxalis deppei -Koniczynka czterolistna (szczawik) Peperomia sandersiae - Peperomia Philodendron oxardium - Filodendron Saetcresa purpurea - Setkreza Saintpaulia ionantha - fiołek afrykański Sansevieria trifasciata - Sansewiera (wężownica) Saxifraga sarmentosa - Skalnica rozłogowa Scindapsus aureus - Scindapsus Solanum capsicastrum - Psianka Rhoiscissus rhomboidea -Rojcisus Tradescanita albiflora - Trzykrotka Zebrina pendula - Trzyktotka pasiasta Zygocactus truncatus -Zygokaktus	+ + + + + + + + + + + + + + + + + - + + + + + + + + + + + + + + +	- + + + + + + - + + - + + + + - + + - - + + + - + + + + + + + - -	- + - - - - - - - - - - - + - - + - - - - - - - - - - + - - - - -	+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +	+ - + + - - - - - + + + + - - - - - - + + - - - + - - - - - - - -

28.1.1. Araukaria (Araucaria Juss.)

W uprawach doniczkowych spotyka się najczęściej aurakarię wysoką. Ma kształt stożka z nieregularnie rozmieszczonymi okółkami gałązek wiecznie zielonych. Najładniejsze są gdy mają 4 piętra i wysokość około 1 m.

Rozmnażanie aukarii odbywa się z sadzonek wierzchołkowych. Ścina się je na początku stycznia 3-4 cm pod nasadą najwyższego piętra. Gałązki pietra związuje się rafią. Sadzonkę pozostawia się na 10 godzin by wyciekła żywica. Po tym żywicę usuwa się i koniec sadzonki zanurza się w kredzie mielonej a następnie sadzi w wilgotnym torfie z dodatkiem piasku. Sadzonki lekko zacienione utrzymuje się w temperaturze 20-28^oC przez cztery tygodnie. Po tym czasie jak sadzonki się ukorzenią temperaturę obniża się do 20^oC. Na lato sadzonki wystawia się na zewnątrz, obficie podlewa i dokarmia nawozami mineralnymi.

28.1.2. Cissus (Cissus DC)

W mieszkaniach spotyka się najczęściej cissus arktyczny. Jest to roślina o długich pędach i liściach dużych pojedynczych. Pochodzi z Australii. Pędy mogą dorastać do kilkunastu metrów. Jest odporny na suche powietrze a także znosi okresowe przesuszenia i jest tolerancyjny na jakość światła.

Rozmnaża się z sadzonek. Sporządza się je z pędów zdrewniałych o grubości 4 mm i długości 4-6 cm. Sadzonka musi mieć przynajmniej jeden liść. Górne cięcie powinno być wykonane 1 cm nad liściem, dolne 3-4 cm pod liściem. Ważne jest by w pachwinie między pędem a ogonkiem liściowym był pączek, gdyż tylko z niego może wyrosnąć nowy pęd. Sadzonkuje się od lutego do września.

28.1.3. Kliwia (Clivia Lindl.)

Najczęściej jest uprawiana kliwia miniowa, któtrej kwiaty mają kolor minii. Jest rośliną kłączową. Z kłączy wyrastają grube białe korzenie. Liście są równowąskie ciemnozielone długości do 40 cm. Ułożone są w jednej płaszczyźnie na dwie strony. Wiosną wyrasta gruba łodyga zakończona baldachem lejkowatych kwiatów barwy ciemnopomarańczowej z żółtą gardzielą. Owocem jest czerwona jagoda wielkości wiśni.

Kliwię rozmnaża się z nasion lub z odrostów korzeniowych. . Odejmuje się je po przekwitnięciu. Wymaga gleby zwięzłej z domieszką piasku. Silne nasłonecznienie może powodować żółknięcie liści.

28.1.4. Dracena (Dracena L.)

Jest drzewem lub krzewem. W uprawie domowej spotyka się dracenę wonną i dracenę sanderiana. Pierwsza ma liście wstęgowate, szerokie, ciemnozielone, lśniące. Wytwarza białe małe kwiaty o silnym zapachu w wielkich kwiatostanach. Jest też odmiana o liściach żółto-paskowanych. Druga ma liście jasnozielone, biało lub żółtopaskowane i jest szczególnie przydatna do dekoracji wnętrz biurowych i mieszkań.

Dracenę rozmnaża się przez sadzonkowanie. W marcu ścina się wierzch pędu i po usunięciu dolnych liści sadzi się do doniczki. Temperatura podłoża powinna mieć 30^oC.

28.1.5. Figowiec (Ficus L.)

Najważniejszymi gatunkiem używanym do dekoracji wnętrz jest figowiec sprężysty. Liście jego są duże i owalne, skurzaste, z wierzchu błyszczące, ciemnozielone, błyszczące i matowe. Są też odmiany o liściach biało obrzeżonych i pstrych.

Rozmnaża się z sadzonek wierzchołkowych lub z kawałków łodyg pociętych tak, aby każdy kawałek miał jeden liść. Po ścięciu sadzonki pozostawia się na powietrzu 24 godziny aby wyciekł sok. Po usunięciu soku przy pomocy szmatki liść zwija się w rurkę i związuje rafią aby zmniejszyć parowanie a następnie sadzi do ziemi, do piasku lub ziemi liściowej. Po 4-5 tygodniach gdy sadzonki się zakorzenią sadzi się je do doniczek z ziemią kompostowo-liściową z dodatkiem piasku.

28.1.6. Hibiskus, Ketmia (Hibiscus L.)

W cieplejszych strefach klimatycznych uprawianych jest wiele gatunków hibiskusa. W Polsce najbardziej znany jest hibiskus chiński czyli róża chińska. Jest to krzew wyrastający do około 1,5 m o jajowatych ząbkowanych liściach. W lipcu lub sierpniu zakwita dużymi pojedynczymi lub pełnymi kwiatami barwy białej, różowej, czerwonej, pomarańczowej lub fioletowej.

Różę chińską rozmnaża się z sadzonek, wymaga ziemi inspektowej z dodatkiem kompostu i obfitego podlewania.

28.1.7. Hipeastrum (Hipeastrum Herb.)

W uprawie doniczkowej rozpowszechnione są mieszańce międzygatunkowe o dużych najczęściej czerwonych kwiatach 2-4 szt. mających średnicę do 20 cm i osadzonych na wysokiej sztywnej łodydze. Liście są ciemnozielone, równowąskie.

Rozmnażanie z nasion bezpośrednio po ich zebraniu. Wegetatywnie można rozmnażać przez podział cebul równolegle do liści. Cebule rozdziela się na łuski. Każda łuska musi mieć kawałek piętki. Po posadzeniu łusek w piasku w temp. 25^oC wytworzą się cebulki przybyszowe już po 10 tygodniach. Cebulki te można szdzić do skrzynek lub bezpośrednio do doniczek.

28.1.8. Hoja (Hoya R.Br.)

W uprawie najczęściej jest spotykana hoja karnosa. Pędy jej dorastają do kilku metrów długości. Liście są skórzaste, mięsiste. Są odmiany o liściach paskowanych. Kwiaty są kremowobiałe z czerwonym przykoronkiem zebrane w baldachy. Kwitną w pierwszej połowie lata. Wydzielają oryginalny zapach. Roślina odznacza się dużą odpornością na brak wody. Nie podlewana przez kilkanaście dni nie przejawia odznak więdnięcia. Znosi lekki cień ale przy znacznym braku światła gorzej kwitnie.

Rozmnażanie przez sadzonki pędowe. Pędy tnie się na odcinki 4-5 cm z jedną parą liści. Najlepszy okres ukorzeniania to od połowy lutego do końca marca. Najlepsza temperatura ukorzeniania to 22-25^oC. Wymaga gleby zasobnej, próchnicznej, rozluźnionej piaskiem.

28.1.9. Filodendron (Philodendron Schott.)

W uprawie domowej najczęściej spotyka się filodendron sercolistny i filodendron dziurawy. Pierwszy jest pnączem o liściach sercowatych intensywnie zielonych i ostro zakończonych. Znosi niedostatek światła a także okresowe przesuszenie. Drugi gatunek tworzy liście duże jakby dziurawe nie przstrzelone. Wymaga jednak więcej miejsca niż pierwszy gatunek.

Rozmnaża się z sadzonek robionych z odcinków pędów 4-6 cm z jednym liściem. Najlepszą porą sadzonkowania jest połowa lutego do końca marca. Filodendron wymaga gleby lekkiej, liściowo-torfowej.

28.1.9. Sępolia, fiołek afrykański (Saintpaulia H. Wendl.)

Sępolia jest niską do 10 cm rośliną doniczkową o liściach odziomkowych na długich ogonkach, krótko owłosione. Kwiaty są o koronie dwuwargowej z krótką rurką, zebrane w luźne grona. Kwiaty zakwitają kolejno i kwitną przez większą część roku. Spotyka się odmiany o kwiatach pojedynczych i pełnych barwy różowej, fioletowej, niebieskiej i białej.

Sępolię rozmnaża się przez wysiew nasion w marcu lub kwietniu. Można też rozmnażać (szczególnie odmiany) z sadzonek liściowych uciętych z częścią ogonka.

28.1.10. Trzykrotka (Tradescantia L.)

W uprawie spotyka się dwa gatunki trzykrotki: zielona i wspaniała. Obydwie tworzą mięsiste i kruche łodygi z wyraźnie wykształconymi węzłami. Trzykrotka zielona ma liście jasnozielone czasami żółto lub biało paskowane. Trzykrotka wspaniała ma liście większe. Liście mają podłużne srebrne paski, od spodu są fioletowe.

Trzykrotki rozmnaża się z sadzonek o każdej porze roku. Dobrze rosną w ziemi próchnicznej, liściowej z dodatkiem piasku. W lecie najlepiej trzymać je w półcieniu.

28.1.11. Palmy

Istnieje w świecie ponad 1200 gatunków palm. Wszystkie rosną w cieplejszych strefach klimatycznych. W warunkach klimatu umiarkowanego strefy środkowej i północnej można je jedynie uprawiać w szklarniach ogrodowych, budynkach biurowych i mieszkaniach. Najczęściej uprawiane są gatunki: Chamaerops, Cocos, Howea, Livistona i Phoenix.

Palmy rozmnaża się z nasion, które przed siewem dobrze jest namoczyć parę dni w ciepłej wodzie. Wysiewa się do wilgotnego torfu i trzyma w temp. 30^oC. Gdy rośliny wzejdą przesadza się do doniczek z ziemią inspektową z torfem a na dno sypie nieco pisaku. Rośliny palm dobrze rosną w temperaturze 15-20^oC.

28.1.12. Sukulenty (kaktusy i gruboszowate)

Nadają się one do uprawy indywidualnej w doniczkach lub do tworzenia tzw. ogródków katusowych. Rośliny zaliczane do grupy gruboszowatych należą do różnych rodzin botanicznych. Kaktusy stanowią odrębną rodzinę kaktusowatych.

Kaktusy rozmnaża się z nasion i przez sadzonkowanie. Rozmnażanie z nasion jest powolne i zwykle w praktyce stosuje się sadzonkowanie. Gatunki o kulistych kształtach wydają pędy boczne, które po odłamaniu stanowią sadzonkę. Kaktusy członkowate jak np. opuncja można rozmnażać z obciętych członów. Gatunki nie wydające pędów bocznych tniemy poziomo na sadzonki. Sadzonki po ścięciu przed posadzeniem należy osuszyć obsypując węglem drzewnym powierzchnię cięcia. Kaktusy ukorzeniają się dobrze w temperaturze 18-20^oC.

Z bardziej znanych gatunków będących w uprawie domowej można wymienić cefaloceleus, cereus, echinokaktus, epifylum, mamilaria, opuncja, zygokaktus. Z innych sukulentów najbardziej znane to: agawa, aloes, grubosz, eczeweria, gasteria, haworsja.

28.2. Bukieciarstwo

Bukieciarstwo jest to umiejętność tworzenia wiązanek, wieńców i innych kompozycji kwiatowych. Bukieciarstwo znane było i cenione od wielu wieków i stanowi odrębny dział produkcji kwiaciarskiej.

Podstawowym materiałem w bukieciarstwie są kwiaty i rośliny kwitnące oraz rośliny o ozdobnych pędach i liściach. Używa się też czasami roślin preparowanych chemicznie, zasuszonych kwiatów i traw, ozdobnych szyszek, owoców pojedynczych i całych owocostanów itp.

28.2.1. Wiązanki i bukiety

Wiązanka stanowi formę dekoracyjną złożoną wyłącznie z kwiatów ciętych i ułożoną w formie jednostronnie płaskiej (rys.48). Bukiet zaś jest z każdej strony jednakowy. Jest jakoby podwójną wiązanką (rys.49). Bukiety w wazonach służą najczęściej do dekoracji stołów. Strona płaska wiązanki jest przydatna zgodnie z jej przeznaczeniem. Przy np. pogrzebie kładzie się wiązankę stroną płaską na mogile czy trumnie. Podobnie postępuje się składając kwiaty pod pomnikiem. Wiązanka ślubna spoczywa płaską stroną na lewym przedramieniu.

Rys. 48. Schemat wiązanki lekkiej (a) i cięższej (b) (wg Nowaka i in. 1984)

Rys. 49. Schemat bukietu (wg Nowaka i in. 1984)

Wyróżnia się wiązanki małe i lekkie (ślubne, powitalne) oraz większe i cięższe (uroczystości rocznicowe, pogrzebowe). Wiązanki lekkie wykonuje się z kwiatów jednobarwnych np. same białe czy czerwone lub dwubarwne np. białoczerwone (uroczystości państwowe). Wiązanki małe i lekkie robi się z kwiatów rozwiniętych (np. gożdziki, gerbery) lub w pąkach (np. róże) na dłuższych pędach (bez wzmacniających drutów). Ten typ wiązanki robi się z kwiatów niedużych i lekkich. Kwiatom tym towarzyszy zieleń (liście paproci, pędy szparaga). Układ kwiatów w wiązance powinien być swobodny. Wiązanki ślubne robi się zawsze z kwiatów białych lub kremowych np. Goździki, lewkonie, tulipany. Wiązanki teatralne mogą być jedno lub dwubarwne (np. goździki, róże, tulipany). Wiązanki z kwiatów letnich mające większe liście nie muszą mieć dodawanej innej zieleni.

Wiązanki większe i cięższe (rys.48 b) wykonywane są na uroczystości rocznicowe lub pogrzeby. Robione są na podkładzie twardym np. gałązek świerka, jodły, mahonii, żywotnika. Latem można też wykoorzystywać gałązki dębów czy buków. Na tym podkładzie umieszczone są kolejno kwiaty które są zwykle na drutach. Kwiaty rozmieszcza się luźno i przymocowuje do osi wiązanki. Zieleń umieszcza się przy podkładzie a kwiaty muszą wznosić się nieco nad zielenią. Kwiaty powinny być tak ułożone by przy uchwycie wiązanki były wyżej niż w części środkowej i wierzchołkowej. Wiązanki ciężkie robi się z kwiatów jednobarwnych lub dwubarwnych rożnej wielkości. Kwiaty drobne mogą być związane drutem w pęczkach.

28.2.2. Kosze

Stanowią one dekoracje , które sporządza się na szczególne okoliczności np. uroczystości związane z różnymi jubileuszami, imieninami, do sal koncertowych, do teatru itp. Kształty koszy bywają różne: płytkie, głębokie, okrągłe, owalne, prostokątne, z pałąkami i bez. Najczęściej wypełnia się kwiatami jednej barwy. Używa się też dwu barw kwiatów tego samego rodzaju np. kosz z różami białoczerwonymi z okazji świąt narodowych. Do robienia koszy kwiatowych można używać kwiatów ciętych i doniczkowych.

Przy ustawieniu doniczek dobrze jest wolne przestrzenie wypełnić mchem. Jeżeli układa się kosz z kwiatami ciętymi to na dno kosza wstawia się naczynie wypełnione wilgotnym mchem lub wkłada się specjalne kostki z miękkiego tworzywa tzw. „oasis” i odpowiednio ustawia kwiaty i zieleń dekoracyjną (np.liście paproci czy asparagus). Do układania koszy nadają się złocienie, róże, goździki, gerbery rudbekia i inne.

28.2.3. Wieńce

Wieńce służą właściwie do ozdabiania pomników i mogił. Czasami też służą do wyróżniania sportowców z okazji uzyskania pierwszych lokat w zawodach. Istnieją dwa typy wieńców: kolisty lub owalny z wiązanką w dolnej części wieńca oraz kolisty lub owalny bez wiązanki. Rys.50, 51, 52, 53 przedstawiają wg. Nowaka i innych (1984) typy szkieletu wieńca, schemat jego budowy oraz sposoby umieszczania kwiatów w wieńcach.

Rys. 50. Szkielet wieńca owalnego (a) i kolistego (b)

1,2 - pręty wzmacniające

Do wykonania wieńca potrzebny jest pręt z wikliny lub leszczyny. Do okręgu w dwóch miejscach przymocowuje się pręt, który tworzy niewielką cięciwę. Środek cięciwy i małego łuku tworzy się nieco krótszym prętem. Ten krótszy pręt powinien być dłuższy i z obydwu stron wystawać kilkanaście cm. Układanie wieńca rozpoczyna się od zaznaczonego na rys.51 punktu x. Gałązki jodły, żywotniaka, świerka, mahonii układa się gęsto. Zwrócone one powinny być w kierunku wystającej końcowki krótkiego pręta (strzałki na rysunku podają kierunek układania). Gałązki mogą być pojedyncze lub po kilka w pęczkach. W czasie układania wiążemy je do wygiętej obręczy drutem lub sznurkiem starając się by była jednakowa grubość wieńca.

Rys. 51. Schemat budowy wieńca o dwustronnym układzie zieleni

(w obie strony od punktu x)

Rys. 52. Schemat „bukietu” wewnątrz wieńca

Na skrzyżowanych prętach u dolu rozmieszcza się kwiaty w formie wiązanki (rys.52). Kwiaty przymocowuje się do prętów przy pomocy drutu lub sznurka. Na obwodzie wieńca pokrytego zielenią można umieszczać kwiaty jednej barwy lub w dwu barwach. Kwiaty mogą też stanowić nie przerwany ciąg na całym obwodzie (rys.53).

Rys. 53. Schemat budowy wieńca kilistego o jednokierunkowym

układzie zieleni

Fot. 103. Bukiet z kwiatów peonii

Fot. 104. Układanie kwiatów ciętych w wazonie

Na podstawową zieleń przy układniu wieńców można również wykorzystywać gałązki z drzew liściastych. Szczególnie są ładne z dębów lub buków (odmiany o dekoracyjnych liściach).

Wieńce mogą też być bez wmontowanej wiązanki kwiatowej i mogą też mieć wypełniony cały środek zielenią z rozmieszczonymi na nim kwiatami. Przy wypełnianiu całego środka należy dodatkowo wprowadzić więcej prętów.

28.2.4. Kwiaty w wazonach

Układanie kwiatów w wazonach jest sztuką nie łatwą ze względu na bardzo szeroką gamę różnych ich typów. Także istnieją różne techniki i style układania (np.”ikebana”). Dane na temat szczegółowego układania kwiatów w różnych stylach znajdzie czytelnik w fachowej literaturze podanej na końcu niniejszego rozdziału. Poniżej podajemy jedynie główne zasady jakimi należy się kierować w doborze wazonów i kwiatów do dekoracji wnętrz biurowych i mieszkań.

W wazonach dużych należy umieszczać kwiaty duże na długich łodygach. Kwiaty mające krótkie szypułki jak np. bratki, stokrotki, konwalie, niezapominajki i inne tego typu ładnie wyglądają w małych wazonach o dość szerokich szyjkach a także płytkich wazonach.

Kwiaty polne oraz roczne ogrodowe ładnie wyglądają w wazonach glinianych z barwną polewą i tzw. siwakach. Mogą to być np. łubiny, nasturcja, nagieki, słoneczniki, złocienie, cynie, astry itp.

Róże, lilie, goździki, gerbery, peonie ładnie wyglądają w wazonach porcelanowych oraz przezroczystych szklanych i kryształowych.

Na talerzach ładnie wyglądają kwiaty wodne i nadwodne np. niezapominajki, grzybienie, kaczeńce (knieć błotna).

Najłatwiej ułożyć jest w wazonie kwiaty jednego gatunku. W bukietach mieszanych ładnie wyglądają kwiaty polne np. chabry z makami, kąkolami, rumiankami. Kwiaty powinny być ułożone w wazonie luźno. Wyjątek stanowią kwiaty drobne np. niezapominajki, stokrotki, konwalie.

Do wazonów nadają się również pędy krzewów ozdobnych i owocujących np. forsycji, tawuły, wiśni, jabłoni i innych.

Przed ułożeniem kwiatów w wazonach należy pomiętać o tym by w jak najkrótszym czasie po ścięciu umieścić je w wazonie. by nie zwiędły. Przed wstawieniem ich do wazonu z wodą końce pędów należy przyciąć pod wodą przy pomocy ostrego sekatora lub noża. Różne kwiaty wymagają odrębnego obchodzenia się z nimi w trakcie przygotowywania bukietu wazonowego. Przy lekkim obwiędnięciu kwiaty należy w wodzie podciąć i zanurzyć w wodzie np. w wannie na kilka godzin. Odzyskają wówczas swoją świeżość. Przy układaniu w wazonach astrów należy pamiętać o usunięciu nadmiaru liści gdyż szybciej więdną i usychają niż kwiaty bez liści. Kwiatom należy codziennie zmieniać wodę i płukać szypułki. Wskazane jest też końce szypułek kwiatów przycinać nieco pod wodą.

Przy wstawianiu do wody pędów drzew i krzewów ich końce należy pod wodą rozszczepić na długości 5-8 cm. Sprzyja to wchłanianiu wody.

29. Pędzenie roślin kłączowych, cebulowych, pędów drzew i krzewów oraz przedłużanie trwałości kwiatom ciętym

29.1. Pędzenie roślin kłączowych i cebulowych

29.1.1. Pędzenie konwalii

W październiku wykopuje się kłącza z pąkami kwiatowymi. Pąki kwiatowe są grube i tępo zakończone. Liściowe są cieńsze i ostre. Wykopane kłącza wiąże się w pęczki i przesypuje w ogrodzie warstwą pisku tak by były widoczne tylko pąki. Zadołowane kłącza trzeba codziennie podlewać. Powinny one być przez tydzień poddane działaniu mrozu. W końcu listopada przemrożone kłącza wyjmuje się z piasku i skraca korzenie do długości 7-10 cm a następnie sadzi się do skrzynek w odstępach co 3 cm napełnionych torfem, mchem lub piaskiem. Pąki powinny wystawać nad podłoże. Skrzynki ustawia się w temp. 20^oC i przykrywa tekturowymi pudełkami. Rośliny podlewa się i skrapia codziennie. Gdy podrosną na 10 cm okrycie zdejmuje się i umieszcza skrzynki na świetle. Konwalia powinna zakwitnąć po jednym miesiącu od wniesienia na światło.

Dla uzyskania konwalii w lecie lub jesienią używa się kłączy przechowywanych w chłodniach w temp. 0^oC. Pędzenie kłączy schłodzonych trwa około dwóch tygodni i przebiega najlepiej w temperaturze 18-20^oC.

29.1.2. Pędzenie hiacyntów

Do pędzenia nadają się cebule o obwodzie około 15 cm. Jeżeli chcemy mieć kwiaty bardzo wczesne np. w grudniu czy w styczniu cebule muszą być preparowane tzn. poddane wcześniej działaniu zmiennych temperatur. Cebule sadzi się we wrześniu do wysokich doniczek średnicy 9-12 cm w ziemię inspektową lub liściową z domieszką piasku i umiarkowanie podlewa. Wierzchołek cebuli powinien wystawać nad powierzchnią. Do pędzenia w lutym i marcu można brać cebule niepreparowane.

Doniczki z cebulami wstawia się do piwnicy z temperaturą około 90^oC i umiarkowanie podlewa. Roślinę przykrywa się kołpakiem z papieru by pęd z pąkiem kwiatowym uległ wydłużeniu. Gdy pąki kwiatowe osiągną około 5 cm przenosi się doniczki do mieszkania. Trzyma się je przez dwa trzy dni w temperaturze 12^oC a następnie ustawia w miejscu z temperaturą 20^oC. Po roschyleniu się liści i ukazaniu pąka kwiatowego zdejmuje się kołpaki i roślinę przenosi na parapet okna. Po około 3 tygodniach od ustawienia na parapecie hiacynty powinny zakwitnąć.

29.1.3. Pędzenie narcyzów

Narcyze ładnie wyglądają w glinianych misach, gdzie można posadzić jednocześnie kilka sztuk. Wysadza się je we wrześniu w ziemię kompostową tak aby wierzchołek cebuli wystawał z misy nad powierzchnię. Przenosi się je następnie do piwnicy z temperaturą około 10 ^oC i przykrywa kołpakami podobnie jak przy hiacyntach. Podlewa się 1-2 razy w tygodniu. W styczniu, gdy pędy osiągną wysokość około 10 cm przenosi się rośliny do mieszkania i zdejmuje kołpaki. Narcyzy powinny zakwtnąć po 6 tygodniach od ich przeniesienia na parapety okienne.

29.1.4. Pędzenie szafirków

Duże cebule szafirków sadzi się po kilka do doniczek lub mis do ziemi kompostowej i przenosi do chłodnej piwnicy. W grudniu stawia się je na parapet okienny i umiarkowanie podlewa. Temperatura na parapetach powinna wynosić około 15^oC. Po kilku tygodniach zakwitają.

29.1.5. Pędzenie krokusów

Bulwocebule sadzi się po kilka sztuk w październiku do doniczek w ziemię kompostową z dodatkiem piasku. Doniczki ustawia się w piwnicy i umiarkowanie podlewa. W styczniu przenosi się do pomieszczenia z temp. 12^oC i jednocześnie dobrze oświetlonego. Zakwitną po miesiącu od ustawienia ich w miejscu oświetlonym.

29.1.6. Pędzenie tulipanów

Do pędzenia przeznacza się cebule duże o obwodzie 11-12 cm. W połowie października sadzi się je do doniczek pojedynczo lub po trzy. Cebule umiescza się w ziemi próchnicznej tak by były widoczne wierzchołki. Doniczki nakrywa się kołpakami z papieru i przenosi do piwnicy z temperaturą 9^oC. W styczniu lub lutym gdy liście osiągną 6-8 cm doniczki przenosi się do mieszkania i przez kilka dni trzma w temp. 12^oC. Po tym czasie przestawia się je do temperatury 20-23^oC np. bliżej źródła ciepła. Podlewa się je umiarkowanie. Gdy nad liśćmi ukażą się pąki kwiatowe kołpaki należy zdjąć. Zakwitną w miesiąc po przeniesieniu ich z piwnicy do mieszkania.

29.2. Pędzenie pędów drzew i krzewów

29.2.1. Pędzenie forsycji i migdałka pełnokwiatowego

Już od stycznia można pędy forsycji wykorzystywać do pędzenia. Pędy dwuletnie mające duże ilości pąków kwiatowych ścina się prostopadle do osi i przenosi do piwnicy. Pędy dobrze jest poddać ciepłej kąpieli w temp. powyżej 30^oC przez okres kilku godzin (8-12). Po czym pod wodą pęd rozczepić na długości 5-8 cm i wstawić do wiadra z wodą. Pędy dobrze jest nakryć foliowym przezroczystym workiem (np. po ubraniach) uprzednio go od środka skrapiając wodą. Co kilka dni trzeba pędy nieco skracać (odświeżać) i nacinać dbając o wilgotność od środka worka osłaniającego. Po kilku tygodniach pędy zakwitną pięknymi żółtymi kwiatami.

W podobny sposób można pędzić migdałek pełnokwiatowy. Im bliżej wiosny tym krótszy jest czas do zakwitnięcia pędów forsycji i migdałka.

29.2.2. Pędzenie lilaków

Najłatwiejszym sposobem pędzenia lilaków jest ich uprzednie wykopanie z bryłą korzeniową (najlepiej 3-4 letnie). Lilaki wykopuje się w końcu sierpnia i przenosi do szklarni z temperaturą 8-10^oC ustawiając je ściśle obok siebie. Wolne miejsca wypełnia się ziemią lub torfem. Rośliny obficie podlewa się aż do końca pędzenia. Po rozmarznięciu brył korzeniowych temperaturę podnosi się do 26, 23 lub 21^oC. Im temperatura wyższa tym szybciej rośliny rozpoczynają kwitnienie ale kwiaty są drobniejsze i gorszej jakości.

Po otwarciu się pąków temperaturę podnosi się do 28-30^oC. Gdy kwiatostany osiągną długość 6-8 cm, temperaturę obniża się do 18-20^oC. Od chwili zabarwienia się kwiatów do cięcia utrzymuje się temperaturę 15-16^oC. Aby uzyskać intensywniejszy kolor kwiatów odmian barwnych temperaturę obniża się o 2-3^oC. Cały czas przy pędzeniu lilaków należy rośliny skrapiać zraszaniem wodą w temperaturze około 20^oC.

Od wstawienia lilaków do szklarni do chwili ich zakwitnięcia upływa około 5 tygodni. Im później się pędzi tym krótszy jest okres do uzyskania roślin kwitnących. Pod koniec zimy okres ten wynosi tylko 3 tygodnie.

Lilaki można też pędzić przesadzając je do doniczek. Najlepiej do cego celu nadają się 3 letnie krzewy szczepione na ligustrze. Pędzenie jest podobne jak wyżej opisane z bryłą korzeniową. Pędzenie pędów ściętych jest również możliwe ale trudne w wykonaniu i nie zawsze dające pięknie wyglądające kwiatostany.

29.3. Przedłużanie trwałości kwiatów ciętych

Rośliny cięte i trzymane w wazonach powinny być w stanie pełnej świeżości. Aby były piękne trzeba przestrzegać pewnych zasad. Ważna jest pora ścinania i stan rozwinięcia kwiatów. Ścinanie powinno być przeprowadzone w godzinach rannych lub wieczornych. Jeżeli gleba w ogrodzie jest nie nawodniona należy na kilka godzin przed ścinaniem rośliny podlać. Ścinanie kwiatów w czasie deszczu jest nie wskazane. Nie wyglądają wówczas ładnie a płatki i liście mogą łatwiej gnić. Nie należy ścinać kwiatów w pełni rozwiniętych. Maki ogrodowe, róże, lilie, mieczyki, peonie, tulipany ścina się gdy są jeszcze w pąkach. W fazie kwiatu już rozwiniętego ale nie w pełni ścina się nagietki, cynie, aksamitki, astry, chryzantemy wielkokwiatowe, astry zimotrwałe (marcinki) i dalie.

Kwiaty bezpośrednio po ścięciu wstawia się do wiadra z wodą tak by łodygi były zanużone do połowy. Usuwa się też od razu zbędne liście. Jeżeli kwiaty transportuje się przez pewien czas bez wody to po przyniesieniu do domu należy łodygi nieco skrócić pod wodą aby do wiązek prowadzących wodę nie dostało się powietrze, które przerwie pobieranie. Grubsze łodygi i pędy można pod wodą dodatkowo naciąć na długości kilku centymetrów.

Woda do wazonów nie może być zimna ani letnia. Najlepiej gdy ma temperaturę pokojową. Z badań (Nowak, Rudnicki, 1988) wynika, że najlepszą wodą do kwiatów ciętych jest woda destylowana lub przynajmniej przegotowana i ostudzona. Zlewa się ją ostrożnie znad osadu. Można do wody przeznaczonej do wazonów dodać nieco kwasku cytrynowego. Lekkie zakwaszenie sprzyja przedłużaniu życia kwiatom ciętym.

Wazony przed każdym wkładaniem do nich kwiatów powinny być wymyte wodą np. z płynem do mycia naczyń a następnie starannie wypłukane. Wodę w wazonach należy zmieniać codziennie. Gdy wodę zmienia się rzadko, łodygi kwiatów zaczynają gnić a woda w wazonie przypomina raczej gnojówkę roślinną. Niezależnie od częstej zmiany wody można do niej dodawać różne środki chemiczne zapobiegające rozwojowi mikroorganizmów jak: węgiel drzewny, soda, sól kuchenna, płynny amoniak, tabletki od bólu głowy, aspiryna, nadmanganian potasu, siarczan miedzi, gliceryna i inne. W sprzedaży znajdują się odpowiednie preparaty do przedłużania życia kwiatom ciętym jak Proflovit-80-0, Proflovit-81-P, Proflovit-72, Proflovit Rosa. Składają się one z mieszniny różnych związków oraz cukru, estru 8-hydroksychinoliny, azotanu srebra i preparatów hormonalnych.

Do wazonów można dodawać cukier (2 łyżeczki na 1 l wody) oraz tabletkę chinozolu lub polopiryny S. Przy dodaniu preparatów wodę w wazonie można zmieniać nieco rzadziej np. co 4 dni.

Wazony z kwiatami nie powinny stać w bezpośredniej bliskości pieca czy kaloryferów a także nie należy je wystawiać na intensywnie nagrzewające promienie słoneczne. Muszyński i Onitzchowa (1972) polecają dodawać chlorek wapnia w ilości 5 g na 1 l wody. W takim rozworze róże będą stać dłużej o kilka dni. Dodatek cukru w ilości 5-10 g na 1 l wody wpływa na przedłużenie świeżości: groszku pachnącego , irysów, lwiej paszczy i narcyzów.

Rośliny lekko więdnące należy wyjąć z wazonu i zanurzyć koniec łodygi w gotującej wodzie. Dobrze na ten zabieg reagują dalie, chryzantemy, lilaki, lwie paszcze i róże oraz gerbery. Więdnące gerbery można uratować wkładając je całe do wanny z zimną wodą.

30. Projektowanie ogrodu o charakterze ozdobnym.

Jak już wspomniano w czwartym rozdziale sadownictwa niniejszego skryptu rośliny ozdobne mogą stanowić główny element zagospodarowania ogrodu. Ogród może też całkowicie być podporządkowany uprawie roślin ozdobnych. Najczęściej jednak rośliny ozdobne zajmują tylko część powierzchni a pozostała produkcja to rośliny sadownicze i warzywnicze. Rysunki. 54,55 i zdjęcie 68 przedstawiają szczegółowe zagospodarowanie typowego ogrodu działkowego roślinami ozdobnymi a fot. 69 przedstawia sposób ozdabiania tzw. przyogródka.

Rośliny ozdobne z reguły rozmieszcza się w bezpośredniej bliskości miejsc wypoczynku, przy alejce głównej a także wzdłuż granic ogrodu. Krzewy i drzewa ozdobne stanowią dobrą osłonę miejsc wypoczynkowych. Mogą też być zlokalizowane pojedyńczo i w grupach w innych miejscach ogrodu np. do osłaniania pryzmy kompostowej.

Rys. 54. Projekt nasadzenia roślin ozdobnych na działce (pierwsza wersja)

(wg Orłowskiego i in. 1983)

Rys. 55. Projekt nasadzenia roślin ozdobnych na działce (druga wersja)

(wg Orłowskiegi i in. 1983)

Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny ładnie ozdabiają, gdy są sadzone w rabatach. Rabaty mogą mieć kształt regularny i nieregularny. Mogą stanowić mieszaninę roślin o różnych porach kwitnienia a mogą być też z jednego gatunku kwiatów o jednej barwie lub jednego gatunku ale z odmianami o różnej barwie kwiatów czy liści.

Układ kwiatów w rabacie powinien być harmoniczny tzn. rośliny niższe bliżej miejsca wypoczynkowego, wyższe w miarę oddalania. Daje to złudzenie ładnej perspektywy. W przypadku gdy rabata ma kształt okrągły czy prostokątny ala oglądana jest jednakowo ze wszystkich stron rośliny wyższe powinny być sadzone w środku a w miarę oddalania się od środka coraz niższe.

Przy doborze roślin na rabaty o różnej porze kwitnienia należy miejsca po kwiatach wiosennych obsadzać kwitnącymi w okresie lata i jesieni by nie było pustych miejsc.Przykładem roślin, które szybko zasychają są np. maki, tulipany, narcyze, szafirki itp. Po ich zaschnięciu należy na ich części posadzić np. nagietki, bratki, cynie itp.

Obydwie strony alejki głównej mogą być obsadzone różami krzaczastymi. W róże krzaczaste można też „wmontowywać” w pewnych odległościach róże pienne.

Przy ogrodzeniach ogrodu można sadzić rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny wyższe np. onentki, redbekia, ostróżka, naparstnica, floksy, astry wysokie, dalie, chryzantemy i inne.

Przy doborze barw w nasadzeniach wg. Raczkowskiego (1964) i Orłowskiego i in. (1983) powinno się uwzględniać następujące zasady:

a) zestawienie ze sobą barw zasadniczych (czerwonej, niebieskiej i żółtej) jest harmonijne ale daje nam zdecydowane kontrasty;

b) zestawienie barw zasadniczych z barwami dopełniającymi (czerwonej z zieloną, żółtej z fioletową, niebieskiej z pomarańczową) daje najlepsze i najbardziej harmonijne efekty;

c) zestawienie barw zasadniczych ze złożonymi (np.czerwonej z pomarańczową lub fioletową, żółtej z pomarańczową lub zieloną, niebieskiej z zieloną lub fioletową)

jest mało ciekawe, powoduje rozłam w harmonii barw i aby go uniknąć, należy te barwy rozdzielać kolorem - bielą, szarością.

Większe działki kilkunasto- lub kilkudziesięcio- arowe np. siedliskowe na wsi w związku z istnieniem budynków gospodarczych (stodoła, obora, chlewnia, stajnia, drewutnia itp.) mogą mieć rozmieszczenie roślin ozdobnych w różnych miejscach. Rośliny zielne ozdobne są sadzone przy budynku mieszkalnym i alejce prowadzącej do wejścia. Drzewa i krzewy mogą być rozmieszczone w różnych miejscach działki pojedynczo, w grupach, żywopłotach naturalnych czy formowanych. Dużo też miejsca przeznacza się pod trawnik.

Tabela 68

Oznaczenie graficzne na projektach terenów zieleni

(wg PN-71/B-01027 i Pokoskiego i Siwca, 1977)

I.Oznaczenia szaty roślinnej

c.d. tab.68

c.d. tab.68

c.d. tab. 68

c.d. tab.68

c.d. tab. 68

c.d. tab.68

Tabela 69

Oznaczanie graficzne na projektach zieleni (powszechnie przyjęte)

(wg Pokorskiegoi Siwca, 1977)

c.d. tab. 69

c.d.tab.69

c.d. tab.69

Rys.56. Zagospodarowanie roślinami ogrodniczymi działki siedliskowej o areale 21 arów

1- Żywopłot nieformowany z bzów 5- brzoza 9- śliwa 13- drzewa owocowe 17-szpaler spirei 22- rabata bylin

2- rabara z róż 6- meble ogrodowe 10- świerk kłujący 14- krzewy owocowe 18- pięciornik krzewiasty 23- rabaty kwiatów rocznych

3- rabata z róż piennych 7- bez perski 11- forsycje 15- brzoskwinia 19- zagony warzywnicze i dwuletnich

4- studnia 8- złotokarp 12- migdałek pełnokwiatowy 16- żywołotz cisa pospolitego 20i21- zagony truskawek i poziomek

Rys.56 przedstawia zagospodarowanie działki siedliskowej wiejskiej o areale 21 arów z luźną zabudową budynkami gospodarczymi a tab. 68 i 69 podaje oznakowania stosowane w różnych projektach ogrodniczych.

Pytania sprawdzające

1. Jak dzieli się rośliny ozdobne ?

1. Jakie rośliny ozdobne zalicza się do grupy roślin jednorocznych ?. Podać przykłady i scharakteryzować uprawę.

1. Wymienić przykłady uprawianych roślin dwuletnich.

1. Jakie byliny ozdobne zimują w gruncie a jakie wymagają przetrzymywania cebul, bulw i bulwocebul w pomieszczeniach z temperaturą dodatnią ?

1. Podać przykłady ozdobnych krzewów i drzew.

1. Podać główne zasady formowania i cięcia drzew i krzewów ozdobnych.

1. Wymienić i opisać ważniejsze pokojowe rośliny doniczkowe.

1. Co to jest bukieciarstwo ? Podać główne zasady układania bukietów.

1. Podać główne zasady postępowania z kwiatami ciętymi.

1. Jak przedłużać życie kwiatom ciętym ?

1. Na czym polega pędzenie cebul i pędów drzew i krzewów ozdobnych ?

1. Opisać i zaprojektować ozdobną część ogrodu.

Literatura

1. Aniko C. 1994. Dekoracje na adwent i Boże Narodzenie. Wdw Warszawa.

1. Bartosiewicz A. 1974. Pnącza doniczkowe. PWRiL Warszawa.

1. Białobok S., Hellwing Z i in. 1955. Drzewoznawstwo. PWRiL Warszawa.

1. Buczak E. 1977. Działka moje hobby. PWR i L, Warszawa.

1. Dentschamann K.H., Hempel H. 1993. Kompozycje roślinne. Delta Warszawa

1. Effelberg A. 1992. Bukiety, kompozycje i wzory. WDW Warszawa.

1. Grzegory J. 1966. Ogród przy domu. PWRiL Warszawa.

1. Haas D., Z.Kawecki, J.Marcinkowski. 1982. Rok na działce.

1. Hessayon D.G. 1994. Rośliny pokojowe. „Muza S.A.” Warszawa.

1. Hessayon D.G. 1997. Kwiaty. „Muza S.A.” Warszawa.

1. Hillier M. 1993. Kwiaty, Muza , Warszawa.

1. Hillier M., Hilter C., 1993. Suche bukiety, Muza, Warszawa.

1. Jankowska E. 1987. Zasady programowania i projektowania pracowniczych ogrodów działkowych. PZD, Warszawa.

1. Jarocka M. 1986. Byliny wysokie na kwiat cięty, PWRiL Warszawa

1. Kęsik T. 1984. Zabiegi agrotechniczne w ogródku, I.W.Z.Z. Warszawa.

1. Kiljańska I. I in. 1974. Kwiaciarstwo. PWR i L, Warszawa.

1. Kiljańska I. 1976. Kwiaty w ogródku. PWR i L, Warszawa.

1. Kostrzewa L. 1977. Lilaki. PWR i L, Warszawa.

1. Miczyńska I., J.Borkowska-Hoffman. 1990. Dekoracje roślinne. PWN, Warszawa.

1. Muszyński K., K.Onitzchowa. 1972. Mieszkanie w zieleni i kwiatach. „Watra”, Warszawa.

1. Muza S.A., 1992. Kompozycje kwiatowe, Warszawa.

1. Nowak Cz. I in. 1970. Rośliny ozdobne. Wyd. Szk. i Ped. Warszawa.

1. Nowak J., M.Rudnicki. 1988. Przedłużanie trwałości kwiatów ciętych. PWR i L, Warszawa

1. Onitzchowa K. 1989. Relaks w ogródku. IWZZ, Warszawa.

1. Orłowski M. I in., 1983. Jak zagospodarować ogród działkowy. TWP i AR w Szczecinie.

1. Oszkinis K. 1979. Kwiaty od A do Z. PWR i L, Warszawa.

1. Plessner H. 1972. Bądź architektem swojego ogródka. „Arkady” Warszawa.

1. Pokorski J., Siwiec A., 1977. Kształtowanie terenów zieleni. WSiP Warszawa.

1. Raczkowski S., 1964. Tereny zielone. PWR i L, Warszawa.

1. Teusen G., Netolitzky C., 1993. Boże Narodzenie w naszym domu. Kalliope, Warszawa.

1. . Traczewska-Zych E. 1986. Gospodarstwo przydomowe. PWR i L, Warszawa.

1. Trudijew S. Ju., Weczerko L.I., 1986. Cwiety w naszej żizne. Kajnar, Ałma-Ata.

Spis zdjęć

Fot.1. Jednoroczne drzew śliw utrzymywane w tzw. czarnym ugorze „mechanicznym”

Fot. 2. Jabłoń w pasach ugoru herbicydowego - w międzyrzędziach pasy murawy.

Fot. 3. Szkółka jabłoni w międzyrzędziu jednorocznych śliw.

Fot. 4. Dwuletnie jabłonie w tzw. czarnym ugorze.

Fot. 5. Ściółkowanie korą w rzędach drzew.

Fot. 6. Ściółkowanie włókniną stabilizowaną w rzędach drzew.

Fot. 7. Jabłonie w okoronach wrzecionowych prowadzonych przy palikach.

Fot. 8. Owocująca jabłoń w szpalerze.

Fot. 9. Plantacja truskawki z międzyrzędziami ściółkowanymi korą z drzew leśnych.

Fot. 10. 4-letnia planatacja truskawki w tzw. ugorze herbicydowym.

Fot. 11. Krzew agrestu odm. Czerwony Triumf.

Fot. 12. 5-letnie jabłonie na podkładce półkarłowej M 26 - w rzędach ściółka z kory drzew leśnych

Fot. 13. Porzeczka czarna w tzw. czarnym ugorze „mechanicznym”

Fot.14. Krzewy agrestu w tzw. czarnym ugorze „mechanicznym”.

Fot. 15. Krzew porzecki czarnej odm. Ojebyn.

Fot. 16. Owoce porzeczki czarnej odm. Ojebyn.

Fot. 17. Owocujący krzew borówki wysokiej odm. Early Blue.

Fot. 18. Krzewy aronii czarnoowocowej.

Fot. 19. Uprawa ogórka w tunelu foliowym.

Fot. 20. Uprawa oberżyny w tunelu foliowym.

Fot. 21. Produkcja rozsad warzyw w inspektach.

Fot. 22. Papryka w fazie owocowania.

Fot. 23. Kępy cibory jadalnej.

Fot. 24. Oberżyna w fazie owocowania.

Fot. 25. Portulaka warzywna.

Fot. 26. Kapusta pekińska.

Fot. 27. Kukurydza cukrowa.

Fot. 28. Cebula w fazie kwitnienia.

Fot. 29. Sałata listkowa.

Fot. 30. Brokuł włoski.

Fot. 31. Jarmuż.

Fot. 32. Cukinia - roślina z kwiatami.

Fot. 33. Szczypiorek w fazie kwitnienia.

Fot. 34. Por.

Fot. 35. Kapusta głowiasta biała

Fot. 36. Kapusta włoska.

Fot. 37. Kalarepa.

Fot. 38. Uprawa marchwi na redlinach.

Fot. 39. Aktinidia ostrolistna w stanie bezlistnym.

Fot. 40. Aktinidia ostrolistna w okresie wegetacji

Fot. 41. Krzew bzu czarnego w czasie kwitnienia.

Fot. 42. Dojrzewające owocostany bzu czarnego.

Fot. 43. Kwitnący krzez berberysu.

Fot. 44. Zakonserwowane i świeże owoce - w słoikach owoce pigwy zwyczajnej i de renia jadalnego, na talerzach jagody borówki wysokiej i aktinidii oraz pestkow ce derenia jadalnego.

Fot. 45. Owoce cytryńca chińskiego.

Fot. 46. Dojrzałe owoce żurawiny wielkoowocowej.

Fot. 47. Kwitnące drzewa czeremchy amerykańskiej.

Fot. 48. Kwiaty i liście pigwy zwyczajnej.

Fot. 49. Liście i owoce derenia jadalnego.

Fot. 50. Malina czarna z owocami.

Fot. 51. Mandarynka karłowa w uprawie doniczkowej.

Fot. 52. Wiśnia kosmata.

Fot. 53. Oliwnik wąskolistny.

Fot. 54. Głóg dwuszyjkowy z dojrzewającymi owocami.

Fot. 55. Gałązka rokitnika z dojrzałymi owocami.

Fot. 56. Zbieranie owoców rokitnuka przy pomocy uchwytu zakończonego pałąkiem z elastycznego stalowego drutu

Fot. 57. Kwinący krzew pigwowca japońskiego.

Fot. 58. Owocujący krzew pigwowca japońskiego.

Fot. 59. Kwiaty i krzew suchodrzewu jadalnego (błękitnego).

Fot. 60. Dojrzewające owoce suchodrzewu jadalnego (błękitnego).

Fot. 61. Gałązka kwitnącej świdośliwy kanadyjskiej.

Fot. 62. Liście i pędy morwy czarnej.

Fot. 63. Mechaniczny zbiór owoców żurawiny wielkoowocowej.

Fot. 64. Zebrane owoce żurawiny wielkoowocowej w skrzyni samochodowej.

Fot. 65. Ogód działkowy z ekologiczną uprawą warzyw.

Fot. 66. Działka w zadarnieniu z uprawą roślin sadowniczych.

Fot. 67. Wejście do ogrodu z uprawą sadowniczą, warzywniczą i roślin ozdobnych.

Fot. 68. Ogród z bylinami i krzewami ozdobnymi.

Fot. 69. Byliny w tzw. przyogródku (przestrzeń między ogrodzeniem a chodnikiem).

Fot. 70. Uprawa roślin wodnych w zbiorniku w kształcie serca.

Fot. 71. Irysy recitulata w sąsiedztwie tulipanów.

Fot. 72. Krokusy.

Fot. 73. Kwitnące przebiśniegi w barwinku.

Fot. 74. Kwitnące zawilce w parku.

Fot. 75. Korona cesarska - obok kwitnąca mahonia.

Fot. 76. Liście i kwiaty bergenii.

Fot. 77. Kwitnący krzew kaliny koralowej.

Fot. 78. Róża stulistna.

Fot. 79. Wiciokrzew pomorski o kwiatach pomarańczowych.

Fot. 80. Wiciokrzew pomorski o kwiatach żółtych.

Fot. 81. Kwitnący krzew złotlinu.

Fot. 82. Róże bukietowe.

Fot. 83. Mangolia pośrednia.

Fot. 84. Róża pomarszczona.

Fot. 85. Migdałek pełnokwiatowy.

Fot. 86. Kwiatostany barszczu Sosnowskiego przy brzegu jeziora.

Fot. 87. Ogród skalny.

Fot. 88. Ozdobne rośliny wodne.

Fot. 89. Kwitnący różanecznik o kwiatach białych.

Fot. 90. Ogród obsadzony bylinami ozdobnymi.

Fot. 91. Dekoracje kwiatowe w trawniku.

Fot. 92. Żywotniki formowane w kształcie kuli i ściętych stożków.

Fot. 93. Kolekcja róż piennych.

Fot. 94. Rozarium - na pierwszym planie róże bukietowe z różą pienną w środku.

Fot. 95. Świerki i jodły w nasadzeniu parkowym.

Fot. 96.Sosna górska (kosodrzewina0.

Fot. 97. Forsycje w układzie grupowym.

Fot. 98. Szpaler cisa pospolitego zimą.

Fot. 99. Żywotniki w nasadzeniu parkowym.

Fot. 100. Żywotniki i świerki zieloną ozdobą w casie zimy.

Fot. 101. Krzewy tawuły w czasie kwitnienia.

Fot. 102. Bukiet z kwiatów gipsówki (łyszczec).

Fot. 103. Bukiet z kwiatów peonii.

Fot. 104. Układanie kwiatów ciętych w wazonie.

Rys. 8. Rozplanowanie miejsca przeznaczonego do zbierania materiałów na kompost i do budowy pryzmy kompostowej

1 - resztki starej pryzmy kompostowej, 2 - miejsce na gałązki i grubsze łęty roślin, 3 - miejsce na liście, chwasty, łęty roślin itp., 4 - miejsce na trawę, siano itp., 5 - miejsce na odpadki kuchenne, 6 - wolne miejsca na następną pryzmę,

7 - nowa pryzma kompostowa

Rys.9. Budowa pryzmy kompostowej; na przekroju widoczne kolejne warstwy

1- cienka warstwa gliny lub torfu, 2 - warstwa drenażowa z gałązek i grubszych łętów roślinnych, 3 - ziemia, 4 - liście i resztki roślinne, 5- nawozy zwierzęce, 6- ziemia, 7 - nawozy mineralne m.in. wapniowe, 8 - liście i resztki roślinne itd.

Rys. 10. Kształt i kierunek otworów w pryzmie kompostowej, do których wprowadza się preparaty biodynamiczne

Rys. 11. Miejsce rozmieszczenia preparatów biodynamicznych w pryzmie komposto- wej o zalecanych wymiarach 1,5x0,75x1 m (u góry ) w pryzmie polowej, o szerokości przy podstawie 2-4 m (u dołu)

Rys. 12. Widok ogólny pryzm przedstawionych schematów na rysunku obok z zazna czonymi miejscami wprowadzenia preparatów biodynamicznych

Zdzisław Kawecki, Teresa Kawecka, Brygida Wierzbicka

Wybrane zagadnienia z ogrodnictwa

dla studentów

Wyższej Szkoły Agrobiznesu w Łomży

Wstęp 1-2 str.

Sadownictwo

Godziny wykładowe prof.dr hab. Zdzisław Kawecki

1. Sadownictwo w Polsce na tle Europy i Świata 5 str.

1. Czynniki siedliskowe i ekonomiczne w produkcji sadowniczej 6 str

1. Planowanie i zakładanie sadu produkcyjnego i plantacji roślin jagodowych 6 str

1. Planowanie i urządzanie nasadzeń sadowniczych w ogrodach amatorskich 5 str

1. Formowanie i cięcie drzew i krzewów owocowych 6 str

1. Uprawa, nawożenie i nawadnianie gleby w sadzie i jagodniku 8 str.

1. Gatunki i odmiany uprawianych w Polsce roślin sadowniczych 10 str

1. Zbiór i przechowywanie owoców 6 str

1. Ochrona roślin sadowniczych 10 str

1. Integrowana produkcja owoców 6str

Razem ok. 70-80 str

Warzywnictwo

dr hab. Brygida Wierzbicka

1. Produkcja warzywnicza w Polsce i Świecie 5 str

1. Warunki przyrodnicze a produkcja warzyw 5 str

1. Zmianowanie i płodozmian w produkcji warzyw 5 str

1. Główne zasady produkcji warzyw polowych 6 str

1. Przyspieszona uprawa warzyw polowych w gruncie 8 str

1. Produkcja rozsad 5 str

1. Warzywnictwo szklarniowe 10 str

1. Zbiór warzyw, podaż do sprzedaży, przechowywanie 10 str

1. Ochrona roślin warzywniczych 10 str

1. Warzywa mniej znane i integrowana produkcja warzyw 10 str

Razem ok. 70-80 str

Ogrodnictwo ekologiczne

prof.dr hab. Zdzisław Kawecki

1. Główne zasady ekologicznego prowadzenia produkcji 8 str

1. Biodynamiczna uprawa roślin 10 str

1. Ochrona roślin w ogrodzie ekologicznym 8 str

1. Jakość owoców i warzyw w zależności od metod uprawy, normy jakościowe

1. na skład chemiczny 8 str

1. Mniej znane rośliny sadownicze i ich znaczenie 6 str

Rośliny ozdobne

dr inż. Teresa Kawecka

1. Główne zasady uprawy ozdobnych roślin jednorocznych , dwuletnich i bylin 10 str

1. Drzewa i krzewy ozdobne 10 str

1. Ważniejsze ozdobne rośiny i kompozycje kwiatowe, układanie bukietów, wyplatanie wieńców 10 str

1. Pędzenie kwiatów i przedłużanie trwałości kwiatom ciętym 6 str

1. Projektowanie ogrodu o charakterze ozdobnym 8 str

Razem ok. 40 str

Literatura ok. 2 str

Łączna objętość skryptu ok. 250-260 str.

66

---