Architektura starożytnego Rzymu była początkowo związana tylko z Rzymem, później, co było efektem licznych podbojów, jej zasięg ogarnął prawie całą Europę Zachodnią, Bałkany, Grecję, Azję Mniejszą, Syrię, Palestyną i Afrykę Północną. Okres, w którym trwał stopniowy jej rozwój, rozkwit i okres schyłkowy to czas od VI wieku p.n.e. do V wieku. Okres ten można
podzielić na klika etapów:
• okres panowania królów (VI wiek p.n.e. - V wiek p.n.e.)
• okres republiki (V wiek p.n.e. - I wiek p.n.e.), a dokładniej 30 rok p.n.e.
• okres cesarstwa (od 30 p.n.e. - do połowy III wieku)
• okres późnego antyku (od połowy III wieku do końca V wieku)

W budownictwie rzymskim jako materiał stosowano drewno, cegłę i kamień ciosowy oraz beton, który znalazł szerokie zastosowanie. Beton rzymski cechuje niezwykła trwałość i wodoodporność. Budowle szczególnie reprezentacyjne budowano jednak z kamienia. Rzymianie konstruowali między kolumnami i pilastrami element niosący zwany łukiem. Łuk skonstruowany na zasadzie wąskiego półkolistego sklepienia kolebkowego przenosi obciążenia przekazując je na filary. Kolumny stanowią element dekoracyjny połączony z konstrukcją ściany lub dostawiany do niej. Zasada pracy łuku i jego zastosowanie do przenoszenia nawet bardzo dużych obciążeń pozwala na rozwój konstrukcji budowlanych i inżynieryjnych w skali dotąd niespotykanej.

W budowlach rzymskich stosowano przeważnie łuki pełne - tworzące półkola, których strzałka równa się połowie rozpiętości. Łukowe przekrycie otworu mające charakter konstrukcyjny tworzy łęk. Łęki wykonywano z cegły lub kamieni w kształcie klinowym. Układano je z elementów w formie tępych klinów zwanych klinieńcami. Kamień zamykający łuk z góry nosi nazwę zwornika lub klucza. Konstrukcja łuku ograniczona jest z przodu płaszczyzną czołową, od dołu płaszczyzną podniebienną i od góry grzbietową. Płaszczyzna oporu nosi nazwę wezgłowia. Przejście z pionu filaru na krzywą łuku akcentowano małym gzymsem tworzącym impost, czyli znaczną podstawę łuku.

Sklepienie kolebkowe - ma kształt połowy walca przeciętego w osi poziomej. Promień łuku, którym je zakreślamy, daje rysunek półkola. Układa się je z ciosowych klińców, zgodnie z zasadą wiązania z mijaniem się spoin. Kolebka opiera się na podłużnych murach przejmujących obciążenie, przenoszone od rozporu sklepienia.

Sklepienie krzyżowe - powstało z przenikania się pod kątem 900 złożonych w kwadracie dwóch sklepień kolebkowych, o jednakowej rozpiętości i wysokości. Linie sił cisnących skupiają się na przekątnych powstałych z przecięcia się kolebek. Przenoszone są one na 4 punkty podparcia. Zastosowanie w czterech narożach filarów podpierających, zamiast ścian oporowych występujących w sklepieniu kolebkowym było dużym osiągnięciem, które umożliwiło swobodniejszą kompozycję przestrzenną przekrywanego wnętrza.

Sklepienie klasztorne - powstało również z przenikania się dwóch kolebek złożonych w kwadracie tylko zamiast oparcia na czterech filarach wymaga oparcia na czterech ścianach. Stosowane rzadziej ze względu na ciężar.

Sklepienie żaglowe - zbudowane na kwadracie wpisanym w koło. Konstrukcja sklepienia ograniczona w rzucie kwadratowym opiera się na narożach, stanowiących cztery punkty podparcia. Sklepienie to konstruuje się promieniem równym połowie przekątnej rzutu, nad którym się wznosi. W tym układzie przekrój pionowy przeprowadzony w dowolnym kierunku daje obrys półkola, przekrój zaś poziomy na każdej wysokości - koła.

Sklepienie półkoliste - (kopuła rzymska) powstało przez zbieżne ku środkowi ułożenie klińców, tworzących podniebienie o kształcie połowy kuli. Podstawą jego jest mur pełny założony na obwodzie koła lub ośmiokąta. Stosując ośmiokąt uzyskuje się płynne przejście w czaszę przez specjalne wysklepienie narożników. Zmniejszenie ciężaru własnego kopuły uzyskiwano przez stopniowe ścienianie jej grubości ku górze.

Naprężenia powstające w układzie kopuły są przede wszystkim ściskające, co umożliwia przekrywanie taką konstrukcję dużych przestrzeni, opierając je na stosunkowo niezbyt grubych murach.

Porządki rzymskie

Porządek toksański - przyjęto od etrusków, wysokość kolumn wynosi do 14 modułów, czyli jest to porządek smuklejszy od pierwszych proporcji najmasywniejszego porządku greckiego. Trzon ma zazwyczaj powierzchnię gładką bez kanelowania.

Porządek rzymsko-dorycki- smuklejszy od porządku doryckiego, wysokość kolumn wynosi 16 modułów. Trzon jest żłobkowany, różni się jednak od doryckiego wykończeniem żłobków u góry i od dołu miękką linią łukową. Przejście trzona w kapitel zaznacza jak w porządku toksańskim wałek na trzonie kolumny.

Porządek rzymsko-joński- wysokość kolumny 18 modułów, wyraźniejsze różnice w ukształtowaniu głowicy. Połączenie wolut przechodzi w linii prostej, a nie lekko wklęśniętej jak w porządku jońskim. ]

Rzymianie oprócz stosowanych już przez Greków kolumn narożnych wprowadzili głowicę przekątniową. Woluty wychodzą z niej w cztery naroża w osiach przekątnych. Echinus zdobią z każdej strony po trzy wole oczka. Ślimacznice otrzymują dekorację w postaci stylizowanych wychylonych listków Miejsce schodkowych przepasek zajmuje pasek z listków z opaską. Architraw podzielony jest na trzy poziomo cofające się elementy. We frezie natomiast znika podział na tryglify i metopy.

Porządek rzymsko-koryncki - jest bardziej dekoracyjny niż porządek grecki. Kolumny są smuklejsze. Wysokość może wynosić 20 modułów i więcej. Najczęściej stosowany przez Rzymian, ze względu na szczególnie reprezentacyjną formę. Grecy używali go niezmiernie rzadko. Głowica ma kształt kielichowy z wyraźnie zaznaczonymi dwoma rzędami liści akantu oraz z wychylającymi się u góry drobnymi ośmioma wolutkami. W ukształtowaniu tej głowicy występują odmiany o wzbogaconym motywie roślinnym. Architraw o podobnym podziale jak w porządku rzymsko-jońskim ma często środkowy pas dekorowany.

Porządek kompozytowy - trzon i baza ukształtowane są podobnie jak w porządku rzymsko-jońskim. Trzon ustawiony na bazie może być gładki lub kanelowany, przy czym często kanelowanie obejmuje tylko 2/3 wysokości trzonu. Głowica ma charakter wybitnie dekoracyjny. Składa się z elementów występujących w kapitelach porządku jońskiego i korynckiego. Górna część głowicy jest uformowana z przekątniowo ustawionych wolut, dolna - z wyraźnie wyprofilowanych liści akantu. Ten najbardziej dekoracyjny porządek z zasady otrzymuje pod kolumnami podstawę zwaną cokołem lub piedestałem.

Przykłady budownictwa starożytnego Rzymu.

1.Świątynia
W architekturze sakralnej Rzymu występują świątynie wzorowane na świątyniach greckich budowane na planie prostokąta np. Świątynia Jowisza Najlepszego Największego ( były one bardziej popularne od reszty). Świątynie tego typu, budowane często przy placach, widoczną miały fasadę i ewentualnie elewacje boczne. Portyki nie otaczały ich ze wszystkich stron, lecz podpierały wysunięty dach. Były to budowle typowo fasadowe. Wyróżnić można również świątynie wzorowane na etruskich oraz świątynie okrągłe (wzorowane na hellenistycznych lub imitujące italską chatę - szałas) np. świątynia Westy na Forum Romanum. Występowały typy mieszane, złożone z prostokątnego przedsionka i okrągłej celli np. Panteon. W okresie późnego antyku weszły w modę budowle na planie centralnym okrągłe lub wieloboczne : nimfea, mauzolea.
Świątynie rzymskie ściany miały murowane, licowane płytami kamiennymi. Stosowane porządki architektoniczne pełniły przede wszystkim funkcję ozdobną.

ŚWIĄTYNIA WESTY

1.1.Panteon
Panteon jest nowym typem budowli sakralnych. Już samo jej przeznaczenie narzucało poszukiwania szczególnie monumentalnego obrazu architektonicznego. Przedtem w rzymskim budownictwie tego rodzaju panowały warianty form perypteru, przeważnie typ pseudoperypteru i monopteru(świątynie z okrągłą cellą, otoczoną tez koliście portykami). W jednym , jak i w drugim wypadku wygląd zewnętrzny gmachu jako część składowa obrazu architektonicznego miał ( jak w świątyniach greckich) o wiele donioślejsze znaczenie niż wnętrze gmachu. W Panteonie po raz pierwszy postawiono i rozwiązano nowe zadanie: stworzenie monumentalnego gmachu sakralnego, w którego strukturze plastycznej główną rolę miała grać obszerna przestrzeń wnętrza.
Panteon jest to olbrzymia rotunda, zwieńczona wielką kopułą. Wygląd zewnętrzny świątyni oznacza się wybitna prostota. Większą część obwodu rotundy stanowi ślepa ściana; tylko strona wejściowa z potężnym portykiem jak gdyby zapowiada całą wagę architektonicznego kształtu wnętrz świątyni, widocznego szczególnie silnie na skutek kontrastu z powściągliwością form architektonicznych zewnętrznego wystroju gmachu.
Przed wejściem do świątyni znajduje się dobudowany portyk z 16 kolumnami w porządku korynckim, z których 8 postawiono w pierwszym rzędzie. Wieńczy go tympanon pod którym widnieje inskrypcja M.AGRIPPA.L.F.COS.TERTIUM.FECIT, którą można przetłumaczyć jako "Wzniesiony przez Marka Agryppę, syna Lucjusza, konsula po raz trzeci". Wysokość portyku wraz z tympanonem wynosi 25,0m.
Widz wchodzący do świątyni trafiał do olbrzymiej przestrzeni pod kopułą. Gigantyczne rozmiary gmachu (wysokość świątyni wynosiła 72,7m, wewnętrzna średnica średnica kopuły - 43,5m) w połączeniu z harmonijnymi proporcjami i szlachetnym pięknem form architektonicznych sprawia wrażenie wyjątkowej potęgi. Olbrzymia kopuła, będąca swego rodzaju odbiciem firmamentu niebieskiego i panująca nad rozległą przestrzenią rotundy - oto temat plastyczny i kompozycyjny, który rozwiązuje ideę budowy świątyni, poświęconej nie któremuś bóstwu w szczególności, lecz wszystkim bogom naraz. Przestrzeń w cellach świątyń w kształcie perypteru była zazwyczaj rozczłonowana szeregami kolumn, w Panteonie zaś dzięki temu, że kopuła opiera się bezpośrednio na murach, olbrzymia przestrzeń wewnątrz świątyni, nie naruszona przez żadne dodatkowe sporniki, nabiera szczególnej jednolitości, zaś kolisty kształt rotundy i półkoliste sklepienie nadają jej cechy idealnej harmonii. Wewnętrzna przestrzeń świątyni nie jest przy tym odcięta od świata zewnętrznego - poprzez duży(9m średnicy) okrągły otwór (Oculus)w środku kopuły, będący zresztą jedynym źródłem światła, widać błękitne niebo; przez ten sam otwór do świątyni przenikają promienie słoneczne, rzucające snop światła, który przesuwa się wraz ze światłem. A więc olbrzymia konstrukcja kopuły, która sama przez się wyraża plastycznie ideę panującego na ziemi sklepienia niebios, staje się jakby związana z ruchem słońca.
Tektoniczna budowa świątyni jest niezwykle przejrzysta. Z zewnątrz olbrzymi bęben podzielony jest profilowanymi pasami zdobniczymi na trzy kondygnacje, przy czym dwie dolne odpowiadają podziałowi muru wewnętrznego. Płaska kopuła opiera się o górna część trzeciej kondygnacji, której wewnątrz gmachu odpowiadają dwa dolne rzędy kasetonów, wydłużających kopułę i nadających jej postać foremnej półkuli. Wnętrze świątyni mur dzieli na dwie kondygnacje. Dolna, w celu powiększenia przestrzeni wnętrza i ujawnienia tektonicznej struktury części oporowej gmachu, jest symetrycznie rozczłonowana przez sześć wysokich nisz, flankowanych pilastrami i oddzielonych od przestrzeni pod kopułą kolumnami korynckimi( siódma, największa nisza znajduje się naprzeciwko wejścia i nie jest oddzielona kolumnami). W niszach i edykułach pomiędzy nimi stały posagi. Kolumny i pilastry podtrzymują belkowanie, które oddziela dolną kondygnację muru od górnej. Kondygnacja górna rozczłonowana była drobnymi pilastrami i niewielkimi niszami w postaci ślepych okien. Nad belkowaniem kondygnacji górnej wznosi się kopuła podzielona pięcioma kolistymi rzędami głębokich kasetonów, zmniejszających się perspektywicznie w kierunku centrum kopuły. Kasetony wywołują u widza uczucie masywności sklepienia kopuły, a zarazem wydaje się, że czynią ją lżejszą, chociaż naprawdę jest to tylko dekoracja nie odpowiadająca konstrukcji kopuły, lecz całkowicie usprawiedliwiona dążeniem do jednolitości kształtu przestrzeni wewnętrznej.
Proporcje Panteonu odznaczają się wyjątkową doskonałością. Średnica rotundy jest prawie równa wysokości świątyni, kopuła od wewnątrz stanowi dokładną kopułę. Proporcje wnętrza są obliczone na stopniowe odciążenie form architektonicznych górnych części gmachu. Dzięki temu rozwiązaniu osiągnięto harmonie wyrazu architektonicznego.
Wnętrzna dekoracja świątyni, składająca się z okładziny marmurowej i stiuków, była ogromnie majestatyczna. Od zewnątrz pierwsza kondygnacja rotundy była wyłożona marmurem, dwie kondygnacje górne otynkowane. Gmach ten jest na ogół dobrze zachowany, ale jego zewnętrzne i wewnętrzne wykończenie nie istnieje, zmienione zostało rozwiązanie architektoniczne drugiej kondygnacji muru wewnątrz świątyni, znikły także posągi brązowe, zdobiące fronton portyku.
Panteon zbudowany jest z cegły i betonu. Ściany rotundy spoczywają na fundamencie betonowym grubym na 7,3m i głębokim na 4,5m. grubość murów wynosi 6,2m. wewnątrz ścian znajdują się wydrążenia dla zmniejszenia ich ciężaru. Ażeby wzmocnić trwałość murów i prawidłowo rozłożyć siły ciążenia i parcia, zastosowano dokładnie przemyślany system wielkich i małych łuków ceglanych i poprzecznych wiązadeł, usztywniających mury. Sama kopuła konstrukcja przypomina mur i składa się z poziomych warstw betonu, przełożonych dwustopową cegłą. Mur oporowy i dolna część kopuły posiadają wydrążenia i zaopatrzone są w ceglane łuki, które tworzą cały system, pozwalający równomiernie obciążyć części oporowe.
Jednolitość kształtu architektonicznego, doskonałość proporcji i mistrzowskie rozwiązanie kompozycyjne świątyni pozwalają na domniemaniu, że zbudować ją mógł tylko Apollodor z Damaszku. Historyczno-artystyczne znaczenie Panteonu jest wyjątkowo wielkie. Dla architektury epok następnych Panteon pozostał jednym z najdoskonalszych wzorów gmachu o układzie centralnym, zwieńczonego kopułą, a jednocześnie przykładem błyskotliwego rozwiązania problemu stwarzania konstrukcji z r rozległą przestrzenią wewnętrzną. Panteon stanowi przykład doskonałej jedności głębokiej myśli plastycznej i architektonicznych form jej wyrazu, stanowiąc jedno z największych osiągnięć techniki budowlanej epoki antycznej.

PANTEON

2.Bazylika

Charakterystyczny dla architektury rzymskiej typ budowli na planie prostokąta o wnętrzu jednonawowym bądź podzielonym rzędami kolumn na kilka naw. Bazylika to typ kościoła wielonawowego o nawie głównej wyższej od naw bocznych i posiadającej własne okna (ponad dachami naw bocznych). Mogła ona być kryta lub hypetralna (odkryta) z wejściem na krótszym lub dłuższym boku, apsydą lub bez niej, parterowa lub piętrowa. Wyróżniamy dwa typy bazyliki rzymskiej: orientalną z jednym lub kilkoma wejściami na dłuższym boku oraz wnętrzem podzielonym na nawę środkową i obiegające dookoła przejście oraz grecką z wejściem na jednym z krótszych boków, podczas gdy na przeciwległym znajdowała się apsyda. Ten drugi typ został zaadaptowany przez sakralną architekturę chrześcijańską. Pierwotnie bazylika pełniła funkcje świeckie (hala targowo-sądownicza na głównym rynku (forum)). Później, Chrześcijanie, nie chcąc korzystać z pogańskich świątyń i budować podobnych, zaadoptowali bazylikę na swoje świątynie.
W IV wieku uzyskała wiele charakterystycznych elementów, m.in. wydłużony plan o wyraźnym założeniu osiowym oraz drewnianą więźbę (otwartą lub oddzieloną drewnianym stropem).

3.Kuria

Kuria jest to budynek na Forum Romanum przeznaczony na posiedzenia senatu w starożytnym Rzymie. Podobne budynki były stawiane w miastach zakładanych przez Rzymian, odbywały się w nich posiedzenia Rady Dekurionów.
Kuria była wybudowana z cegły. Ściany były wyłożone marmurem w części dolnej i ozdobione w części górnej sztukaterią. Posadzka była wyłożona mozaiką z marmuru w czarno - białe romby. W sali posiedzeń, na przeciwko wejścia znajdowało się podium, przeznaczone dla prezydium senatu. Wzdłuż bocznych ścian wybudowane były stopnie, na których najprawdopodobniej stały krzesła senatorów. W sali stał także ołtarz bogini Wiktorii i jej złota statuetka.

3.1.Regia

Jedna z najstarszych budowli na Forum Romanum, według legendy wzniesiona za króla Numy Pompiliusza - stąd nazwa (siedziba króla). W czasach Republiki należała do Najwyższego Kapłana Rzymu (Pontifex Maximus). Wielokrotnie płonęła i była odbudowywana. W konsekwencji niemożliwe jest odtworzenie jej pierwotnego kształtu. Dodatkowe utrudnienie wynika z faktu, że w średniowieczu wybudowano tutaj zupełnie inny budynek. To, co można wywnioskować z wykopalisk, pozwala stwierdzić, że była to budowla nieregularna - miała odkryte podwórze w kształcie trapezu, otoczone murem, a na nim stał kryty budynek na planie prostokąta z przedsionkiem między antami. Ze źródeł literackich wiadomo, że znajdowało się tam sanktuarium boga wojny Marsa, w którym przechowywano jego świętą tarczę i włócznię, oraz bogini urodzaju i dostatku Ops. Wstęp tutaj miał jedynie Najwyższy Kapłan i Westalki.

4.Rzymski dom

Charakterystyczny typ budowli mieszkalnej wykształcony przez Rzymian, różniący się od domu greckiego. Najstarsze informacje o domach rzymskich pochodzą z okresu wczesnej Republiki. Nastąpiły wtedy zmiany w materiale używanym do budowy konstrukcji. Pojawiły się kamień i cegła oraz drewno. Na kamiennych fundamentach wznoszono prostokątne budowle o zrębach ścian i wiązaniach dachu wykonanych z drewna. Używano terakotowej dachówki i cegły. Wnętrze domu składało się z kilku prostokątnych pomieszczeń. Ściany wewnętrzne pokrywano stiukiem. Zasadniczym założeniem domu rzymskiego jest układ szeregu pomieszczeń otwartych na atrium. Jest to jedno z najważniejszych pomieszczeń w domu rzymskim. Rzymski teoretyk architektury Witruwiusz wyróżnia kilka typów atriów. Pierwsze z nich to toskańskie - dach jest tu nachylony z czterech stron do wewnątrz, pośrodku było compluvium (otwór w dachu), doprowadzające światło, a także odprowadzające wodę do impluvium (basen). W tym atrium brak jest kolumn, a ciężar konstrukcji spoczywa na ścianach. Następnym jest displuvium - różnica z poprzednim typem polega na tym, że dach jest nachylony na zewnątrz. W testudinatum płaski dach całkowicie pokrywa pomieszczenie (brak compluvium). Natomiast w tetrastylon dach jest wsparty na czterech narożnych kolumnach, mamy compluvium i impluvium. W ostatnim, korynckim (corinthium), dach opiera się na konstrukcji wielokolumnowej. Wokół atrium znajdowały się pomieszczenia, z których boczne przeznaczano na magazyny, sypialnie dla służby. Za atrium znajdowała się sypialnia właściciela - tablinum. Obok tablium umieszczano inne ważne pomieszczenie, jadalnię triclinium. W II w. p.n.e. pod wpływem architektury greckiej dodano perystyl, do którego przeniosło się życie rodzinne. Pierwotnie atrium stanowiło centrum domu i najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie. W czasach Republiki wraz z otaczającymi je pomieszczeniami stanowi jeszcze część oficjalną, a impluvium zamienione zostaje na fontannę. W okresie późnej Republiki i wczesnego Cesarstwa atrium przeobraża się w krytą sień lub też staje się dziedzińcem portykowym, a najważniejszym pomieszczeniem domu staje się tablinum. Ściany zdobione były stiukami, malowidłami a posadzki układano z barwnych kamieni tworząc mozaiki
W starożytnym Rzymie wyróżniamy domy wiejskie i miejskie.
Dom wiejski (domus) przeznaczony był dla jednej rodziny. Miał zabudowę parterową lub jednopiętrową i z reguły był całkowicie zamknięty (oprócz wejścia) na zewnątrz. Zbudowany na planie prostokąta, miał kamienne fundamenty, ściany z cegły, zaś dachówkę z terakoty. Podział wnętrza można określić jako symetryczny, na założeniach osiowych. Na osi podłużnej znajdowały się: sień (fauces), centralna, częściowo przykryta izba (atrium), izba reprezentacyjna (tablinum) otwarta od strony atrium i od strony ogródka (hortus). Po obu stronach fauces mieściły się symetrycznie izby służące właściwym celom mieszkalnym. Inny charakter miały skrzydła boczne (alae) umieszczone w głębi atrium. Jako przykład można przedstawić Złoty Dom Nerona.
Domy wielkomiejskie(insula) to domy czynszowe budowane w starożytnym Rzymie. Były to domy kilkupiętrowe (5 - 7), otoczone z czterech stron ulicami. Prosto z ulicy schody prowadziły na wyższe kondygnacje. Ilość kondygnacji i szerokość przejść pomiędzy domami regulowana była rozporządzeniami prawnymi. Regulacja ta podyktowana była względami pożarowymi. Domy budowano z drewna, ogrzewano je piecykami na drewno, oświetlano lampkami olejowymi. Łatwo było o zaprószenie ognia, który mógł łatwo rozprzestrzenić się. Rozporządzenia nakazywały w każdej insuli przechowywać wodę w specjalnych dużych pojemnikach i budować platformy, z których łatwiej było gasić ogień. Dopiero Trajan nakazał budowę domów z materiałów odpornych na ogień. Wysokość domów była ograniczona również ze względów bezpieczeństwa. Przy budowie z materiałów o małej wytrzymałości budynek zbyt wysoki groził zawaleniem. Parter budynku zajmował często warsztat albo sklepik właściciela. Jego mieszkanie znajdowało się także na parterze albo na I piętrze. Mieszkania zlokalizowane wyżej, były o niższym standardzie (czym wyżej, tym mniej wygód). Woda, urządzenia sanitarne, jeśli były umieszczone w budynku, to tylko na najniższych kondygnacjach (parter, I piętro). Pozostali mieszkańcy korzystali z łaźni publicznych a wodę czerpali z studni lub fontann. Właścicielami domów często byli rzymscy partycjusze. Oczywiście, w takim przypadku, sami mieszkali w własnych domach, a insulą w ich imieniu zarządzał niewolnik - administrator (insulari). Był on odpowiedzialny za regularne ściąganie czynszu, pilnowanie porządku, prowadzenie niezbędnych remontów.
Jedne z najlepiej zachowanych insuli znajdują się w Ostii
Willa to w starożytnym Rzymie były przeważnie wiejskie domy bogatych obywateli. Dom mieszkalny miał na ogół kształt prostokąta, pomieszczenia (sypialnie, izby dla służby) otaczały atrium i perystyl. Dookoła willi znajdował się ogród z licznymi altankami. Wille budowano w miastach, na wsiach i na terenach nadmorskich. Willa wiejska (villa rustica) swoim układem najbardziej przypominała dom rzymski z wcześniejszych okresów. Willach miejskich (villa urbana) centralnym miejscu zamiast atrium znajdowała się eksedra, wokół której sytuowano pozostałe pomieszczenia otoczone portykami. Wille nadmorskie (villa martima) oprócz domu, ogrodu z altanami miały dodatkowo pobudowane baseny.

4.1.Złoty Dom Nerona

Złoty Dom Nerona (Domus Aurea, Pontifex Maximus) jest to rzymski pałac cesarza Nerona zlokalizowany pomiędzy wzgórzami Palatynu i Eskwilinu. Prace budowlane zostały rozpoczęte w 64 r. i były prowadzone do roku 68. Przerwano je po śmierci cesarza.
Dom Nerona został zaprojektowany przez architektów Sewerusa i Celera. Kompleks wzorowany był na zabudowie miejskiej willi i zajmował obszar około 100 ha. Wzdłuż elewacji o łącznej długości około 1,50km zbudowano portyki. Prowadziły one do trapezoidalnego westybulu, w którym umieszczono ogromnych rozmiarów posąg Nerona przedstawiający go jako Heliosa (Colossus Neronis). Za nim znajdowała się sala o złoconym sklepieniu. W części wschodniej odkryto oktagonalną, przykrytą kopułą salę. Wśród licznych pomieszczeń umieszczono nimfajony z wodą słoną i słodką, sale o skomplikowanej konstrukcji i zróżnicowanym kształcie. Wraz z budową Złotego Domu przebudowano także Via Sacra, dodając do niej dwustronną kolumnadę. (Droga ta dochodziła do pałacu, a jej część została w niego włączona.)
W odkrytych salach odnaleziono liczne stiukowe dekoracje, malowidła w stylu podobnym do odkrytych dekoracji w Pompejach. Były to dwa rodzaje dekoracji. Jedne, w formie namalowanych niewielkich obrazów pejzażowych namalowanych na gładkich ścianach ozdobionych delikatnym ornamentem. Część obrazów nawiązujących do modnego wcześniej stylu egiptyzującego i przedstawiała kompozycje pełnie fantastycznych stworów. Malowidła te zostały nazwane "groteskami" od nazwy - rzymskie groty. (W czasach późniejszych, określenie groteska nabrało nieco innego znaczenia.) Drugie, to malarstwo iluzjonistyczne w formie głębokich prześwitów optycznie powiększających wnętrza. Przedstawiano na nich perspektywicznie elementy architektury. Dekoracje Złotego Domu zostały wzbogacone złoceniami i inkrustacją z pasty szklanej oraz sztukaterią. Ściany i posadzki zdobiły także liczne mozaiki. Jedną z osobliwości Złotego Domu jest odkryta mozaika wykonana na suficie.
Wiele kopii malowideł odkrytych w Złotym Domu zostało przeniesionych na sztychy przez Franciszka Smuglewicza i wydanych w Rzymie w 1776 r. w formie albumu. Publikacja została zatytułowana: Le antiche camere delle Terme di Tito (Starożytne sale Term Tytusa).
Całość położona była wśród ogrodów i winnic. Na terenie odnaleziono także sztuczne jezioro, które miało być centralną częścią całego kompleksu.
Po śmierci Nerona, w ukończonej części kompleksu mieszkali Wespazjan i Tytus. Za czasów panowania Domicjana budowla został włączona do przebudowanego przez niego Domus Augustyna. Na terenie zajmowanym przez sztuczne jezioro wybudowano w czasach Flawiuszów Koloseum. Po zniszczeniach spowodowanych pożarem w 104 r. na miejscu zajmowanym przez skrzydło pałacu powstały termy Trajana. W 135 Hadrian zamienił westybul Złotego Domu na świątynie Wenery i Romy.

5.Drogi rzymskie

Drogi rzymskie należą do jednych z ważniejszych osiągnięć inżynierskich Rzymu. Budowana przez Rzymian sieć umożliwiała łatwiejsze przemieszczanie legionów, ułatwiała handel i pozwalała na szybsze przekazywanie informacji za pomocą zorganizowanej wzdłuż dróg poczty państwowej (cursus publicus). Liczne odcinki rzymskich dróg przetrwały do dnia dzisiejszego.
Pierwsze drogi powstawały już w IV wieku p.n.e. Prowadziły one do sąsiednich miast w Lacjum i Etrurii. Była to między innymi prowadząca do Ostii Via Ostiensis, prowadząca do Laurentum Via Laurentina i Via Ardeatina, którą można było dotrzeć do Ardei. Nie były one jednak jeszcze właściwymi drogami rzymskim. Ich nawierzchnię tworzyła ubita ziemia, a same drogi dopasowywały się do ukształtowania terenu.
Pierwszą prawdziwie rzymską drogą była rozpoczęta w 312 p.n.e. przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa Via Appia, łącząca Rzym z Kapuą. Drogę wytyczono w taki sposób, by skrócić odległość do minimum, tak więc całymi kilometrami biegnie ona w linii prostej, a nad doliną Arriccia przez potężny wiadukt. W kolejnych stuleciach chęć uzyskania jak najkrótszej odległości była cechą charakterystyczną rzymskiego budownictwa drogowego. Zmuszała ona budowniczych do konstruowania licznych mostów (np. granitowy most na Tagu w Alcantara w Hiszpanii, czy most na Dunaju o długości 1127metrów niedaleko Drobety w Rumunii), wiaduktów, nasypów, przekopów i tuneli. Innym precedensem jaki wprowadziła Via Appia było nazywanie drogi od nazwiska urzędnika, który nakazał jej budowę (zwyczaj ten stał się powszechny około sto lat po rozpoczęciu budowy drogi do Kapui).
Z czasem rzymskie drogi przekształciły się w ogromny system komunikacyjny, który razem ze szlakami morskimi scalał imperium rozciągające się na tysiące kilometrów na trzech kontynentach. Inwentaryzacja sporządzona za cesarza Dioklecjana wykazała istnienie na obszarze imperium 372 dróg o łącznej długości 53 000mil rzymskich (ponad 78 tysięcy kilometrów).
Technika budowania dróg została przejęta od Etrusków i udoskonalona. W pierwszej kolejności niwelowano (wyrównywano) teren i wykonywano wykop. Wzdłuż drogi budowano rowy odwadniające, a sama droga miała wyprofilowane spadki umożliwiające odpływ wody z nawierzchni. W przypadku budowy dróg na terenach podmokłych układano stelaż z krzyżujących się drewnianych bali, a całość usztywniono wbitymi w ziemię palami. Budowa dróg wiązała się z licznymi wyzwaniami inżynieryjnymi (mosty, pokonywanie pasm górskich), z którymi rzymscy budowniczowie radzili sobie w mistrzowski sposób.
Konstrukcja dróg składała się z kilku warstw. W wykopie układano warstwę kamieni łączonych zaprawą. Na tak przygotowanej podbudowie, układano drugą warstwę mniejszych kamieni (tłucznia) też łączoną zaprawą, a na niej żwir z zaprawą. Na samym wierzchu droga była wyrównywana warstwą żwiru wymieszanego z piaskiem. Do budowy dróg używano zazwyczaj materiałów dostępnych w najbliższej okolicy. Zamiast zaprawy stosowano też popioły wulkaniczne (pucolana). W czasach późniejszych drogi były wykładane płytami kamiennymi. Tak więc konstrukcja rzymskiej drogi jest podobna do dróg współczesnych, składających się z trzech zasadniczych warstw: podbudowy, warstwy nośnej i użytkowej. Rzymskie drogi, w zależności od przeznaczenia miały różną szerokość:
• najszersze drogi miały nawet 15 m szerokości, ale najczęściej nie przekraczały 5 m, pobudowano też wiele dróg o szerokości około 3,5 m, która pozwalała na minięcie się dwóch wozów. Drogi te stanowiły sieć połączeń w skali Cesarstwa.
• drogi o znaczeniu lokalnym, o szerokości 1,20 m.
• drogi dla pieszych i konnych, o szerokości 60 cm
• ścieżki o szerokości 30 cm
Przy drogach ustawiane były kamienie milowe (mila rzymska to 1478,5 m) informujące o odległości do konkretnych miejsc, były to zatem dzisiejsze tablice drogowe. Na skrzyżowaniach umieszczano kapliczki poświęcone larom(to czczone w Rzymie duchy opiekuńcze domu i szczęścia domowego, chroniące od nieszczęść) a wzdłuż dróg powstały liczne stacje pocztowe i zajazdy.
Układ dróg na Półwyspie Apenińskim przyczynił się do powstania powiedzenia: "Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu". Wedle innej koncepcji powiedzenie to związane jest z postawionym w Rzymie przez cesarza Augusta kamieniem milowym (milliarium aureum) w formie pokrytej pozłacaną blachą kolumny. Kolumna stała na Forum Romanum w miejscu, gdzie krzyżowały Via Aurelia, Ostiensis, Flaminia, Salaria i Appia łączące Rzym z wszystkimi prowincjami imperium.


6.Akwedukty

Akwedukty(łac. aquae ductus, ciąg wodny), czyli wodociągi. Są to budowle, najczęściej arkadowe (ale także instalacje podziemne), doprowadzające wodę często nawet z miejsc odległych o wiele kilometrów. Wodociągi rzymskie działały na zasadzie jednostajnie obniżającego się koryta. Koryto takie, szczelnie wykonane z doszlifowanych kamieni, musiało biec z minimalnym, stałym spadem, niezależnie od rzeźby terenu. Akwedukty przekraczały doliny, rzeki i strumienie na tysiącach łęków rozpiętych na masywnych filarach, dochodzących często trzydziestometrowej wysokości. Jednym z najlepiej (choć częściowo) zachowanych przykładów akweduktu jest tzw. Pont du Gard.
Jeden z najstarszych znanych akweduktów został zbudowany na polecenie asyryjskiego króla Sennacheriba. Doprowadzał on wodę do Niniwy z leżących 50 kilometrów od miasta gór.
Z rzymskich wodociągów najbardziej znane są:
• najstarsze, prowadzące wodę do Rzymu
• Aqua Appia (312 rok p.n.e.)
• czynny do dziś Aqua Marcia (144 - 140 p.n.e.)
• Aqua Virgo (20 p.n.e.)
• Aqua Claudia (52 rok n.e.)
• oraz leżące poza Italią:
• Francja
• Pont du Gard koło Nîmes we Francji (zbudowany około 19 roku p.n.e.)
• Pont de la Mosele (około 2 roku p.n.e.)
• akwedukt do Fréjus (Forum Iulii) przez Roche Taillée
• Hiszpania
• El Pont del Diable w Tarragonie w Hiszpanii z I wieku p.n.e.
• El Puente w Segowii ze 109 roku n.e.
• akwedukt w Los Milagros koło Meridy z czasów Hadriana
• Portugalia
• Aguas Livres w Campolide koło Lizbony
• Agueducto dos Pegöes koło Tomar
• Grecja
• akwedukt w Nikipolis w Epirze z czasów Oktawiana Augusta
• akwedukt do ruin Mytilene koło Morii na Lesbos
• Izrael
• akwedukt z góry Carmel do Caesarea Maritima budowany pomiędzy I wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e


6.1.Pont du Gard

Pont du Gard to zachowany w dolinie rzeki Gargon odcinek zbudowanego przez Rzymian akweduktu prowadzącego wodę ze źródeł w Uzès do Nîmes. Akwedukt został po wschodniej stronie Masywu Centralnego. Budowla o łącznej długości około 50,0km i całkowitym spadku 17,0m składała się z szeregu tuneli i mostów wzniesionych z bloków kamiennych bez użycia zaprawy. Akwedukt został zbudowany w latach 26 p.n.e. - 16 p.n.e. na polecenie Agrypy (na moście zachowała się inskrypcja z 19 p.n.e. poświęcona Agrypie). Odcinek zwany Pont du Gard to trzypiętrowy arkadowy wiadukt o wysokości 49,0m.Rozpiętość dolnych arkad wynosi 24,5 m, a długość całej konstrukcji odcinka 273m. Dolna część pełniła rolę mostu przebiegającego nad rzeką Gargon. Na górnej umieszczono kanał prowadzący wodę. Spadek, typowy dla rzymskich konstrukcji, to 35cm na 1,0km. Akwedukt dostarczał wodę w ilości ok. 20 tysięcy m3 dziennie. Woda trafiała do zbiornika o średnicy 6,0m, skąd rozprowadzana była do domów mieszkalnych, term i fontann
Poszczególne arkady zbudowano z różnej ilości łuków:
• 6 w dolnej kondygnacji
• 11 w środkowej
• 35 w najwyższej
.
7.Termy

Termy(gr. thermos- gorący), czyli łaźnie rzymskie, to kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich o określonych godzinach. Przeznaczone były do kąpieli wodnych i parowych. Składały się one z łaźni i przylegających do nich terenów odkrytych. W budynku znajdowały się z reguły następujące pomieszczenia: apodyteron - westybul z szatnią(apodyterium); frigidarium - pomieszczenie zimne, czasami z basenem z zimną wodą do pływania (notatio); caldarium - pomieszczenie ciepłe z gorąca wodą (caldarium); laconicum - łaźnia sucha ; sudationes - łaźnia parowa; oleoterion- sale masażu), w których namaszczano ciała olejkami, oraz tepidarium czyli sala do wypoczynku z ciepłą wodą. W czasach cesarstwa niektóre termy osiągnęły olbrzymie rozmiary i zamieniły się w monumentalne zespoły pomieszczeń służących nie tylko higienie osobistej, ale także zajęciom intelektualnym
Termy zaopatrywane były w źródlaną wodę przy pomocy akweduktów. Pomieszczenia z basenami i sala do wypoczynku była ogrzewana gorącym powietrzem rozprowadzanym w przestrzeni pod podłogą. System ten nazywano hypocaustum. Poza tymi pomieszczeniami, w skład term wchodziły także takie pomieszczenia, jak boiska, sale gimnastyczne, stadiony, eksedry i portyki przeznaczone dla wypoczywających i chcących podyskutować, biblioteki, pokoje muzyczne, bufety, sale gier w kości itp. Obiekty rozmieszczone były wśród zieleni. Same pomieszczenia posiadały bogatą dekorację. Ściany wykładane były marmurem, zdobione malowidłami, posadzki wykładane były mozaikami. W pomieszczeniach ustawiano rzeźby, zieleń itp. Do najsłynniejszych należały termy zbudowane przez cesarzy Tytusa, Domicjana, Karakallę, Dioklecjana, Konstantyna. Budowane były nie tylko w Rzymie ale na terenie całego imperium np. w Patarze z I wieku, Paryżu i Pamukkale z przełomu II i III wieku, Trewirze z IV wieku, Aleksandrii

TERMY KARAKALLI

8.Cyrk

Typowa dla architektury rzymskiej budowla przeznaczona do oglądania wyścigów konnych, zapasów i walk gladiatorów.. Wpływało to oczywiście na formę budowli, która miała kształt wydłużonej elipsy z trybunami na obu dłuższych bokach i jednym krótszym. Na czwartym boku znajdowały się zabudowania "gospodarcze" (stajnie, koszary dla gladiatorów), zaś w boku przeciwległym tryumfalna brama dla zwycięzców. Bieżnia silnie wydłużona, wyścielona ubitym piaskiem, podzielona na dwie części wybudowanym pośrodku grubym, niezbyt wysokim murem (spina) lub nasypem z ubitego piasku (agger), na którego końcach wznosiły się potrójne słupki (metae) w kształcie obelisków.

8.1.Cyrk Wielki

„Cyrk Największy”( Circus Maximus) jest to najstarszy i największy cyrk starożytnego Rzymu. Był usytuowany pomiędzy wzgórzami Palatynu i Awentynu. Jego początki wiąże się z panowaniem Tarkwiniusza Starego. Rozbudował go Cezar do pojemności 100 tys. miejsc. Od VI wieku p.n.e. do VI w.n.e cyrk wielokrotnie rozbudowywano i przebudowywano. W ostatecznym kształcie mieścił widownię na 250 000 osób i miał wymiary 610 x 129m. Rozgrywano w nim przede wszystkim wyścigi rydwanów, ale nie tylko, Np. Juliusz Cezar urządzał także polowania.
Najstarszą częścią cyrku są pozostałości fundamentów drewnianego budynku stajni (carceres), pochodzące z 329 p.n.e. Budynek został zastąpiony murowaną budowlą w 174 p.n.e.. W tym samym roku na spinie ustawiono 7 jaj informujących o rozgrywanym podczas zawodów okrążeniu. Na polecenie Agryppy, w 33 p.n.e. na spinie ustawiono 7 figurek delfinów, a za czasów Nerona pośrodku spiny umieszczono fontannę w kształcie delfinów.
W 194 p.n.e. dobudowano miejsca na widowni przeznaczone dla senatorów. Za panowania Augusta dodano lożę dla cesarza (pulvinar) oraz ustawiono obelisk o wysokości 23,7m przywieziony z Heliopolis (obelisk został przeniesiony w 1587 r. na polecenie papieża Sykstusa V na Plac del Popolo.) W 36 r. cyrk spłonął. Odbudowany został przez cesarza Klaudiusza. Po raz drugi zniszczony przez pożar w 64 r. został odbudowany na polecenie Nerona. Kolejny pożar miał miejsce za panowania Domicjana. Odbudowa została zakończona dopiero w 104 r. przez Trajana. W tym okresie budowla miała długość ok. 600m i szerokość ok. 200m. Podczas panowania Antoninusa Piusa miała miejsce katastrofa, w wyniku której część budowli zawaliła się. Po odbudowie dokonano kolejnych modyfikacji: Karakalla - poszerzył bramę, Aurelian - postawił na spinie świątynię słońca, Konstantyn Wielki - dodał dodatkowe portyki i ozdobił budynek złotymi kolumnami, Konstancjusz II ustawił na spinie obelisk o wysokości 32,5m przywieziony z Teb (obelisk od 1587 r. stoi na Placu św. Jana na Lateranie).
Ostatnie igrzyska w cyrku zostały rozegrane w 550 r.
Obecnie na powierzchni nie ma zachowanych pozostałości cyrku, tylko wyniesienie terenu nad gruzami dawnego cyrku ukazuje obszar, który zajmowały jego zabudowania.
Rzym, Circus Maximus, plan.

9.Amfiteatr

Amfiteatr jest oryginalnym tworem rzymskiej architektury. Jego zalążkiem był wydzielony na forum dziedziniec, na którym urządzano igrzyska gladiatorów. Później służyły one również pantomimie, sztukom akrobatycznym oraz walkom z dzikimi zwierzętami. Wokół dziedzińca wysypanego piaskiem (arena), ustawiano ławy dla widzów (amphitheatrum). Z biegiem czasu arena (dziedziniec) nabrała kształtu elipsy. Wokół owalnej areny na sztucznie usypanym wale wznosiły się drewniane, zamknięte pierścienie miejsc dla widzów. W następnej fazie rozwoju zastąpiono je kamiennymi, a całość otoczono murem. Na jego koronie kamienne pierścienie utrzymywały maszty do rozpięcia opony (velarium). Horyzontalne przejścia (praecinctiones) z reguły dzieliły widownię (cavea) na trzy części. Pomiędzy najniższą a średnią częścią sytuowano krytą galerię obiegającą widownię dookoła. Zewnętrzne schody doprowadzały do najwyższej cavea, na dolną i średnią cavea prowadziły szerokie, sklepione wejścia pod widownią. Jednym z najlepszych przykładów amfiteatru rzymskiego jest Colosseum.

9.1.Colosseum

Colosseum, zwane inaczej Amfiteatrem Flawiuszów,( łac. Amphitheatrum Flavium, Colosseum wł. Colosseo) to amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w latach 70 - 82 przez cesarzy z dynastii Flawiuszów.
Jest to ogromna budowla eliptyczna (dł. osi 188 i 156m, obwód 52m, wys. 49m), z pojemną widownią (około 50 tysięcy miejsc) z 4 galeriami komunikacyjnymi oraz areną z systemem podziemnych korytarzy. W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta, najwyższa został zaopatrzona tylko w małe okna, nie posiadała arkad, lecz ślepy mur ozdobiony pilastrami korynckimi. Na murze tym umieszczano maszty drewniane, wystające około 8m ponad gzyms. Widownię podzielono tu na trzy kondygnacje. Dwie dolne miały ławki murowane, trzecia - drewniane. Pod areną biegły obszerne sklepione piwnice na pomieszczenie zwierząt. Od strony wewnętrznej budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ pomieszczeń wydzielonych pomiędzy filarami, ścianami, ze sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi. Umieszczono tam bufety, szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, korytarze. Wokół areny wzniesione było podium. Do Colosseum prowadziło 80 ponumerowanych wejść (zachowały się oznaczenia wejść od nr XXIII do LIV), które zapewniały szybkie (przez ok. 60 minut) opuszczenie widowni przez widzów. Była też możliwość przykrycia całej widowni specjalną osłoną (velarium) w deszczowe lub bardzo słoneczne dni.
Zbudowano go z tufu wapiennego i cegły, ściany zewnętrzne z twardszego trawertynu. Oprócz tego, do konstrukcji sklepień i murów używano obficie cegły i betonu. Sam mur wykonany jest z wielką znajomością rzeczy. Wewnątrz Colosseum ściany były wyłożone marmurem i ozdobione stiukami, w przelotach arkad II i III piętra prawdopodobnie stały posągi. Olbrzymia konstrukcja oparta jest na głębokich suterenach, wykorzystywanych w celach służbowych.


Odbywały się w nim m.in. walki gladiatorów, naumachie (do czasu zbudowania pomieszczeń pod areną), polowania na dzikie zwierzęta. W Colosseum mordowano również chrześcijan, co upamiętnia stojący obecnie wewnątrz budowli krzyż. Od połowy XVIII wieku Koloseum jest otoczone opieką jako miejsce męczeństwa pierwszych chrześcijan. Wcześniej służyło jednak za kamieniołom. Nazwa Koloseum została nadana we wczesnym średniowieczu od znajdującego się w pobliżu budowli ogromnego (gr. kolossos) posągu Nerona przedstawionego jako Helios.

COLOSSEUM


10. Teatr rzymski

Teatr rzymski wykształcił się jako forma architektoniczna ostatecznie w I w. p.n.e. Wykazuje wiele cech wspólnych z teatrem greckim okresu hellenistycznego. Budowla złożona była z podobnych elementów, ale istniały też dość znaczne różnice. Teatr zbudowany był z widowni (theatrum), sceny (pulpitum), oraz budynku scenicznego zwanego skene. Za budynkiem tym mieścił się zwykle duży, prostokątny dziedziniec otoczony portykiem, pozwalający na wypoczynek w czasie przerw. Rzymskie teatry były kryte dachem chroniącym przede wszystkim przed promieniami słonecznymi (nad widownią rozpinana był płócienna osłona zwana velum). Widownia była wpisana w rzut prostokąta. Rzymskie teatry budowane były najczęściej na płaskim (w porównaniu z Grecją) terenie. Widownia zatem była inaczej ukształtowana. Było to półkole wpisane w czworobok o amfiteatralnie umieszczonych miejscach dla widzów (cavea). W tylnej części, w narożach o kształcie zbliżonym do trójkąta z wklęsłym bokiem, umieszczano klatki schodowe, pozwalające wejść na widownię. Do klatek prowadziły zewnętrzne, szerokie drzwi umieszczone pod arkadami fasady widowni. Fasada zbudowana była jako kilku kondygnacyjny arkadowy mur zwieńczony galerią. Sama widownia podzielona była poziomymi przejściami (praecinctiones) oraz biegnącymi promieniście schodkami (scalaria) na sektory poziome (maeniana) i pionowe (cunei). Dostęp do rzędów siedzeń dawały wejścia pod arkadami fasady oraz wewnętrzne kuluary i schody doprowadzające do wylotów (vomitoria) na widownię. Przejścia na orchestrę znajdowały się pomiędzy cavea a sceną. Były to dwa korytarze (confornicationes) kryte sklepieniem kolebkowym, które zarazem podtrzymywało boczne loże dla dyżurujących urzędników (tribunalia). Orchestra i poszczególne sektory poziome opasane były parapetami (baltei). Przedstawienie rozgrywało się na scenie (pulpitum) wznoszącej się ok. 1,5 m. Front pulpitu ozdabiano niszami (prostokątnymi i półokrągłymi). Tło stanowiła fasada budynku scenicznego (scaenae frons) wznoszącego się na kilka pięter . Półkolisty placyk (orchestra) w porównaniu z teatrami greckimi został zmniejszony (chór nie zawsze brał udział w rzymskich przedstawieniach). Za to proskeon, zwany w Rzymie pulpitum, został poszerzony. Widownia nie sięgała poza średnicę orchestronu, więc wydłużono skene. Jej część frontowa posiadała liczne nisze, ryzality, kolumny i zdobienia malarskie, a umieszczone w nich drzwi służyły aktorom do wychodzenia na scenę i opuszczania jej. Środkowe (valvae mediae lub valvae regiae) , największe, służyły głównym bohaterom, boczne (hospitalia) pozostałym osobom. Budynek sceniczny posiadał dwa skrzydła boczne (parascaenia), którymi obejmował prostokąt pulpitu. Wnętrze budynku pełniło rolę kulis.
Hyposkeon także został pokryty licznymi płaskorzeźbami. Nowością teatrów rzymskich było zastosowanie kurtyny (aulaeum), którą opuszczano w dół, do specjalnie przygotowanego otworu. Oryginalną nowością była opona płócienna (velarium) rozpinana na masztach nad widownią w razie potrzeby. Kolejną innowacją wprowadzoną przez Rzymian było zastosowanie plakatów teatralnych nazywanych programinata, informujących o mającym się odbyć przedstawieniu.
Teatr nie był wynikiem rzymskich tradycji. Najprawdopodobniej z tego powodu Senat Rzymski zakazał umieszczania miejsc siedzących w budowanym w Rzymie od 154 p.n.e. teatrze.
Najstarszym odkrytym na terenie starożytnego Rzymu jest tzw. Mały Teatr w Pompejach. Zbudowany został ok. 80 p.n.e. i mógł pomieścić około 1 500 widzów.


11.Łuk triumfalny
Specyficzny dla architektury rzymskiej typ monumentalnej, wolnostojącej bramy- pomnika mającego upamiętniać zwycięstwa militarne. Składał się on z arkadowej bramy, pod którą przechodził tryumfalny pochód. Brama zbudowana była z jednego lub większej ilości przejść, przy czym środkowe przejście zawsze było większe od pozostałych. Zdobiono ją elementami architektonicznymi (pilastry, kolumny, reliefy) oraz napisami objaśniającymi powody jej wystawienia.
Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, (zwyczaj przejęto od Etrusków), później ten typ budowli był wznoszony w innych krajach i epokach historycznych.
Zwykle łuki triumfalne były budowane jako stałe konstrukcje i niektóre z nich przetrwały całe stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.
Przykłady pobudowanych w historii łuków triumfalnych:
w starożytny Rzym
• Łuk triumfalny Tyberiusza (15 lub 16 r.), nie zachowany do naszych czasów
• Łuk Tytusa jednoprzęsłowy na wzgórzu Welia z 81 r.
• Łuk Septymiusza Sewera z 203 r.
• Łuk Konstantyna Wielkiego 312 - 315
Na terenie imperium rzymskiego:
w Italii
• Fano - Łuk triumfalny Oktawiana Augusta z I w. - nad via Flamina między Rzymem a Rimini
• Rimini - I wiek p.n.e. (właściwie brama miejka)
• Susa (część Turynu) - Łuk Augusta
• Aosta - Łuk triumfalny Augusta I w. p.n.e.
• Ancona - Łuk triumfalny Trajana II w.
• Benewent - Łuk triumfalny Trajana II w.
• Werona - Łuk Gavi I w.
w Galii
• Orange - Łuk Oktawiana Augusta z I w.
• Sant-Rémy-de-Provence - Łuk w ruinach Glanum, sprzed podboju Galii przez Juliusza Cezara
• Remis - Łuk triumfalny z III lub IV wieku
w Iberii
• Alcántara - Łuk Trajana na moście z czasów Juliusza Cezara. Na nim tablice Karola V i Izabeli II
• Bera koło Tarraco - Łuk Luciusza Liciniusza Sury (konsul i legat cesarski) - I wiek p.n.e.
w Grecji
• Ateny - Łuk triumfalny Hadriana
• Saloniki - Łuk triumfalny Galeriusza
w Afryce Północnej
• Trypolis - obecnie Libia, Łuk Marka Aureliusza z II w.
• Timgad (Timkad, Thamugadi) - Łuk Trajana III w.
• Tébessa (Tibissa) - Łuk triumfalny Karakalli III w.
• Leptis Magna w Tripolitanii z 203 r. wzniesiony przez Septimusa Sewera w jego rodzinnym mieście
w Lewancie
• Latakia (Al Iadhiqiyah) - obecna Syria, Łuk triumfalny Septimusa Sewera.
• Bosra koło Shahba - obecna Syria I w.
• Palmira - obecna Syria III w.

ŁUK TRIUMFALNY TYTUSA

12.Forum

To inaczej rynek (w Grecji agora). Jest jednym z ważniejszych elementów urbanistycznych, politycznych i gospodarczych miasta rzymskiego. Z reguły był to prostokątny plac, na którym odbywały się zgromadzenia polityczne, uroczystości wszelkiego rodzaju, ale także odprawiano sądy, a na co dzień prowadzono handel. W jednym mieście mogło być kilka forów, czego najlepszym przykładem jest Rzym. Najstarsze w Rzymie było Forum Romanum położone między Palatynem a Kapitolem. Fora z biegiem czasu były coraz bardziej zabudowywane i ozdabiane świątyniami, portykami i pomnikami, a także innymi gmachami użyteczności publicznej (np. biblioteki). Powiększające się miasto potrzebowało nowych tego rodzaju miejsc zgromadzenia. Szczególnie cesarze rzymscy dbali o powstawanie nowych, coraz większych i wspanialszych forów (fora cesarskie). Największym z nich jest Forum Trajana.


12.1.Romanum Forum

Pierwsze i najstarsze forum w Rzymie. Znajdowało się między wzgórzami Palatyn i Kapitol. W drugiej ćwierci VI w. p.n.e. (a więc jeszcze w okresie Królewskim) usunięto stamtąd domy, osuszono (Cloaca Maxima) i wybrukowano powierzchnię. Część placu (Comitium) zostawiono nie zabudowaną z przeznaczeniem na zgromadzenia ludności. Na północnym skraju Comitium wzniesiono Kurię (VI w. p.n.e. ) - budynek senatu. W tym samym czasie, po wschodniej stronie placu, zbudowano świątynię Westy i dom Westalek. Inną starą budowlą na Forum Romanum była Regia, a także świątynia Saturna zbudowana na pocz. V w. p.n.e. Ta ostatnia miała wymiary 40 x 20 m i została całkowicie przebudowana w IV w. n.e. Inną budowlą z tych czasów jest świątynia Dioskurów (50 x 30m), przebudowana za cesarza Tyberiusza (I w. n.e.). Początek okresu cesarstwa przyniósł na Forum Romanum kolejne ważne budowle: świątynię Boskiego Juliusza, Wenus, Wespazjana, Antonina i Faustyny i łuk triumfalny cesarza Augusta.
Przez Forum Romanum prowadziła Via Sacra.
W okresie średniowiecza Forum Romanum uległo zniszczeniu. Prace wykopaliskowe zostały rozpoczęte w 1803 r. a od 1898 są prowadzone systematycznie.

---