9. Polski renesans
Na dwór Jagiellonów pierwsze idee renesansu przeniknęły pod koniec XV wieku. Już w 1470 r. osiedlił się w Krakowie włoski humanista Kallimach (Filippo Buonacorsi), który przebywał na królewskim dworze jako nauczyciel syna Kazimierza Jagiellończyka Jana Olbrachta. Propagatorami humanizmu byli także polscy dyplomaci, którzy zetknęli się z nowymi prądami na europejskich dworach oraz młodzież studiująca na uniwersytetach w Italii. Zygmunt I w latach 1498 - 1501 przebywał na węgierskim dworze swojego brata Władysława Jagiellończyka, gdzie poznał nowe idee. Tam zobaczył pałac renesansowy i zdecydował się przebudować Wawel. Po objęciu tronu w Polsce (1506) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów. Wpływy włoskie stały się jeszcze bardziej widoczne po ślubie Zygmunta z Boną. Początkowo tradycje średniowiecza i nowe prądy współistniały ze sobą przenikając się nawzajem. Mecenat - przede wszystkim dworu oraz naśladujących króla magnatów, dostojników kościelnych i bogatych mieszczan, a także rozkwit państwa - to czynniki sprzyjające rozwojowi nauki i sztuki. W rozwoju renesansu Polska wyprzedziła Francję i Niemcy.
W architekturze polskiej renesans dzieli się na trzy okresy:
okres I - 1500 - 1550, nazywany także włoskim; powstające obiekty są zazwyczaj dziełem włoskich artystów pochodzących przede wszystkim z Florencji
okres II - 1550 - 1600, czas upowszechnienia stylu, początki manieryzmu i uleganie wpływom niderlandzkim
okres III - 1600 - 1650, manieryzm, pojawienie się elementów baroku
10. Obiekty renesansowe na Wawelu
W 1499 r. spłonęła część zamku na Wawelu. Aleksander Jagiellończyk w 1504 powierzył odbudowę zamku Rosenbergowi. Najwcześniej (w latach 1502 - 1507) zostało odbudowane skrzydło zachodnie.
Po koronacji Zygmunta Starego pracami kierował Franciszek Florentczyk, włoski rzeźbiarz i architekt, który już w latach 1502 - 1505 zaprojektował przyścienną, arkadową niszę nagrobną Jana I Olbrachta w katedrze wawelskiej, w której zastosował łuk triumfalny zamiast popularnego w gotyku baldachimu.
Po śmierci Florentczyka (1516 r.) budową zamku kierowali: Bartolomeo Berrecci i Benedykt z Sandomierza. Ok. 1516 r. ukończono budowę skrzydła północnego a w 1536 r. wewnętrzny dziedziniec.
W trzech skrzydłach zamku rozmieszczono sale i komnaty poprzedzone od strony dziedzińca trójpoziomowym krużgankiem, czwarte skrzydło, zamykające dziedziniec od południa, nie posiada części mieszkalnej. Jest to ściana kurtynowa z traktem komunikacyjnym.
W dwóch dolnych poziomach zamku mieszczą się pomieszczenia gospodarcze (parter) i komnaty mieszkalne zaprojektowane w układzie amfiladowym. Polegało to na połączeniu ze sobą szeregu pomieszczeń (pokoi, sal) drzwiami umieszczonymi w jednej linii.
Poprzedzające je krużganki wzorowane są na budowlach wczesnoflorenckich z arkadami opartymi na głowicach kolumn. Kolumny te przypominały kolumny jońskie, ale były od nich wyższe.
Na trzecim poziomie mieszczą się pomieszczenia reprezentacyjne. Znaczną wysokość pomieszczeń odzwierciedla poziom krużganków o bardzo smukłych kolumnach. W połowie ich wysokości architekt umieścił przewiązki poprawiające ich proporcje a konstrukcję dachu podparł dzbanuszkami, które z jednej strony pełnią funkcję dekoracyjną i pozwalają na lepsze oświetlenie kapiteli kolumn ocienianych okapem a z drugiej poprawiają statykę przekazując obciążenie dachu na centralną powierzchnię głowicy. Dekoracyjność dziedzińca podkreślała barwna polichromia i fryz obiegający ściany krużganków. Pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne przykryto drewnianymi stropami o profilowanych belkach lub kasetonach. Poniżej malowane pasy z dekoracją figuralną. Obramowania drzwi i okien łączą motywy zdobnictwa późnogotyckiego i renesansowego oraz wzory florenckie.
Kaplica Zygmuntowska dobudowana w latach 1519 - 1533 do katedry wawelskiej. Zaprojektowana została przez Berrecciego na planie kwadratu. Wnętrze przykrywa kopuła wsparta na ośmiobocznych z zewnątrz i kolistym od wewnątrz bębnie. Przejście pomiędzy wewnętrznymi ścianami a konstrukcją bębna umożliwiają żagle. Wnętrze doświetlają okna umieszczone w bębnie oraz wysokiej latarni. Hełm przykrywa miedziana, pozłacana łuska. Podniebienie kopuły zdobią kasetony wypełnione roślinnymi rozetami. Podział ścian skomponowany w oparciu o schemat łuku triumfalnego podkreślają rzeźbione pilastry i gzymsy. W niszach głównych umieszczono ołtarz i sarkofagi ostatnich Jagiellonów. Mniejsze wnęki boczne przeznaczono na posągi świętych.
11. budownictwo mieszkaniowe: pałace, ratusze polskiego renesansu
Nowy styl upowszechnia się w całej Polsce. Na terenie kraju, przede wszystkim na Pomorzu, zwłaszcza w Gdańsku pojawia się liczna grupa twórców niderlandzkich. Wśród mistrzów coraz częściej można spotkać polskie nazwiska. Nowe prądy trafiają do warsztatów cechowych. W latach 1527 - 1604 pojawiają się wydane drukiem wzorniki np. Florysa, Hansa Vredemana de Vries, które stają się źródłem poznania nowych prądów dla twórców, którzy nie zetknęli się bezpośrednio z nowym stylem. Czerpane z nich wzory dominują przede wszystkim w architekturze mieszczańskiej. Renesans dostosowuje się coraz bardziej do warunków lokalnych. Widoczne jest zróżnicowanie w zależności od regionu i warsztatu, z którego wywodzą się twórcy.
Architektura tego okresu nabiera coraz wyraźniejszych cech manieryzmu (odejście od wyraźnego przyporządkowania elementów architektonicznych od funkcji konstrukcyjnej, zerwanie z ideą uporządkowania, ładu i harmonii poprzez znaczną dowolność w kompozycji układów widoczną przede wszystkim w ornamentyce o skomplikowanych, bogatych i efektownych zestawieniach). W Polsce wyróżnia się jego trzy odmiany:
włoski, obejmujący swoim zasięgiem przede wszystkim południe Polski, jego najbardziej znanym twórcą był Santi Gucci
niderlandzki, obejmujący obszar Pomorza
kalisko-lubelski, którego najbardziej znane przykłady zabytków zachowały się w Kazimierzu Dolnym.
Już w okresie gotyku pojawiły się wyprowadzane ponad dach osłony. Ozdobne formy nadano attykom w północnych Włoszech. W architekturze polskiej detal ten zostaje znacznie rozbudowany i staje się charakterystycznym elementem polskiego renesansu.
Polska attyka. Jest to przykład kamienicy, w której chciano ukryć dach. Dlatego zabudowywano go ścianą.
żygacz
W miastach przebudowywane są ratusze, we wczesnym okresie renesansu krystalizuje się układ kamienicy mieszczańskiej. W XVI wieku, zwłaszcza nad Wisłą powstaje szereg spichlerzy związanych z rosnącym eksportem zboża.
Na terenie kraju powstają nowe rezydencje. Wokół wewnętrznego, arkadowego dziedzińca rozplanowana zostaje zwarta, czworoboczna bryła z basztami na narożach. Przykładowe rozwiązania to:
zamek w Płakowicach w pobliżu Lwówka Śląskiego, zbudowany w drugiej połowie XVI wieku przez Ramfalda Talkenberga z Podskala
zamek w Brzegu, przebudowany z gotyckiej warowni w latach 1544 - 1560
zamek w Niepołomicach gotycki zamek myśliwski Kazimierza Wielkiego, rozbudowany przez Zygmunta I i odbudowany po pożarze (w latach 1550 - 1571) przez Zygmunta Augusta
zamek w Baranowie Sandomierskim, zbudowany w latach 1591 - 1606 według
projektu Santi Gucciego
zamek w Krasiczynie
W 1555 r. pożar zniszczył gotyckie Sukiennice. Nowy obiekt zaprojektował Jan Maria Padovano jako długą (ok. 120,0 m), trójnawową bazylikę z kramami w bocznych, niższych nawach. Budowla otrzymała sklepienie kolebkowe z lunetami. Przy krótszych elewacjach zlokalizowano loggie a nawę wyższą zwieńczono attyką. Jej arkadowy podział zwieńczony grzebieniem z szeregu wolut stał się wzorem dla wielu późniejszych rozwiązań. Przy realizacji obiektu z Padovano współpracowali: Stanisław Flak, Włoch Pankracy i Santi Gucci, który najprawdopodobniej zaprojektował maszkarony.
Miejskie ratusze podczas przebudowy otrzymują nowe portale, szersze okna i drzwi a zewnętrzne ściany wieńczy się attykami. Tak przebudowano ratusze w: Tarnowie, Sandomierzu, Chełmie (rozebrany), Poznaniu. Budowane są także nowe obiekty, np. w Szydłowcu, Zamościu.
ratusz w Zamościu ( Zamość był pierwszym miastem renesansu)
Domy mieszczańskie budowane najczęściej jako dwukondygnacyjne (w większych miastach wyższe) w poziomie parteru miały najczęściej przejazdową sień, do której przylegały pomieszczenia pracowni rzemieślniczej, kantorka, sklepu itp. Na piętrze mieściły się pokoje mieszkalne a w podwórzu stajnie, magazyny, mieszkania czeladników, kuchnie itp. Elewacje wieńczą rozbudowane attyki. Kamienice zlokalizowane wokół rynku poprzedzone są najczęściej podcieniami.
W dobie renesansu powstają plany miast idealnych. Zrealizowane zostały dwa rozwiązania: Zamość według projektu Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego oraz Żółkiew (Ukraina) dla Żółkiewskiego. Zamość zbudowany został od podstaw w latach 1579 - 1600 na planie pięcioboku. W centrum zlokalizowano Rynek Wielki z ratuszem a dwa rynki pomocnicze (Rynek Solny i Wodny) w osi północ-południe. Na zachód od centrum, także w osi symetrii, zaplanowany został pałac Zamoyskich i kolegiata (obecnie katedra). Przy ulicach zaplanowanych na siatce prostokątów wybudowano kamienice z podcieniami i attykami (rozebranymi w XIX wieku, częściowo przywróconymi). Całość otoczono siedmiobastionowymi fortyfikacjami. W murach obronnych umieszczono trzy bramy: Janowicką (Starą Lubelską), Szczebrzeską i Lwowską.
schemat Zamościa
12) Kościoły barokowe
Barok XVI- XVIIIw
- obiekty nastawione na światłocień, efekty teatralne
- bogato dekorowane
- element ważny- kopuła na skrzyżowaniu naw
- uskoki, zdobienia
- place o kształcie
- schody o efekcie teatralnym, muzealnym; łuki nad schodami im wyżej są coraz mniejsze
- elewacje często załamane, wrażenie olbrzymiej fasady
- bogate zwieńczenia wież
- zwojone kolumny, pilastry
Kościoły barokowe to kościoły które cechuje monumentalizm, dynamizm, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych. Wnętrza zdobią sztukateria i malowidła. Kościoły barokowe to kościoły szerokiej nawie, krytej kolebkowym sklepieniem z lunetami okiennymi. Zamiast bocznych naw mają szereg kaplic. Ten typ kościołów odpowiadał z jednej strony potrzebom nauczania - ambona umieszczona w szerokiej nawie, kaznodzieja widzi przed sobą zgromadzone tłumy, porywa je swoją sztuką oratorską, z drugiej zaś tak ukształtowana świątynia zapewniała w niewielkich, wydzielonych kaplicach miejsca do indywidualnej, prywatnej dewocji i kultu świętych.
W budownictwie sakralnym występują znane z epok wcześniejszych rozwiązania. Budowane są kościoły podłużne, na planie prostokąta oraz budowle centralne, na planie koła, wieloboku, krzyża greckiego. Pojawiły się i stały się popularne rzuty poziome oparte na elipsie. W konsekwencji występują sklepienia i kopuły elipsoidalne. Także łuki sklepień , klasztornych, kolebkowych , krzyżowych, nieckowych oraz lunet oparte są na krzywej eliptycznej. Elementem dominującym zazwyczaj są wysokie, oparte na bębnie kopuły, zwieńczone wysokimi latarniami, które przykrywa się ozdobnymi hełmami. Elewacje kościołów, na ogół dwukondygnacyjne, o płaszczyznach podzielonych zwielokrotnionymi gzymsami, pilastrami. Zdobione pełnymi rzeźbami umieszczonymi w niszach, zwieńczone tympanonami o liniach prostych lub łukowych i esownicami łagodzącymi przejścia pomiędzy nawami o różnych wysokościach.
Pierwszy obiekt uznany za barokowy to kościół jezuicki Il Gesu we Włoszech. Kościół otwarty, żeby za pomocą głosu można było opanować całą przestrzeń. Opór przenoszą ściany:
Wczesnobarokowy kościół W Polsce w Krakowie to Kościół sw. Piotra i Pawła- kościół Jezuicki, na początku projekt nie został zaakceptowany przez władze Jezuickie, potem skopiowany i wybudowany.
Santa Maria del Salute w Wenecji:
TYLMAN- architekt, jeden z pierwszych, który nie prowadził realizacji projektów, zaprojektował ok. 700 obiektów. Był holendrem, preferował powściągliwość. W Warszawie są dwa kościoły Tylmana:
1)Sakramentki na Nowym mieście 2) Św. Bonifacego na Czerniakowie
Kościoły eliptyczne, np. na Bielanach, Wyszyńskiego, w Chełmnie, Włodawie.
Bernini, Boromini- pracowali dla papieży
Boromini- kościół sw. Karola przy 4 fontannach:
budownictwo sakralne:
bazylika świętego Piotra i Plac świętego Piotra w Rzymie
kościół San Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie
kościół Santa Maria della Salute w Wenecji
Kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu
Plac św. Piotra i portyk bazyliki św. Piotra, Schody Królewskie na Watykanie
kościół św. św. Piotra i Pawła w Krakowie
Kościół św. Anny w Krakowie
Kolegiata Poznańska Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny (poznańska fara)
kościół pielgrzymkowy Vierzehnheiligen
kościół w Wies
opactwo cystersów w Lubiążu
kościół św. Mikołaja na Malá Strana w Pradze
13) Założenia pałacowe baroku:
- oś saska, założenia saskie
- pałac saski zaprojektowany przez Tylmana
Budowle świeckie to przede wszystkim reprezentacyjne pałace rozbudowane horyzontalnie, często z bocznymi skrzydłami tworzą plan w kształcie litery U. Barok ukształtował typ pałacu określany jako pomiędzy dziedzińcem a ogrodem (fr. entre cour et jardin). Budowla była poprzedzona dziedzińcem a za nim rozciągał się ogród i park o geometrycznie zaprojektowanych trawnikach, klombach, krzewach, skupiskach drzew. W ogrodach rozmieszczano niewielkie, ozdobne pawilony i altany. Pałac i jego otoczenie tworzą harmonijny zespół architektoniczny. Elewacje pałaców zdobiono nieco oszczędniej niż fasady kościołów. Elementem mocno rozbudowanym stały się klatki schodowe z rozdzielnymi biegami, czasem o zmieniającej się szerokości.
Przykłady
Pałac Wersalski
Schonbrunn
Pałac Krasińskich w Warszawie
Pałac w Wilanowie
14) Klasycyzm Stanisława Augusta
Okres wczesnego klasycyzmu nazywamy stylem stanisławowskim ponieważ za panowania króla Stanisława Augusta powstało bardzo dużo budowli w stylu klasycystycznym.
W Polsce działało też wielu wybitnych architektów. Najsławniejszym był Dominik Marlini. Jego głównymi dziełami są: wnętrze Zamku Królewskiego w Warszawie, rozbudowa Łazienek , pałac w Jabłonnie i Królikarnia.
W okresie stanisławowskim tworzyli także:
1. Szymon Zug (Cug) - który projektował zwłaszcza ogrody. Wedlug jego projektu powstały też kościół Sw. Trójcy w Warszawie i pałac Szaniawskiego.
2. Jan Chrystian Kamsetzer (Kamzecer) - pochodzenia niemieckiego, współpracownik Merliniego. Przebudował Zamek Królewski , pałace Tyszkiewiczów i Raczyńskich , dekorował wnętrze
Łazienek. Jego dziełem są też kościoły w Petrykozach i Radzyminie.
3. Stanisław Zawadzki - projektował pałace w Śmiełowie , Dobrzycy i Lubostroniu a także liczne budowle obronne.
Styl w sztukach plastycznych i architekturze przypadający na czasy panowania Stanisława Augusta, rozbiory Polski, powstania listopadowe i styczniowe.
Sztuka rozwijająca się w warunkach politycznej niewoli miała przejąć specjalne zadania kształtowania narodowej świadomości. Silnym centrum artyst. stał się początkowo dwór królewski; ambicją Stanisława Augusta było stworzenie narodowej szkoły malarstwa, rzeźby i architektury, swoje zamierzenia realizował w oparciu o artystów obcych, sprowadzanych z zagranicy lub już wcześniej działających w Polsce, gł. Włochów, Francuzów, Niemców. Artystów polskich wysyłał na stypendia do innych krajów, szczególnie do Włoch. Pierwszy okres k. w Polsce reprezentują 2 wielkie realizacje: wnętrza Zamku Królewskiego w Warszawie (1764 - ok. 1785) i zespół Łazienek (1775-95), obie związane z gł. architektem króla - Włochem D. Merlinim i Polakiem J.Ch. Kamsetzerem. Łazienki, malowniczo powiązane z zielenią, były inspirowane wersalskim Petit Trianon. Wnętrza tego pałacu oraz Zamku Królewskiego są przykładem rozwiniętego k. i reprezentują tzw. styl Stanisława Augusta; do najwspanialszych należą: Sala Balowa Łazienek, Sale: Tronowa, Rycerska (z obrazami Bacciarellego i rzeźbami Le Bruna) i Balowa Zamku; charakterystycznymi cechami tego stylu (stworzonego przez D. Merliniego) są koliste lub owalne kształty sal, zaokrąglone narożniki, dekoracje malarskie i stiukowe (stosowane z umiarem), formy arch.-rzeźbiarskie w różnych materiałach, sufity zdobione kasetonami i alegorycznymi malowidłami, girlandy z liści i inne motywy roślinne, jasna kolorystyka. W architekturze pojawiły się kolumnowe portyki, boczne klatki schodowe, powierzchnie ścian dzielone pilastrami, rustyki. Oprócz Warszawy także w innych miastach powstają klasycystyczne budowle, gł. użyteczności publicznej, także kościoły, a poza miastami wiejskie rezydencje. Działają: S.B. Zug (w-wski zbór ewangelicko-augsburski na wzór rzymskiego Panteonu), Ch.P. Aigner (kośc. św. Aleksandra w W-wie), J. Kubicki, S. Zawadzki, A. Corazzi (Pałac Staszica, Teatr Wielki w Warszawie). Malarstwo reprezentują: Włoch M. Bacciarelli, nadworny malarz Stanisława Augusta (liczne portrety króla i arystokracji, sceny historyczne), B. Belotto zw. Canaletto, J.P. Norblin (pracujący dla rodziny Czartoryskich), A. Brodowski (uczeń J.L. Davida). K. współistniał ze stylem zw. romantyzmem na zasadzie pełnego partnerstwa; niektórzy artyści tworzyli na przemian w duchu obu stylów
15) Architektura i urbanistyka w latach 1815-1830
Architektura klasycystyczna, podstawowe cechy
wzorowanie się na starożytnych budowlach greckich i rzymskich oraz na niektórych budowlach odrodzenia;
kopiowanie elementów architektury starożytnej;
budowle wznoszone na planie zwartym, koła lub prostokąta;
stosowanie kolumnad i kolumnowych portyków ze zwieńczeniem w kształcie tympanonu; pilastrów, dużych okien; tympanon przeważnie dekorowany płaskorzeźbą;
dążenie do uzyskania efektu harmonii, zrównoważonej kompozycji, stosowanie symetrii;
w opozycji do baroku przeważają fasady o liniach prostych bez wygięć i skrętów;
oszczędne stosowanie zdobnictwa; jeżeli się pojawiają, są to uskrzydlone postacie lwów z ludzkimi głowami, orły , wieńce, wazony, girlandy z róż, kokardy, hełmy, tarcze, skrzyżowane sztandary nawiązujące do tradycji cesarstwa rzymskiego;
rozwój budownictwa użyteczności publicznej, takiego jak: urzędy , teatry, szpitale, szkoły, zakładane wówczas muzea;
pałace - duże, niskie, wydłużone, na planie prostokąta, z wysuniętą częścią środkową ozdobioną portykiem;
we wnętrzach wielkie, podłużne, jasne sale, chętnie malowane na biało, płaskie sufity, okna duże, kwadratowe;
kościoły - często na planie koła, przekryte kopułą
Najważniejsi przedstawiciele klasycyzmu
Francja: Jacques Germain Soufflot, Jean Francois Chalgrin, Charles Percier
Anglia: Robert Adam
Niemcy: Karl Friedrich Schinkel, Leo von Klenze, Carl Gotthard Langhans, Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff
Włochy: Giovanni Battista Piranesi
Polska: Dominik Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer, Szymon Bogumił Zug, Jakub Kubicki, Antonio Corazzi, Efraim Szreger, Chrystian Piotr Aigner, Wawrzyniec Gucewicz
1815- kongres Wiedeński
1830- powstanie listopadowe
- pożądanie okresu szczęśliwości
- uznanie dla natury, dążenie do natury
- ogrody mają pasować do naturalnego krajobrazu
- pałac na wodzie
- okres działalności Staszica
- powstawanie miast przemysłowych
- pozyskiwanie energii do przemysłu z cieków wodnych, np. w Łodzi
-okres rozwoju gospodarczego
-tzw. Zagłębie Staropolskie
-kolumny doryckie
-wykorzystywano energię z węgla drzewnego
-powstaje szereg miast- Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice
Architektura Corazzi:
Architekt przyjeżdża z Włoch, buduje na Krakowskim przedmieściu teatr wielki, uzyskuje uznanie mieszkańców Warszawy, buduje pałac Staszica, buduje zespół na placu bankowym, gdzie dziś mieści się Urząd Miasta.
Architekt H. Marconi:
Buduje pierwszy wodociąg w Warszawie ze zbiornikiem w ogrodzie Saskim
Świątynia w Saskim
Pałac Paca- dziś Ministerstwo Zdrowia
1823- Aigner- Kościół Św Aleksandra- powstał, bo liczono na to, że Aleksander będzie królem Polski
Kubicki- Pałac Belwederski i rogatki (przy ul Grochowskiej i przy Placu Unii Lubelskiej)
Gucewicz- przebudował katedre wileńską
Klasycyzm chętnie wykorzystywany przy budowlach reprezentacyjnych (XIX i połowa XX w)
Francja- w tym okresie dużo się buduje, symbolem tego okresu i Napoleona jest Łuk Triumfalny
Kościół
Kościół ewangelicki Bogumiła Cuga
1823- Kościół sw Aleksandra
Okres powstawania dworów
Królikarnia
TUGP - Orzech - część 2
- 1 -
Wyszukiwarka