9232


PRAWO CYWILNE

Stosunek cywilnoprawny to stosunek prawny regulowany normami prawa cywilnego. Stosunki cywilnoprawne istnieją tylko między podmiotami prawa cywilnego; nie są więc nimi relacje między podmiotami a przedmiotami tego prawa (np. stosunkiem cywilnoprawnym jest relacja kupujący-sprzedający, a nie jest nim relacja właściciel-rzecz).

Nauka o prawie cywilnym wyróżnia w stosunku cywilnoprawnym kilka elementów. Do zasadniczych elementów stosunku cywilnoprawnego należą:


1. Podmioty

Podmiotami stosunku cywilnoprawnego są:


2. Przedmiot

Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest przede wszystkim określone zachowanie się podmiotów danego stosunku zgodne z jego treścią, które - stosownie do wynikających ze stosunku prawnego uprawnień lub obowiązków - może być dozwolone, zakazane lub nakazane. Ponadto przedmiotem stosunku cywilnoprawnego może być również określony obiekt (materialny lub niematerialny), którego to zachowanie dotyczy.

3. Treść

Elementem stosunku cywilnoprawnego są wynikające z normy prawnej uprawnienia i obowiązki podmiotów tego stosunku, składające się na jego treść.

Cechami charakterystycznymi stosunku cywilnoprawnego, pozwalającymi go wyróżnić spośród innych stosunków prawnych, są:

1. Równorzędność (równość) stron

Fundamentalną (wręcz konstytutywną) cechą, bez której określony stosunek prawny nie może nosić przymiotu cywilnoprawnego, jest równorzędność (równość) stron. Przejawia się ona w tym, iż żaden z podmiotów (stron), niezależnie od tego czy jest osobą fizyczną, osoba prawną, czy też jednostką organizacyjną w rozumieniu art. 331 KC, nie jest podporządkowany drugiemu. Podkreślenia wymaga fakt, iż chodzi tu o formalną równorzędność podmiotów, a więc o zapewnienie im takich samych warunków, w takich samych okolicznościach.

2. Autonomia woli stron

Kolejną istotną cechą stosunku cywilnoprawnego jest autonomiczność woli jego podmiotów. Wyraża się ona w:

W stosunku cywilnoprawnym sankcja ma charakter subsydiarny i ma na celu wymuszenie określonego postępowania, które w zasadzie powinno nastąpić dobrowolnie.

3. Przyznanie określonych praw podmiotowych

Charakterystyczną cechą regulacji cywilnoprawnej jest to, że przyznaje ona uprawnionym określone prawa podmiotowe. Sposób wykorzystania tych praw - zgodnie z zasadą autonomii woli stron - należy do uprawnionego, któremu ustawodawca pozostawia możność swobodnej ich realizacji.

Źródła
Stosunki cywilnoprawne powstają, zmieniają się oraz ustają w wyniku zdarzeń cywilnoprawnych. W nauce prawa ugruntowany jest podział na określone typy zdarzeń cywilnoprawnych:

Podmioty stosunku cywilnoprawnego

Osoba fizyczna, w obowiązującym prawie każdy człowiek. W prawie cywilnym przyjmuje się, że osoba fizyczna zaczyna swój byt z chwilą narodzin urzędowo stwierdzonych w akcie urodzenia i trwa do momentu śmierci oznaczonej w akcie zgonu. Za chwilę śmierci przyjmuje się ustanie przepływu fal elektrycznych w mózgu.

Osoba fizyczna może jednak nabywać prawa w drodze dziedziczenia czy też prawa do odszkodowania jeszcze przed narodzeniem, pod warunkiem żywego urodzenia (wydania pierwszego tchu po urodzeniu).

O pozostałych osobach będzie mowa dalej.

W przypadku osób fizycznych i osób prawnych należy zwrócić uwagę na dwa ważne pojęcia - zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.

Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków prawnych.

Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań w drodze własnych czynności. Inaczej mówiąc to prawo dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych. Czynnością prawną jest np. zawarcie umowy, małżeństwa, złożenie pisma procesowego czy pozwu.

Zdolność prawna to cecha, która dotyczy:

Przepisy prawne nie rozróżniają rodzajów zdolności prawnej. Przymiotem, który wiąże się z posiadaniem lub brakiem zdolności prawnej jest zdolność do czynności prawnych, która wiąże się z możliwością nabywania praw i zaciągania zobowiązań.

Nabycie zdolności prawnej

Nabycie zdolności prawnej przez osobę fizyczną następuje z chwilą urodzenia (art. 8 Kodeksu cywilnego). Dzieci poczęte mają tzw. warunkową zdolność prawną, co oznacza, może być one podmiotem praw i obowiązków, pod warunkiem, że w chwili nabycia prawa jest już poczęte oraz jeżeli urodzi się żywe. Gdyby dziecko urodziło się martwe, wówczas czynność prawna, na podstawie której dziecko nabyłoby prawo w chwili narodzin, jest nieważna.

Zatem dziecko, którego ojciec zmarł w trakcie ciąży, może po nim dziedziczyć, jeśli urodzi się żywe. Może też otrzymać odszkodowanie lub rentę z powodu jego śmierci. Problem ten jest ważny w przypadku ustalenia kolejności dziedziczenia.

Skarb Państwa, nie wymaga potwierdzenia posiadania czy powstania osobowości prawnej, gdyż przymiot ten posiada się z mocy samego prawa.

Osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, nabywają zdolność prawną z chwilą wpisu do właściwego rejestru, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 37 Kc). Zdolność prawna może zostać przez jednostkę organizacyjną nabyta również na mocy przepisu ustawy, np. tworzącej nową osobę prawną z powierzeniem jej określonych zadań.

Utrata zdolności prawnej

Utrata zdolności prawnej przez osobę fizyczną następuje z chwilą jej śmierci bądź w następstwie sądowego uznania za zmarłego (art. 29-32 Kodeksu cywilnego). Jednostki organizacyjne tracą zdolność prawną z chwilą wykreślenia z odpowiedniego rejestru lub likwidacji tej jednostki.

Zdolność do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych jest prawem do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych. Przez czynności prawne rozumieć należy przede wszystkim przyjmowanie i składanie oświadczeń woli, które mają na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania określonego stosunku prawnego (np. zawarcie umowy, małżeństwa, złożenie pisma, pozwu). Warunki określające zdolność do czynności prawnych ustalone są wprost w Kodeksie cywilnym, ale także w przepisach odnoszących się do ustroju i funkcjonowania poszczególnych rodzajów jednostek organizacyjnych (np. dla spółek prawa handlowego - Kodeks spółek handlowych).

Stopnie zdolności do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych może być pełna albo ograniczona. Niektóre osoby mogą także w sytuacjach szczególnych nie mieć w ogóle tego przymiotu.

Pełna zdolność do czynności prawnych dotyczy pełnoletnich osób fizycznych oraz wszystkich osób prawnych. Przesłanką wskazującą na posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych przez osobę fizyczną jest posiadanie pełnoletniości, którą uzyskuje się z chwilą ukończenia 18 lat bądź z chwilą zawarcia ważnego małżeństwa przez osobę małoletnią powyżej 16 roku życia(art. 10 Kc).

Ograniczona zdolność do czynności prawnych to natomiast przymiot posiadany przez:

Brak zdolności do czynności prawnych

Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie decyzją sądu.

Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest generalnie nieważna (art. 14 § 1 Kc). Oznacza to, iż do ważności umowy, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego (art. 17 Kc). Wyjątki dotyczą m.in. umów należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, gdzie zgoda przedstawiciela nie jest konieczna (art. 20 Kc).

Nie ma także konieczności uzyskiwania zgody przedstawiciela ustawowego przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych na nawiązanie stosunku pracy oraz dokonywanie czynności prawnych dotyczących tego stosunku. Stosunek pracy może się jednak sprzeciwiać dobru tej osoby, wówczas przedstawiciel ustawowy za zgodą sądu opiekuńczego może stosunek pracy rozwiązać (art. 22 § 3 Kodeksu pracy).

Warto pamiętać, że osoby niemające pełnej zdolności do czynności prawnych mogą samodzielnie zawrzeć umowę o pracę. Jeśli opiekun prawny chciałby się temu skutecznie sprzeciwić, musiałby najpierw wystąpić do sądu opiekuńczego i wykazać, że dana umowa o pracę narusza interes i dobro osoby ograniczonej w zdolności prawnej. Tylko wówczas umowa o pracę, zawarta z osobą mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych, zostałaby usunięta z obiegu prawnego.

 

Osoba, która posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych, może niewątpliwie samodzielnie rozporządzać przedmiotami, które otrzymała od swoich przedstawicieli ustawowych do swobodnego użytku. Nie dotyczy to natomiast przedmiotów (w tym oczywiście i pieniędzy) danych przez inne osoby. Chodzi tu zatem o drobne kwoty, zabawki, które dziecko otrzymało od swoich rodziców czy opiekunów prawnych. Natomiast swoboda dysponowania przez tę osobę nie ma zastosowania do rzeczy przedstawiających większą wartość, np. roweru czy jakiejś innej drogiej zabawki.

 Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych, jeśli w sprawie, w której samodzielnie działać nie może, zawarła jakąkolwiek czynność dwustronną, to ważność tejże zależy od potwierdzenia jej przez przedstawiciela ustawowego. Jeśli przedstawiciel ustawowy nie wyrazi na nią zgody, nie wywrze ona żadnych skutków prawnych.

 Osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych nie może - co do zasady - podejmować czynności jednostronnych, np. dokonać darowizny, sporządzić testamentu, czyli takich czynności do których zgodnie z ustawą wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego. Jeżeli nawet tak się stanie i taka osoba dokona jednostronnej czynności prawnej, zostanie ona uznana za nieważną (art. 19 K.c.).

 Jeśli chodzi o kwestię odpowiedzialności karnej, to polskie prawo wskazuje, że nie można do niej pociągnąć osoby, która nie ukończyła 17 lat. Wyjątkowo osoba, która ukończyła 15 lat, może odpowiedzieć przed sądem karnym w pewnych kategoriach przestępstw, pod warunkiem że okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Wobec osoby między 13 a 17 rokiem życia za czyny karalne można jednak stosować środki poprawcze i wychowawcze na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

 Natomiast - co do odpowiedzialności cywilnej za delikty - należy dodać, iż nieletni, który ukończył 13 lat, może ponieść tego rodzaju odpowiedzialność, jeśli sąd uzna, iż stopień jego dojrzałości pozwala na przypisanie mu zarzutu winy. Ciężar dowodu spoczywa w tym zakresie na osobie poszkodowanego, który winien przed sądem wykazać, iż małoletni osiągnął taki rozwój psychofizyczny, który pozwala mu na przypisanie winy.

Odpowiedzialność cywilną za czyny wyrządzone przez osoby, którym winy przypisać nie można, czyli za osoby niemające zdolności do czynności prawnych lub posiadający ją w stopniu ograniczonym, mogą ponieść - na zasadach określonych w art. 427 K.c. - osoby sprawujące nadzór.

Ubezwłasnowolnienie

Zdolność do czynności prawnych pozostaje zatem w ścisłym związku z osiągnięciem przez człowieka odpowiedniego stopnia dojrzałości psychicznej. W konsekwencji osoby chore psychicznie, mimo ukończenia 18 lat, albo w ogóle nie nabywają zdolności do czynności prawnych, albo posiadają ją jedynie w zakresie ograniczonym. Nadto może zdarzyć się sytuacja, że potrzeba ograniczenia czy pozbawienia zdolności do czynności prawnych zajdzie już w czasie gdy ta osoba zdolności tę już uzyskała. Niemniej, w stosunku do osoby pełnoletniej - ograniczenie czy też pozbawienie zdolności do czynności prawnych może nastąpić tylko na skutek orzeczenia sądu w przedmiocie ubezwłasnowolnienia. Wymóg ten dotyczy również pozbawienia zdolności do czynności prawnych osób, które ukończyły 13 rok życia, a nie ukończyły 18 lat.

 Ubezwłasnowolnienie częściowe może zostać orzeczone, jeśli osoba ze względu na swój stan zdrowia psychicznego potrzebuje jedynie pomocy do prowadzenia określonego rodzaju spraw; natomiast sąd może orzec o ubezwłasnowolnieniu całkowitym w przypadku, gdy osoba w ogóle nie jest zdolna ze względu na swój stan zdrowia do pokierowania swoim postępowaniem i rozpoznania znaczenia podjętych działań.

 Osoba pełnoletnia (i tylko ona) może być zatem ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora.

 Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w ogóle w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

 

Decyzja o pozbawieniu czy też ograniczeniu zdolności do czynności prawnych musi być uzasadniona przede wszystkim interesem osoby ubezwłasnowolnionej, a nie interesem innych osób (w tym rodziny) czy instytucji.

Sądowe stwierdzenie zgonu

Sądowe stwierdzenie zgonu może nastąpić wówczas, gdy niemożliwe jest sporządzenie aktu zgonu. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być np. brak zwłok. Ponadto przesłanką sądowego stwierdzenia zgonu jest to, by śmierć danej osoby była niewątpliwa. Nie musi ona być jednak absolutnie pewna.

Niewątpliwość śmierci oznacza, iż biorąc pod uwagę np. stan wiedzy, fakt śmierci pomimo braku zwłok nie może być kwestionowany. Na przykład oso­ba utonęła i nie odnaleziono jej zwłok. Absolutnej pewności wszakże nie ma. Bowiem lekarz nie może stwierdzić w sposób ostateczny śmierci danej oso­by. Na przeszkodzie stoi brak zwłok, które mógłby on zbadać.

W omawianej sytuacji sąd w swoim postanowieniu stwierdzającym zgon obowiązany jest oznaczyć precyzyjnie chwilę śmierci danej osoby stosow­nie do wyników postępowania. Jeżeli dokładne ustalenie chwili śmierci jest niemożliwe, sąd powinien za chwilę śmierci przyjąć chwilę najbardziej, w danych okolicznościach, prawdopodobną.

Wspomniane postanowienie ma charakter deklaratywny. Nie tworzy ono nowego stanu prawnego, lecz jedynie potwierdza stan istniejący.

Postanowienie o stwierdzeniu zgonu jest podstawą do sporządzenia aktu zgonu.

Jeżeli okaże się, że osoba, której zgon został stwierdzony, pozostaje przy życiu, wówczas sąd uchyla wydane postanowienie o stwierdzeniu zgonu. W wypadku, w którym osoba taka stawi się osobiście w sądzie i wykaże swoją tożsamość, sąd niezwłocznie i bez dalszego postępowania uchyli po­stanowienie orzekające stwierdzenie zgonu. W innych wypadkach koniecz­ne jest przeprowadzenie dowodu, że osoba, której zgon został stwierdzony, pozostaje przy życiu. Dowód ten może być przeprowadzony tylko w postę­powaniu o uchylenie postanowienia stwierdzającego zgon.

Uznanie za zmarłego to instytucja pozwalająca na uznanie, iż nastąpiła śmierć osoby fizycznej, która zaginęła. Zasadnicza różnica między uznaniem za zmarłego a stwierdzeniem zgonu polega na tym, że w tym pierwszym przypadku chodzi o osobę zaginioną, co do której nie wiadomo na pewno, czy żyje, czy też zmarła, podczas gdy stwierdzić zgon można tylko wówczas, gdy śmierć osoby jest niewątpliwa, a brak jedynie jej aktu zgonu.

 Ze stosownym wnioskiem o uznanie osoby zaginionej za zmarłą należy wystąpić do sądu rejonowego ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego. W razie jego braku - sądem właściwym będzie sąd miejsca ostatniego pobyty. Gdy i tej okoliczności nie można ustalić - wniosek należy skierować do Sądu Rejonowego dla Miasta Stołecznego Warszawy.

 Legitymację do wniesienia wniosku ma każdy zainteresowany. Za taką osobą należy uznać każdego, kogo dotyczy wynik postępowania, np. spadkobiercę testamentowego, spadkobiercę ustawowego, kuratora czy Rzecznika Praw Obywatelskich.

 W celu nadania wnioskowi dalszego biegu wnioskodawca w swym piśmie musi wykazać następujące okoliczności:

 

 

- chyba że osoba zaginiona w chwili uznania za zmarłego ukończyła lat siedemdziesiąt, wówczas wystarcza upływ lat pięciu. Natomiast w przypadku, gdy zaginionym jest osoba młodociana, która nie ukończyła lat 23, to uznanie jej za zmarłą nie może nastąpić przed upływem roku kalendarzowego, w którym osoba ta ukończyłaby 23 lata.

 

Nadto we wniosku należy wskazać:

 

 

Ustawodawca przewidział odmienne, krótsze terminy dopuszczalności uznania za zmarłego dla zaginionych w katastrofach lotniczych czy morskich lub w innych okolicznościach stwarzających bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia (np. trzęsienie ziemi, pożar, powódź).

Ten, kto zaginął w czasie podróży powietrznej lub morskiej, w związku z katastrofą statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, może być uznany za zmarłego już po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne zdarzenie.

Natomiast, kto zaginął w związku z innym bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia, ten może być uznany za zmarłego po upływie roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać.

Prawomocne postanowienie o uznaniu za zmarłego stanowi podstawę do sporządzenia w urzędzie stanu cywilnego aktu zgonu osoby uznanej za zmarłą. W postanowieniu tym winny się znaleźć następujące ustalenia: nazwisko, imię (imiona), nazwisko rodowe, stan cywilny, miejsce i data urodzenia, miejsce zamieszkania zmarłego, nazwisko, imię (imiona) oraz nazwisko rodowe małżonka osoby zmarłej, nazwiska rodowe i imiona rodziców zmarłego oraz rok, miesiąc, dzień i godzina (domniemanej) śmierci zaginionego.

Gdy na podstawie odtworzonych okoliczności nie można ustalić prawdopodobnej chwili śmierci zaginionego, za taką należy przyjąć pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe.

Jeśli sąd w postanowieniu nie wskaże godziny domniemanej śmierci zaginionego, urząd stanu cywilnego może wpisać godzinę 24.00 określonego przez sąd roku, miesiąca i dnia. Brak w postanowieniu pozostałych ustaleń obliguje sąd do uzupełnienia zapadłego orzeczenia.

Data zgonu jest istotna zwłaszcza z punktu widzenia spadkobrania, od tej chwili spadkobiercy mają na przykład czas na odrzucenie spadku, bądź przyjęcie go z dobrodziejstwem inwentarza.

Powyższe domniemanie jest obalane i może być wzruszone za pomocą stosownego przeciwdowodu.

Jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie.

Uchylenie postanowień orzekających uznanie za zmarłego lub stwierdzenia zgonu.

Przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują możliwość uchylenie ww. postanowień, jeżeli istnieje dowód, że osoba uznana za zmarłą albo, której zgon został stwierdzony pozostaje przy życiu lub, że śmierć jej nastąpiła w innej chwili niż chwila oznaczona w orzeczeniu. Zatem jeżeli okaże się, iż osoba, co, do której wydano postanowienie o uznanie za zmarłego lub stwierdzenie zgonu żyje sąd wtedy uchyla postanowienie.

Sąd również uchyla postanowienie, jeżeli materiał dowodowy uzasadnia stwierdzanie zgonu jak również w przypadku, gdy zaginiony lub osoba, wobec której stwierdzono zgon zgłosi się w sądzie i udowodni swoją tożsamość. Sąd może również zmienić postanowienie o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu, jeżeli ustalono inną datę śmierci od daty przyjętej w postanowieniu.

Wniosek o uchylenie postanowień orzekających uznanie za zmarłego lub stwierdzenia zgonu należy złożyć do sądy, który orzekał w sprawie w I instancji. Wniosek może zgłosić każdy zainteresowany, sąd może także z urzędu uchylić postanowienie o uznanie za zmarłego lub stwierdzenia zgonu.

W postępowaniu sąd wezwie do udziału w sprawie uczestników postępowania, którzy brali udział w postępowaniu, w którym zapadło postanowienie o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu. Postanowienie, w którym sąd uchyla orzeczenie o stwierdzeniu zgonu lub uznaniu za zmarłego ma charakter konstytutywny i jest skuteczne wobec wszystkich.

Odpis prawomocnego postanowienia, które uchyla orzeczenie o uznaniu za zmarłego lub stwierdzającego zgon sąd powinien przesłać do urzędu stanu cywilnego właściwego dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy celem skreślenia aktu zgonu oraz do sądu spadku celem wdrożenia z urzędu postępowania uregulowanego w art. 678 kodeksu postępowania cywilnego - czyli uchylenie postanowienia o stwierdzeniu spadku.

Osoby prawne

Osoba prawna to jeden z rodzajów podmiotów prawa cywilnego. Osobę prawną definiuje się zazwyczaj jako trwałe zespolenie ludzi i środków materialnych w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione w postaci jednostki organizacyjnej wyposażonej przez prawo (przepisy prawa cywilnego) w osobowość prawną. Taka jednostka organizacyjna ma wtedy pełnię podmiotowości prawnej, w szczególności nabywa zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych (atrybuty przysługujące osobom fizycznym z racji samego istnienia). Wśród osób prawnych nauka prawa (nie samo prawo!) rozróżnia dwa rodzaje: korporacje (związki osób) i fundacje (masy majątkowe). Osoba prawna jest tworem abstrakcyjnym - nie istnieje namacalnie. W związku z tym w nauce prawa istnieje kilka teorii wyjaśniających istotę osoby prawnej.

W Polsce kwestie wspólne dla wszystkich osób prawnych są regulowane przez kodeks cywilny, który też ustanawia jedną z tych osób, o specjalnym statusie - skarb państwa. Inne kategorie osób prawnych są ustanawiane przez ustawy szczególne. Do najważniejszych z nich należą:

Istnieje wiele innych rodzajów osób prawnych, spośród których większość pojawiła się w polskim prawie cywilnym na fali gorączkowej legislacji ostatnich lat. Mają one raczej marginalne znaczenie.

Osobami prawnymi nie są m.in.:

Osoby prawnej nie należy również mylić z przedsiębiorcą i z zakładem pracy lub pracodawcą. Zakresy tych pojęć się krzyżują - można być przedsiębiorcą / pracodawcą / zakładem pracy nie będąc osobą prawną i odwrotnie.

Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy, tak więc osobami prawnymi są tylko takie jednostki organizacyjne, którym prawo wprost nadaje ten status; nie wolno więc tworzyć nowych rodzajów osób prawnych nie przewidzianych przez prawo. Prawo również określa organy osoby prawnej, za pomocą których osoba ta działa. Niekiedy dopuszczalna jest w tym zakresie pewna swoboda - wtedy trzeba określić sposób działania organów osoby prawnej w jej statucie (bądź umowie - akcie założycielskim). Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej - jest regułą, że osoba prawna musi zostać wpisana do właściwego rejestru (obecnie w Polsce najczęściej jest to Krajowy Rejestr Sądowy) prowadzonego przez właściwy organ (np. sąd rejestrowy).

Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną (jest to kodeks spółek handlowych i inne ustawy dotyczące poszczególnych podmiotów). W przypadkach i w zakresie w nich przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje również statut. Osoba prawna działa przez swoje organy (osoby lub grupy osób posiadające kompetencje do podejmowania decyzji w jej imieniu) w sposób przewidziany w ustawie lub oparty na jej statucie. Nabywa ona osobowość prawną z chwilą wpisu do odpowiedniego rejestru. Wpisy są jawne. Siedzibą osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający. Osoby prawne mogą posiadać niektóre atrybuty osób fizycznych, jak np. dobra osobiste, do ochrony których stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych.

Z punktu widzenia udziału ludzi w ich strukturze wyróżnia się osoby prawne typu korporacyjnego, czyli takie, z którymi osoby fizyczne są związane stosunkiem członkostwa i decydują o ich działalności (np. stowarzyszenia, spółdzielnie, związki zawodowe), oraz zakładowego, w których brak takiego powiązania z osobą prawną (np. fundacje, przedsiębiorstwa państwowe). Ze względu na pełnione funkcje dzieli się osoby prawne na gospodarcze (np. spółki handlowe, przedsiębiorstwa państwowe) oraz pozostałe, których celem nie jest prowadzenie działalności gospodarczej (np. partie polityczne, stowarzyszenia zawodowe).

Podział osób prawnych na osoby prawa publicznego i prawa prywatnego łączy się z podziałem na prawo publiczne i prywatne.

Prawo publiczne to takie, którego celem jest ochrona interesu ogólnego, natomiast prawo prywatne zabezpiecza interesy jednostek. Osobą prawną prawa publicznego jest np.: fundacja, bo jest powołana do realizacji określonego celu społecznego.

Osobami prawa prywatnego są natomiast spółki handlowe, ponieważ działają w interesie przedsiębiorców.

Przedstawiona lista typów i rodzajów osób prawnych nie jest całkiem zupełna. Naszkicowany obraz osobowości prawnej niedwuznacznie przekonuje, że ogromnej roli, jaką odgrywa w obrocie gospodarczym i - tym samym - w systemie prawnym instytucje osobowości prawnej, nie sposób przecenić.


W obrocie cywilnoprawnym występują też jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, ale wyposażone w zdolność prawną, zdolność do czynności prawnych i w zdolność sądową (np. spółki jawne) - tzw. ułomne osoby prawne.

Takie jednostki organizacyjne można podzielić na dwie grupy:

Przedsiębiorca, przedsiębiorstwo, firma

Przedsiębiorca - w ujęciu prawnym podmiot prawa, który prowadzi we własnym imieniu działalność gospodarczą (art. 431 k.c.; art. 4 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej).

Przytoczoną tu definicję uważa się za wspólną dla całego systemu prawa - niektóre akty prawne definiują pojęcie przedsiębiorca odmiennie, jak to zestawiono w poniższej tabeli, ale każda z tych definicji znajduje zastosowanie tylko i wyłącznie przy wykładni przepisów aktu, który ją zawiera.

Należy zwrócić uwagę na podobieństwo znaczeniowe (a nawet występującą w szerokim zakresie równoznaczność) pojęć: "przedsiębiorstwo" i "przedsiębiorca". Ta sama spółka handlowa dla ekonomisty jest "przedsiębiorstwem", a dla prawnika obrotu gospodarczego - "przedsiębiorcą".

W naszym przypadku przedsiębiorca jest podmiotem (osobą fizyczną, prawną lub jednostką nieposiadającą osobowości prawnej), która prowadzi działalność gospodarczą. Jednocześnie działalność gospodarcza może być prowadzona tylko przez przedsiębiorcę, nie przez przedsiębiorstwo czy firmę.

Przedsiębiorstwo, zespół osobowych, rzeczowych oraz finansowych czynników wytwórczych zorganizowanych i skoordynowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług - a zatem podejmowanym przedsięwzięciem gospodarczym - i wytwarzania w ten sposób nowych wartości. W polskiej praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa funkcjonują w różnych formach organizacyjno-prawnych, którymi są: spółki prawa cywilnego i handlowego, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz jednoosobowe formy prowadzenia działalności gospodarczej.

Przedsiębiorstwo to zatem termin prawa cywilnego, oznaczający zespół składników przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.

Termin ten ma znaczenie przedmiotowe, w odróżnieniu od przedsiębiorcy, który jest podmiotem wszelkich działań. Przedsiębiorstwo to majątek.

W myśl przepisów przedsiębiorcą jest

-osoba fizyczna,

-osoba prawna

-jednostka organizacyjna nie będąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadzący we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.

Przedsiębiorca zawsze działa pod firmą, którą ujawnia się we właściwym rejestrze.

Firma, czyli nazwa przedsiębiorcy pod którą prowadzi on działalność gospodarczą, nie może wprowadzać w błąd co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu działalności przedsiębiorcy, miejsca tej działalności a także źródeł zaopatrzenia. Jeśli istnieje kilka firm przedsiębiorców, którzy prowadzą działalność na tym samym rynku, firmy te winny się dostatecznie od siebie odróżniać.

Firma osoby fizycznej a firma osoby prawnej

Firmą osoby fizycznej jest imię i nazwisko tej osoby. Do firmy można włączyć pseudonim lub też określenie wskazujące na przedmiot działalności, miejsce jej prowadzenia oraz innych określeń dowolnie wybranych.

Firma osoby prawnej jest jej nazwa, która zawiera określenie formy prawnej, która może być podana w skrócie, ponadto wskazywać przedmiot działalności, siedzibę lub inne określenia dowolnie wybrane. Firma osoby prawnej może również zawierać imię i nazwisko lub pseudonim osoby fizycznej, jeśli służy to ukazaniu związków tej osoby z powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy.

Firma oddziału osoby prawnej zawiera pełną nazwę tej osoby, określenie "oddział", ze wskazaniem miejscowości, w której oddział ma siedzibę. Nabywca przedsiębiorstwa może nadal prowadzić działalność pod dotychczasową nazwą, powinien jednak umieścić dodatek wskazujący firmę lub nazwisko nabywcy /chyba, że strony postanowiły inaczej/. Przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania z swojej firmy, gdy nie wprowadza to innych w błąd.

Firma jest związana z przedsiębiorcą w związku z tym nie może być zbyta.

Można natomiast sprzedać nazwę przedsiębiorstwa.

Jakie składniki powinna zawierać firma

Każdy przedsiębiorca działa pod określoną firmą. Przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą lub przedsiębiorstwo, niezależnie od ich formy prawnej, prowadzi je pod określoną nazwą. W odniesieniu do przedsiębiorców nazwa ta jest określana właśnie mianem "firmy". W kwestiach wyboru firmy nie można sobie pozwolić na całkowitą dowolność. Ustawodawca licznymi uregulowaniami ograniczył swobodę przy określaniu naszej firmy.

1. Zasady ogólne dotyczące firmy.

Każdy przedsiębiorca jest określany za pomocą firmy. Można powiedzieć, że firma to jest nazwą danego przedsiębiorcy. Firma związana jest ściśle z przedsiębiorcą. Tylko przedsiębiorca może posiadać firmę.

Przedsiębiorcami mogą być osoby fizyczne, osoba prawne i jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, którym jednak ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadzące we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.

Przedsiębiorca działa pod firmą, czyli pod określoną nazwą. Firma ta musi być ujawniona we właściwym rejestrze.

Firma przedsiębiorcy musi się odróżniać dostatecznie od firm innych przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku.

Firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu działalności przedsiębiorcy, miejsca działalności, źródeł zaopatrzenia.
Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko. Nie wyklucza to włączenia do firmy pseudonimu lub określeń wskazujących na przedmiot działalności przedsiębiorcy, miejsce jej prowadzenia oraz innych określeń dowolnie obranych.

Firmą osoby prawnej jest jej nazwa.

Firma zawiera określenie formy prawnej osoby prawnej, które może być podane w skrócie, a ponadto może wskazywać na przedmiot działalności, siedzibę tej osoby oraz inne określenia dowolnie obrane.

Firma osoby prawnej może zawierać nazwisko lub pseudonim osoby fizycznej, jeżeli służy to okazaniu związków tej osoby z powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy. Umieszczenie w firmie nazwiska albo pseudonimu osoby fizycznej wymaga pisemnej zgody tej osoby, a w razie jej śmierci - zgody jej małżonka i dzieci.

Przedsiębiorca może posługiwać się skrótem firmy.

Firma oddziału osoby prawnej zawiera pełną nazwę tej osoby oraz określenie "oddział" ze wskazaniem miejscowości, w której oddział ma siedzibę.

Zmiana firmy wymaga ujawnienia w odpowiednim rejestrze. W razie przekształcenia osoby prawnej można zachować jej dotychczasową firmę z wyjątkiem określenia wskazującego formę prawną osoby prawnej, jeżeli uległa ona zmianie. To samo dotyczy przekształcenia spółki osobowej.

W przypadku utraty członkostwa przez wspólnika, którego nazwisko było umieszczone w firmie, spółka może zachować w swojej firmie nazwisko byłego wspólnika tylko za wyrażoną na piśmie jego zgodą, a w razie jego śmierci - za zgodą jego małżonka i dzieci. Podobne zasady obowiązują odpowiednio w wypadku kontynuowania działalności gospodarczej osoby fizycznej przez inną osobę fizyczną będącą jej następcą prawnym.

Kto nabywa przedsiębiorstwo, może je nadal prowadzić pod dotychczasową nazwą. Powinien jednak umieścić dodatek wskazujący firmę lub nazwisko nabywcy, chyba że strony postanowiły inaczej.

Warto wiedzieć, że firma nie może być zbyta. Ale przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swojej firmy, jeżeli nie wprowadza to w błąd.

Przedsiębiorca, którego prawo do firmy zostało zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać usunięcia jego skutków, złożenia oświadczenia lub oświadczeń w odpowiedniej treści i formie, naprawienia na zasadach ogólnych szkody majątkowej lub wydania korzyści uzyskanej przez osobę, która dopuściła się naruszenia.

2. Firma osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą.

Jak już wyżej zostało powiedziane, osoba fizyczna prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową jest przedsiębiorcą. W tym przypadku na firmę takiego przedsiębiorcy składa się przede wszystkim imię i nazwisko danej osoby fizycznej. Oczywiście można włączyć do firmy pseudonim lub określenie wskazujące na przedmiot działalności danego przedsiębiorcy, miejsce prowadzenia tej działalności oraz innych określeń dowolnie obranych.

3. Nazwa spółki cywilnej.

Spółka cywilna nie jest przedsiębiorcą. Przedsiębiorcami są wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Jak pamiętamy pod firmą może działać tylko przedsiębiorca, w związku z tym spółka cywilna nie może działać pod firmą. Pod własną firmą działają tu tylko wspólnicy tej spółki cywilnej. W przypadku spółki cywilnej mamy do czynienia z wspólnym przedsiębiorstwem wspólników spółki cywilnej. Natomiast przedsiębiorstwo może być wyróżniane "nazwą". Nazwa przedsiębiorstwa jest oznaczeniem indywidualizującym przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnioną część. Z teoretycznego punktu widzenia spółkę cywilna określa się więc za pomocą jej nazw a nie firmy. Wydawać się by się mogło, że podział na "firmę" i na "nazwę" jest w tej sytuacji sztuczny. Niemniej jednak taki podział istnieje.

Nie ma ustalonych reguł dotyczących nazw spółek cywilnych. W związku z tym istnieje w tej kwestii pewna dowolność. Nazwą spółki cywilnej mogą być np. imiona i nazwiska wszystkich jej wspólników z dodatkiem "spółka cywilna" Moim zdaniem, dobrze by było gdyby nazwa spółki cywilnej była związana z rodzajem działalności prowadzonej przez spółkę. Warto nadać spółce taką nazwę, żeby nadawała się do wykorzystywania jej później w celach marketingowych, w reklamach, itp.. Uwaga ta dotyczy także firmy każdego innego przedsiębiorcy.

4. Firma spółki jawnej.

Firma spółki jawnej powinna zawierać nazwiska lub firmy (nazwy) wszystkich wspólników albo nazwisko albo firmę (nazwę) jednego albo kilku wspólników oraz dodatkowe oznaczenie "spółka jawna"

Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu "sp.j."

5. Firma spółki partnerskiej.

Firma spółki partnerskiej powinna zawierać nazwisko co najmniej jednego partnera, dodatkowe oznaczenie "i partner" bądź "i partnerzy" albo "spółka partnerska" oraz określenie wolnego zawodu wykonywanego w spółce.

Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu "sp.p."

Firmy z oznaczeniem "i partner" bądź "i partnerzy" albo "spółka partnerska" oraz skrótu "sp.p."może używać tylko spółka partnerska.

6. Firma spółki komandytowej.

Firma spółki komandytowej powinna zawierać nazwisko jednego lub kilku komplementariuszy oraz dodatkowe oznaczenie "spółka komandytowa".

Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu "sp.k."

Jeżeli komplementariuszem jest osoba prawna, firma spółki komandytowej powinna zawierać pełne brzmienie firmy (nazwy) tej osoby prawnej z dodatkowym oznaczeniem "spółka komandytowa". Nie wyklucza to zamieszczenia nazwiska komplementariusza, który jest osobą fizyczną.

Nazwisko komandytariusza nie może być zamieszczane w firmie spółki. W przypadku zamieszczenia nazwiska lub firmy (nazwy) komandytariusza w firmie spółki, komandytariusz ten odpowiada wobec osób trzecich tak jak komplementariusz. Komplementariusz za zobowiązania względem wierzycieli odpowiada bez ograniczenia.
7. Firma spółki komandytowo-akcyjnej.

Firma spółki komandytowo-akcyjnej powinna zawierać nazwiska jednego lub kilku komplementariuszy oraz dodatkowe oznaczenie "spółka komandytowo-akcyjna". Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu "S.K.A."

Jeżeli komplementariuszem jest osoba prawna, firma spółki komandytowo-akcyjnej powinna zawierać pełne brzmienie firmy (nazwy) tej osoby prawnej z dodatkowym oznaczeniem "spółka komandytowo-akcyjna". Nie wyklucza to zamieszczenia nazwiska komplementariusza, który jest osobą fizyczną.

Nazwisko albo firma (nazwa) akcjonariusza nie może być zamieszczone w firmie spółki. W przypadku zamieszczenia nazwiska albo firmy (nazwy) akcjonariusza w firmie spółki akcjonariusz ten odpowiada wobec osób trzecich tak jak komplementariusz.
8. Firma spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Firma spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może być dobrana dowolnie; powinna jednak zawierać dodatkowe oznaczenie "spółka z ograniczoną odpowiedzialnością"
Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu "spółka z o.o." lub "sp. z o.o.".

9. Firma spółki akcyjnej.

Firma spółki akcyjnej może być obrana dowolnie; powinna zawierać dodatkowe oznaczenie "spółka akcyjna".

Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu "S.A."

Przedstawione informacje są podstawowymi regulacjami dotyczącymi firmy poszczególnych przedsiębiorców. Należy brać je pod uwagę przy ustalaniu firmy, czyli nazwy danego przedsiębiorcy.

Czynność prawna

 
W doktrynie polskiej i obcej nie wypracowano przyjętej powszechnie definicji prawnej czynności prawnej. Na ogół przyjmuje się, że zasadniczą treścią czynności prawnej jest oświadczenie woli jako kwalifikacja określonego zachowania się. Czynność prawna wywołuje także nie objęte oświadczeniem woli skutki prawne, które wynikają z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. Funkcją oświadczenia będącego koniecznym składnikiem każdej czynności prawnej jest wywołanie skutku w postaci ustanowienia, zamiany lub zniesienia stosunku prawnego.

Treść czynności prawnej w zakresie jej skutków znalazła uregulowanie w art. 56 kodeksu cywilnego. Czynność prawna jako działanie podmiotu mająca na celu wywołanie określonych skutków prawnych w sferze prawa cywilnego, którego cechą charakterystyczną jest równorzędność stron, czyli żadna ze stron, niezależnie  czy jest to osoba fizyczna, czy osoba, nie jest podporządkowana drugiej stronie. Istotnym elementem konstytuującym  czynność prawną jest oświadczenie woli. Czynnością prawną jest rozporządzenie majątkiem lub spełnienie świadczenia w ramach stosunku zobowiązaniowego. Czynnością prawną nie jest wyrok sądowy, czy też akty władzy administracyjnej, publicznej, np. decyzje, które mają jednak stanowić przesłankę, od której zależy skuteczność czynności prawnej /art. 156 Kpa/ - nieważność decyzji o wywłaszczeniu nieruchomości będzie podstawą żądania zwrotu tej nieruchomości.

Wśród czynności prawnych typu zobowiązującego, będących przejawem woli co najmniej dwóch stron, dominującą pozycję zajmują umowy. Kodeks cywilny wprowadza naczelną zasadę prawa zobowiązującego w myśl, której strony swobodnie kształtują swój stosunek prawny, byle jego treść nie sprzeciwiała się właściwości tego stosunku, ustawie i zasadom współżycia społecznego /art. 3531 Kc/. Te trzy przesłanki wpływają na zakres zasady swobody, czyli wolności umów.

Do zasad tych należy również zaliczyć obowiązek należytej staranności przy wykonywaniu zobowiązania, a w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej /tj. od przedsiębiorcy wymaga się tzw. zawodowej staranności - art. 355 Kc/. A zatem „szczególna staranność” wymagana jest w przypadku wykonywania umów, których jedna ze stron takiej umowy prowadzi je w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej.


Rodzaje czynności prawnych

Czynności prawne występują w zróżnicowanych postaciach, przyjmuje się podział na :

Czynności jednostronne /np. udzielenie pełnomocnictwa, złożenie ofert, sporządzenie testamentu/ i dwustronne, wymagające złożenia oświadczenia woli przez kilka /co najmniej dwie/ stron stosunku prawnego, a więc umowy. W każdej z tych kategorii można jeszcze dokonać bardziej szczegółowego podziału. Rozróżnia się więc czynności jednostronne według tego, czy do wywołania skutków prawnych niezbędne jest złożenie oświadczenia woli innej osobie albo organowi administracji państwowej lub samorządu terytorialnego. Wyodrębnia się ponadto osobną kategorię uchwał osób prawnych typu korporacyjnego, wymaganych  przez prawo przy różnych czynnościach prawnych, np. w sprawach nabycia nieruchomości, zmiany charakteru działalności gospodarczej, zmiany statutu. Należą tu przewidziane w odpowiednich przepisach kodeksu cywilnego i kodeksu handlowego kolegialne decyzje wspólników spółek prawa cywilnego i handlowego, zarządów, rad nadzorczych i walnych zgromadzeń. Uchwały te uważane są za czynności prawne, jednakże przepisy kodeksu cywilnego o czynnościach prawnych stosuje się do nich o tyle, o ile przepisy szczególne nie zawierają własnych, odrębnych unormowań.

Czynności prawne między żyjącymi /inter vivos/  i na wypadek śmierci /mortis causa/. Te ostatnie mogą być dokonywane tylko przez osoby fizyczne i stają się skuteczne dopiero w chwili śmierci tych osób. Obowiązujące przepisy prawne mają tylko dwa rodzaje czynności prawnych na wypadek śmierci. Są to: rozrządzenie majątkiem przez testament i umowa o zrzeczeniu się przez spadkobiercę ustawowego dziedziczenia po jego przyszłym spadkodawcy /art. 949 w zw. z art. 941 i 1048/. Inne czynności prawne na wypadek śmierci, jak np. umowa mająca charakter umowy o spadek po osobie żyjącej lub darowizna mortis causa są nieważne /jakkolwiek co do darowizny zdania są podzielone/.

Czynności prawne konsensualne i realne. Podstawą tego podziału jest uzależnienie przez normę prawną skuteczności prawnej czynności od samego tylko oświadczenia woli, jak np. umowa sprzedaży, udzielenia pełnomocnictwa /czynność konsensualna/ albo ponadto wydania rzeczy, jak np. przeniesienie własności rzeczy oznaczonej co do gatunku lub rzeczy przyszłej, umowa zastawu, przechowania /czynność realna/.

Czynności prawne zobowiązujące i rozporządzające oraz o podwójnym skutku /zobowiązująco - rozporządzające/. Podstawą podziału jest także skutek prawny związany z daną czynnością: pierwsze rodzą zobowiązanie do spełnienia określonego świadczenia na rzecz innej osoby, np. umowa o dzieło, najmu czy dzierżawy, a drugie powodują od razu rozporządzenie prawem, czyli zmiany w zakresie przynależności prawa: jego zbycie, obciążenie, ograniczenie lub zniesienie, np. umowa o przeniesieniu własności w wykonaniu umowy sprzedaży, której strony nadały tylko skutki zobowiązujące, o ustanowienie zastawu lub hipoteki, przelew wierzytelności, zwolnienie z długu, ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych, zrzeczenie się własności. Czynności prawne o podwójnych skutkach polegają na tym , że wywierają od razu skutki zobowiązujące i rozporządzające, jeżeli strony inaczej nie postanowiły albo jeżeli przepis szczególny  inaczej nie stanowi /art. 155 § 1/; wówczas umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości nie tylko zobowiązuje zbywcę, ale i przenosi własność na nabywcę. Podział ten nie obejmuje jednak wszystkich czynności prawnych, są bowiem takie, których nie można zakwalifikować ani do zobowiązujących, ani do rozporządzających. Przykładem są tzw. czynności prawne upoważniające, których treścią jest upoważnienie innej osoby do określonego działania na rzecz mocodawcy, np. udzielenie pełnomocnictwa.

 

Czynności prawne jednostronne i dwustronne zobowiązujące, w zależności od tego, czy z ustanowionego przez nie stosunku prawnego wynikają zobowiązania tylko dla jednej, czy też dla obu stron. Podział ten budzi wątpliwości w szczególności co do tego, czy jego kryterium stanowią tylko obowiązki „główne”, czy wszelkie obowiązki, które z danego stosunku prawnego mogą wyniknąć. Podział ten ma niewielkie znaczenie praktyczne.

Czynności prawne odpłatne i nieodpłatne. Podstawą tego podziału, mającego istotne znaczenie dla obrotu prawnego, jest ekwiwalentność lub jej brak. Niektóre czynności prawne są z samej natury odpłatne, jak sprzedaż, zamiana, czy umowa o dzieło, najem lub dzierżawa, inne natomiast są ze swej natury nieodpłatne, jak darowizna czy użyczenie, a jeszcze inne mogą być - w zależności od woli stron - odpłatne albo nieodpłatne: pożyczka, może być oprocentowana lub nie oprocentowana, zlecenie i przechowanie mogą być udzielone za wynagrodzeniem lub bez wynagrodzenia. Wątpliwości, jakie zazwyczaj występują, dotyczą problemu ekwiwalentności wzajemnych świadczeń przy czynnościach prawnych odpłatnych i wzajemnych, gdy wartość jednego ze wzajemnych świadczeń wolą stron została ustalona mniej lub więcej poniżej rzeczywistej wartości, np. nieruchomość została sprzedana „za pół darmo”, cenę wartościowego pierścionka ustalono na niemal symbolicznym poziomie, a darowiznę obciążono poleceniem mającym poważną wartość majątkową. Zakwalifikowanie tego rodzaju czynności jest w każdym wypadku wynikiem ustaleń faktycznych, w szczególności w przedmiocie rozmiaru i przyczyn naruszenia przez strony ekwiwalentności wzajemnych świadczeń. Nieekwiwalentność bowiem mogła nastąpić z różnych powodów - albo strony dokonały czynności pozornej, albo wola jednej ze stron była dotknięta wadą /np. wyzysk, groźba, błąd, podstęp/, albo uczyniły to świadomie w ramach przysługującej im swobody umów, umów z przyczyn pozostających w ich sferze motywacyjnej. W wypadku zwichnięcia wzajemnej ekwiwatentności nie mogą być on kwestionowane, jeżeli tylko nie zachodzi całkowity.

Czynności prawne przysparzające. Powodują przysporzenie majątkowe w majątku drugiej strony lub innej osoby. Przysporzeniem majątkowym jest nie tylko wzrost majątku, a więc powiększenie jego aktywów, ale także zmniejszenie pasywów, czyli długów.

W obrocie gospodarczym istotne znaczenie mają umowy odpłatne, w tym sprzedaż, najem, dzierżawa zamiana. Umowy zaliczane do ograniczonych praw rzeczowych; użytkowanie, służebność, zastaw, hipoteka oraz spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. W dalszej kolejności należy pamiętać o umowach leasingowych, umowach o roboty budowlano-montażowych, na styku pośrednik-deweloper, umowach pożyczki oraz umowach rachunku bankowego.

W zakresie umów nieodpłatnych, należy pamiętać o umowie użyczenia i jej cechach charakterystycznych. W przeciwieństwie do funkcjonowania pojęcia użytkowania wieczystego, które jest formą własności ograniczoną w czasie /może trwać najkrócej 40 lat, najdłużej 99 lat/ oraz pojęcia użytkowania, które jest ograniczonym prawem rzeczowym.

Przystępując do omówienia umowy sprzedaży, treść tego prawa określa art. 535 Kc. Elementami istotnymi są strony umowy: sprzedający, kupujący /podmioty/, przedmiot umowy sprzedaży, czyli rzecz /ruchoma lub nieruchoma/ oraz cena. W myśl tej umowy sprzedający zobowiązuje się wydać rzecz kupującemu, a kupujący rzecz odebrać i zapłacić sprzedającemu cenę.

Nie należy zapominać, iż niekiedy obowiązek złożenia określonego oświadczenia woli przez osobę, która ma wywołać określone skutki prawne może być stwierdzone orzeczeniem sądu. Wtedy prawomocne orzeczenie sądu zastępuje oświadczenie woli takiej osoby /np. uchylanie się strony od obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej, wynikającej z przedwstępnej notarialnej umowy sprzedaży/.

 

Forma czynności prawnej i skutki niedochowania wymaganej formy

Kodeks cywilny reguluje zagadnienie form czynności prawnych i określa przypadki, w których niezachowanie zastrzeżonej formy przewiduje rygor nieważności danej czynności. Nieważność czynności musi być zastrzeżona wyraźnie w ustawie i wynikać z przepisu kodeksu cywilnego, bądź ustawy szczególnej.

Ogólnie kodeks cywilny zastrzega:

 

 

 

Wcześniej omawialiśmy zagadnienie czynności prawnej i jego głównego elementu oświadczenia woli, z którym prawo łączy określone skutki ważności. Art. 64 kodeksu cywilnego reguluje przypadki, w których obowiązek złożenia określonego oświadczenia woli będzie zastąpiony prawomocnym orzeczeniem sądu, które zastępuje obowiązek danej osoby do jego złożenia. W obrocie gospodarczym istotę tego orzeczenia sądowego najlepiej odzwierciedla  uchylenie się strony od skutków umowy przedwstępnej zawartej w formie aktu notarialnego /art.390 § 2 kodeksu cywilnego/. W takim przypadku strona uprawniona do zawarcia umowy przenoszącej własność nieruchomości może dochodzić przed sądem obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej, stosownie do warunków określonych w akcie notarialnym z umowy przedwstępnej.  Sąd w postępowaniu procesowym bada okoliczności związane z podpisaniem notarialnej umowy przedwstępnej, jakie są przyczyny, że druga strona nie chce do umowy przystąpić, a więc wszystkie okoliczności związane z niewykonaniem zobowiązania i dopiero po wnikliwym postępowaniu i przeprowadzeniu wszystkich dowodów w sprawie, wydaje wyrok, który zastępuje oświadczenie woli strony. Treść żądania pozwu musi wynikać wyraźnie z zawartej umowy przedwstępnej.

Art. 64 kodeksu cywilnego dotyczy tylko oświadczeń woli, o charakterze prawno-materialnym i nie może być podstawą do wymuszenia czynności prawnej o charakterze procesowym, np. do cofnięcia pozwu.  Orzeczenie sądu w tym zakresie ma charakter konstytutywny, bowiem zastępując oświadczenie woli osoby zobowiązanej do jego złożenia, tworzy powstanie skutków prawnych, zmianę lub ustanie stosunku prawnego.

Sankcje w prawie cywilnym - nieważność i bezskuteczność czynności prawnych.

Czynności prawne dokonywane przez podmioty prawa nie zawsze wywołują przewidziane skutki prawne. W doktrynie prawa wyróżnia się kilka rodzajów wad i konsekwencji wadliwości czynności prawnych. Przy ogólnym podziale możemy wyróżnić nieważność oraz bezskuteczność czynności prawnej. Instytucje te funkcjonują w prawie polskim od dawna, a problem ważności i skuteczności stał się poważny wraz z pojawieniem się czynności prawnych.

Ważność lub nieważność oraz skuteczność i bezskuteczność w doktrynie prawa związana jest z oceną prawidłowości dokonania czynności prawnej. Przyjęcie w Kodeksie Cywilnym koncepcji wadliwości ma na celu ochronę uzasadnionych interesów podmiotów prawa. Nieważność stanowi rodzaj wady czynności prawnej, polegającej na braku wywoływania zamierzonych skutków prawnych związanych z jej dokonaniem. Istnieją dwa rodzaje nieważności tj.: nieważność bezwzględna i nieważność względna.

Celem instytucji nieważności jest wywołanie określonego w dyspozycji danej czynności konwencjonalnej sposobu zachowania się jej adresata. Zdecydowana większość autorów prac z zakresu prawa cywilnego traktują nieważność jako konsekwencję dokonania czynności prawnej niezgodnie z dyspozycją normy prawnej oraz uważana jest jako szczególnego rodzaju „sankcja”.

Do takiej nieważności dochodzi w sytuacjach:

- kiedy czynność prawna zostaje dokonana przez osobę pozbawioną zdolności do czynności prawnych (art. 14 KC),

- gdy dokonano czynności prawnej sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub w celu obejścia prawa (art. 58 KC),

- w przypadku zawarcia umowy o świadczenie niemożliwe do spełnienia (art. 387 § l KC),

- gdy przy składaniu oświadczenia woli nastąpił brak świadomości lub swobody (art. 82 KC),

- jeśli czynność prawna została dokonana dla pozoru (art. 83 KC),

- jeśli dokonano danej czynności bez zachowania formy szczególnej przewidzianej przez prawo pod rygorem nieważności ( art. 73 § 2 KC).

Uznanie czynności prawnej za bezwzględnie nieważną następuje w drodze orzeczenia sądowego, które ma charakter stwierdzający tzw. deklaratoryjny. Stwierdzenie nieważności bezwzględnej czynności prawnej pociąga za sobą następujące skutki:

- zwrotowi podlegają wszystkie świadczenia spełnione na podstawie czynności uznanej za nieważną bezwzględnie;

- czynność jest nie ważna od chwili jej dokonania (ex tunc);

Nieważność jest najostrzejszą sankcją wadliwej czynności prawnej. Czynność prawna nieważna jest czynnością dokonaną i dokończoną, ale nie wywołuje skutków prawnych zamierzonych przez strony. Nie podlega konwalidacji ani potwierdzeniu. Strony chcąc osiągnąć określone skutki prawne muszą w całości czynność powtórzyć w sposób niewadliwy.

Drugim rodzajem nieważności jest nieważność względna posiadająca cechę tzw. wzruszalności. Stanowi szczególny sposób osłabienia skuteczności czynności prawnej. Wadliwość czynności prawnej nie powoduje jej nieważności z mocy prawa jak jest to w przypadku nieważności bezwzględnej. Dalsze obowiązywanie i wywołanie przewidzianych skutków prawnych zależy wyłącznie od osoby uprawnionej i stanowi tzw. prawo kształtujące. Jeżeli w przewidzianym terminie uchyli się od skutków złożonego przez siebie oświadczenia woli czynność staje się definitywnie nieważna. Czynność  prawna obarczona sankcją wzruszalności charakteryzuje się tym, że do czasu unieważnienia wywołuje skutki prawne w niej wyrażone, wynikające z przepisów ustaw oraz z ustalonych zwyczajów.

Mówiąc o nieważności nie zawsze odnosić się ona musi do całej treści czynności prawnej. Możliwa jest sytuacja, kiedy wadą może być dotknięta tylko jej część. Wówczas w pozostałej części czynność pozostaje w mocy. Wyjątek stanowi sytuacja, kiedy z okoliczności wynika, że bez postanowień nieważnych czynność prawna nie zostałaby dokonana. Strony zawieranej umowy mogą same uregulować wzajemne stosunki, na wypadek jej częściowej nieważności. Postanowienia takie określa się mianem klauzuli salwatoryjnej.

Kolejnym rodzajem wadliwości jest tzw. bezskuteczność czynności prawnej. Należy szczególnie odróżnić od siebie obie instytucje, które charakteryzują się odmiennymi przesłankami powstawania oraz pociągają za sobą odmienne konsekwencje prawne.

Bezskuteczność zawieszona polega na tym, że czynność prawna jest niezupełna. Określana jest jako wadliwość tymczasowo wstrzymująca skutki dokonanej czynności prawnej do czasu dojścia określonego zdarzenia. Aby stała się czynnością w pełni ważną, potrzebne jest wyrażenie zgody przez osobę trzecią, czyli jej potwierdzenie. Brak wymaganej zgody powoduje jej nieważność od samego początku, czyli przekształca bezskuteczność w nieważność.

Bezskuteczność może mieć także wymiar względny. Powyższa względność stanowi, że czynność prawna nie wywiera skutków prawnych tylko względem konkretnych osób chronionych przez prawo. Ten rodzaj bezskuteczności może być uznany za względnie bezskuteczny  ex lege albo konstytutywnym orzeczeniem  sądu. W piśmiennictwie przyjmuje się, że bezskuteczność względna jest to pełna skuteczność czynności prawnej wobec wszystkich, związana z nieskutecznością tej czynności wobec określonej osoby lub osób. W tym przypadku wadliwości nie jest kwestionowana ważność czynności prawnej, jedynie skuteczność jej wobec pewnych osób jest wyłączona.

Konstrukcja bezskuteczności względnej jest środkiem ochrony osoby, której zaspokojenie słusznych roszczeń przez dokonanie czynności prawnej zostało wyłączone. Dąży ona do rozstrzygnięcia powstałego na gruncie konkretnej sytuacji konfliktu interesów między osobą, której służy określone usprawiedliwione roszczenie, a kontrahentem zobowiązanego, który uzyskał określone prawo w drodze ważnej czynności prawnej.

Poruszenie powyższej problematyki nasuwa pytanie, jaki istnieje związek między wadliwościami czynności prawnej, czyli nieważnością a bezskutecznością. Czynność prawna nieważna bezwzględnie jest bezskuteczna, jeśli chodzi o wywoływanie zamierzonych skutków prawnych. Nie brak jednak w literaturze cywilistycznej poglądów, które zakładają mimo nieważności czynności prawnej wywoływanie przez nią skutków prawnych innych niż zamierzone. Czynność dotknięta wadą nieważności została dokonana. Nie wywołuje skutków zamierzonych w treści oświadczenia woli podmiotów. Nic nie stoi jednak, jak się wydaje na przeszkodzie, aby taka czynność wywołała skutki prawne inne, niezamierzone, wynikające z samego faktu jej dokonania. Przykładem czynność prawnej nieważnej, ale wywołującej skutki prawne jest unieważnienie małżeństwa, które pociąga za sobą skutki analogiczne do skutków rozwodu zgodnie z art. 21 KRO. Czynność prawna nieważna może wywoływać inne skutki prawne niż przewidziane przed jej dokonaniem lub wywołać tylko niektóre z nich. Problematyka skuteczności i bezskuteczności czynności prawnych nieważnych wywołuje problemy stopnia wadliwości czynności prawnych oraz związanych z nią skutków.

Obecność w Kodeksie Cywilnym przedstawionych instytucji związana jest z ochroną interesów podmiotów prawnych. Przykładem takiej ochrony jest sporządzenie testamentu zgodnie z prawem, który pociągnie za sobą dziedziczenie testamentowe zgodnie z wolą spadkodawcy. Jednak sporządzenie testamentu na maszynie i nie dochowanie jego formy prawnej skutkować będzie jego nieważnością. W powyższej sytuacji podmioty mające w tym interes prawny nie będą posiadały żadnych podstaw, aby państwo siłą wyegzekwowało realizację postanowień testamentu. Podmioty prawa mając świadomość zagrożeń sankcją nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej i towarzyszących im skutków prawnych, chcąc dokonać ważnej i skutecznej czynności prawnej muszą przy jej dokonywaniu przestrzegać reguł określonych przez prawo.

TRYBY (SPOSOBY) ZAWIERANIA UMÓW

1. Oferta

Oferta jest to oświadczenie woli jednej strony, kierowane do strony drugiej, które zwiera propozycję zawarcia umowy i okresla istotne jej postanowienia. Ofertą jest wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży, na widok publiczny z oznaczeniem ceny. Jest ona propozycją stanowczą. Umowa jest zawierana w chwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu. Oferent jest ofertą związany. Oferta złożona w postaci elektronicznej wiąże składającego, jeżeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej przyjęcie.

2. Negocjacje art.72 KC

Jeżeli strony prowadzą negocjacje w celu zawarcia oznaczonej umowy, umowa zostaje zawarta gdy strony dojdą do porozumienia co do jej wszystkich postanowień, które były przedmiotem negocjacji. Strony mogą przejść do negocjacji również w wyniku złożenia oferty przez jedną z nich. Art. 71 KC zaproszenie do zawarcia umowy.

Porozumienia przedkontraktowe - XIX- wieczny model negocjacji okazała się niewystarczający obecnie, dlatego tez zaczęła kształtować się praktyka ustalania ich w formie negocjacji.

Rodzaje (typy) porozumień:

-porozumienia dotyczące sposobu prowadzenia negocjacji

-porozumienia dotyczące treści umowy

-porozumienia dotyczące wykonania wynegocjonowanej umowy

list intencyjny (zaproszenie do negocjacji)- jest on trochę podobny do oferty. Potwierdzenie listu przez adresata stanowi rozpoczęcie negocjacji.

3. Aukcja - czyli dawniej przetarg ustny polega na tym, że licytanci obecni w miejscu aukcji lub komunikując się za pomocą środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość składają oferty słowne lub równorzędnymi znakami.

Organizator musi zrobić ogłoszenie aukcji, w którym określi czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji.

Oferent jest związany ofertą od chwili jej złożenia. Oferta licytanta przestaje wiązać, gdy inny licytant złoży ofertę korzystniejszą. Do zawarcia umowy dochodzi z chwilą udzielenia przybicia, to znaczy z chwilą zamknięcia aukcji, po sprawdzeniu że dany licytant zaoferował najlepsze warunki umowy. Organizator aukcji jest związany wynikiem aukcji, chyba że co innego wynika z warunków aukcji (zastrzeżonych). Wyjątkiem jest przypadek, gdy ważność umowy zależy od spełnienia szczególnych wymagań co do formy umowy (akt notarialny). W tym przypadku umowa nie zostaje zawarta w wyniku przybicia, a zarówno organizatorowi i zwycięskiemu licytantowi przysługuje roszczenie o zawarcie umowy określonej w ofercie. Gdy zastrzeżono wadium, wyłącznie jest roszczenie z zawarcie umowy. Wadium jest to kwota, którą licytanta musi wpłacić, aby być dopuszczonym do aukcji . gdy dochodzi do zawarcia umowy wadium stanowi część ceny. Licytantom przegranym wadium należy zwrócić. Jeżeli strony nie chcą zawrzeć umowy (forma szczególna umowy)to:

-z winy wpłacającego wadium, traci on wadium,

-z winy organizatora, licytant może żądać dwukrotnej wysokości wadium.

Praktyczna sfera zastosowania aukcji:

-do umów prostych, gdzie przedmiot i jego właściwości są już jednoznacznie określone. W zasadzie tylko jeden element umowy podlega konkurencyjności - jest to cena.

Można unieważnić umowę, gdy strona umowy, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nią, wpłynęły na wynik aukcji sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. W tym celu należy wytoczyć powództwo o unieważnienie umowy w terminie 1 m-ca od dowiedzenia się o przyczynach unieważnienia, nie później niż w ciągu roku od zawarcia umowy.

4. Przetarg

Istotą przetargu jest specjalna procedura poszukiwania najkorzystniejszej z punktu widzenia strony pragnącej zawarcia umowy oferty i jej wyboru. Różni się od aukcji tym, że oferty uczestników nie są składane w toku równoczesnego i bezpośredniego komunikowania się. Złożenie oferty przez oferenta powoduje związanie go tą ofertą. Organizator może nie wybierać żadnej oferty, wtedy przetarg zostaje zamknięty. Przetarg inaczej aukcja nie kończy się w obecności uczestników, dlatego organizator musi na piśmie powiadomić uczestników o wynikach przetargu. Umowa zostaje zawarta w momencie otrzymania przez oferenta oświadczenia o przyjęciu jego oferty. Gdy umowa wymaga formy szczególnej to jest tak samo jak przy aukcji (organizator i uczestnik mają roszczenie do zawarcia umowy). Tak jak przy aukcji może wystąpić wadium i można tak samo unieważnić umowę.

5. Umowa przedwstępna - jej treścią jest zobowiązanie się do zawarcia w przyszłości umowy przyrzeczonej. Umowa przedwstępna musi określać istotne elementy umowy przyrzeczonej. Gdy nie oznaczono terminu umowy przyrzeczonej to każda ze stron w ciągu roku może wyznaczyć termin. Gdy umowa przyrzeczona zostaje zawarta to umowa przedwstępna wygasa. Gdy strona nie chce zawrzeć umowy przyrzeczonej druga strona może żądać naprawienie szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy. Nazywa się to odszkodowaniem w granicach negatywnego interesu szkody. Gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od której ważność umowy przyrzeczonej, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej.

6. Umowa adhezyjna

Szczególnym rodzajem umowy jest tzw. umowa adhezyjna, której koncepcja powstała w XIX w. we Francji. Polega ona na tym, iż jedna - słabsza - strona oddaje się pod opiekę drugiej - silniejszej stronie. W rzeczywistości z umowami adhezyjnymi bardzo często spotkać się można w codziennym obrocie gospodarczym. Przykładem umowy adhezyjnej może być zakup biletu MZK - treść umowy jest już z góry ukształtowana przez „silniejszą” stroną - kupujący zaś niejako oddaje się pod opiekę dużego przedsiębiorcy.

Pełnomocnictwo

Czynności prawne mogą być dokonywane bezpośrednio przez zainteresowaną osobę, lecz niekoniecznie osobiście. Mocodawca jest wówczas reprezentowany przez pełnomocnika, który wykonuje za niego te czynności w granicach określonych w pełnomocnictwie.

Pełnomocnictwo jest jednostronnym oświadczeniem osoby (mocodawcy), na mocy którego inna osoba (pełnomocnik) staje się upoważniona do działania w imieniu mocodawcy w zakresie udzielonego pełnomocnictwa. Pełnomocnictwo nie zobowiązuje do działania, daje tylko możność podjęcia działań w imieniu mocodawcy. Kwestia ewentualnego obowiązku działania może być rozstrzygnięta w innym stosunku prawnym - w umowie czy poleceniu służbowym.

Rodzaje pełnomocnictw:

Rodzaj pełnomocnictwa zależy od tego, do czego chcemy upoważnić pełnomocnika, w tym jaki zakres "swobody" w działaniu chcemy dać pełnomocnikowi.

Najszersze pełnomocnictwo obejmuje umocowanie do czynności zwykłego zarządu, czyli najprościej mówiąc do bieżących czynności, czynności życia codziennego. Jest to tak zwane pełnomocnictwo ogólne. W pełnomocnictwie tym nie jest konieczne wyodrębnienie czynności, do jakich ono upoważnia, przyjmuje się bowiem, iż upoważnia ono do wszystkich czynności mieszczących się w ramach pojęcia "czynności zwykłego zarządu".

Pełnomocnictwo ogólne nie upoważnia jednak do dokonywania wszystkich czynności. Zgodnie bowiem z brzmieniem art. 98 zdanie drugie kodeksu cywilnego do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebne jest pełnomocnictwo określające ich rodzaj, chyba że ustawa wymaga pełnomocnictwa do poszczególnych czynności. W ten sposób pojawiają nam się dwie dodatkowe kategorie pełnomocnictw - pełnomocnictwo rodzajowe oraz pełnomocnictwo do poszczególnej czynności.

Pełnomocnictwo rodzajowe to upoważnienie do dokonywania czynności określonego rodzaju. Pod tym pojęciem będą się więc mieściły takie czynności jak np. zawierane umów wskazanych w pełnomocnictwie, składanie konkretnych oświadczeń woli itp. Pełnomocnictwo takie wskazuje więc rodzaj, grupę pewnych powtarzalnych czynności, jakie pełnomocnik będzie dokonywał w imieniu mocodawcy. Powinno również wskazywać przedmiot tych czynności.

Pełnomocnictwo do dokonania poszczególnej czynności wskazywać powinno w sposób wyraźny czynność, jaką pełnomocnik może wykonywać w imieniu mocodawcy oraz jej przedmiot. Jest to tak zwane pełnomocnictwo szczególne. Może ono więc upoważniać do dokonania jednej, konkretnej czynności, np. do zawarcia umowy sprzedaży wskazanego w pełnomocnictwie samochodu, do złożenia w imieniu mocodawcy oświadczenia o wypowiedzeniu konkretnej umowy itp.

Dodatkowo możemy jeszcze wyróżnić pełnomocnictwo, które uprawniać będzie do działania kilku pełnomocników razem (tzw. pełnomocnictwo łączne). Pełnomocnictwo takie może być udzielone co do każdego z wyżej opisanych pełnomocnictw. Czynności prawne dokonane na podstawie takiego pełnomocnictwa będą ważne wyłącznie, gdy wszystkie osoby wskazane w pełnomocnictwie będą działać łącznie. Oznacza to, że pełnomocnicy na podstawie takiego umocowania nie mogą działać pojedynczo.

Forma pełnomocnictwa:

Pełnomocnictwo ogólne powinno być udzielone w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Oznacza to, że niezachowanie formy pisemnej powoduje nieważność pełnomocnictwa.

Pozostałe rodzaje pełnomocnictw co do zasady mogą być udzielone w dowolnej formie, chyba że przepisy szczególne dla ważności pełnomocnictwa wymagają zachowania innej formy. Będzie tak np. w sytuacji, gdy pełnomocnictwo upoważnia do dokonania czynności, która dla swej ważności powinna być dokona w szczególnej formie. W takiej sytuacji pełnomocnictwo do dokonania takiej czynności również powinno być udzielone w tej samej formie szczególnej, co czynność, do dokonania której upoważnia. Inną sytuacją, w której nie wystarcza dowolna forma pełnomocnictwa, jest umocowanie do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Takie pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Innym przykładem, gdzie konieczne jest zachowanie formy pisemnej jest udzielenie pełnomocnictwa do głosowania w imieniu wspólnika (akcjonariusza) na zgromadzeniu wspólników spółki z o.o. (walnym zgromadzeniu akcjonariuszy spółki akcyjnej). Takie pełnomocnictwo musi być udzielone w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Kto może być pełnomocnikiem?

Pełnomocnikiem może być osoba, która ma co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Oznacza to, że pełnomocnikiem może być osoba, która ukończyła 13 lat. Młodsze osoby, jako że nie mają zdolności do czynności prawnych, nie mogą być pełnomocnikami. Powyższej reguły nie stosuje się natomiast do prokurenta, który musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

Kiedy pełnomocnictwa wygasa?

Wygaśnięcie pełnomocnictwa może być spowodowane odwołaniem pełnomocnictwa, śmiercią mocodawcy bądź śmiercią pełnomocnika, a także zrzeczeniem się (wypowiedzeniem) pełnomocnictwa przez pełnomocnika, nadejście terminu końcowego, do którego pełnomocnictwo obowiązuje (jeżeli mocodawca postanowił tak w treści pełnomocnictwa), utrata osobowości prawnej przez mocodawcę lub pełnomocnika, a także dokonanie czynności prawnej przez pełnomocnika.

Pełnomocnictwo może być w każdym czasie odwołane, chyba że mocodawca zrzekł się odwołania pełnomocnictwa z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Odwołanie pełnomocnictwa nie wymaga żadnej formy szczególnej, może być dokonane również w sposób dorozumiany (konkludentny).

Również wygaśnięcie pełnomocnictwa z powodu śmierci mocodawcy lub pełnomocnika można wyłączyć z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Trzeba to wpisać w treści pełnomocnictwa.

Po wygaśnięciu pełnomocnictwa pełnomocnik obowiązany jest zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa. Może żądać poświadczonego odpisu tego dokumentu. Wygaśnięcie umocowania powinno być na odpisie zaznaczone.

Czy pełnomocnik może ustanowić dalszego pełnomocnika?

Może, ale tylko pod warunkiem, że taka możliwość będzie wynikać z treści pełnomocnictwa, z ustawy lub ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Oznacza to w szczególności, że aby pełnomocnik mógł ustanowić pełnomocnika, musimy mu taką możliwość przyznać w pełnomocnictwie.

Czy pełnomocnik może zawrzeć umowę sam ze sobą?

Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynnością prawnej, której dokonuje w imieniu mocodawcy, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy. Dotyczy to również sytuacji, gdy pełnomocnik reprezentuje jednocześnie obie strony czynności prawnej. Postanowienie co do tego warto wpisać w treści pełnomocnictwa.

Termin w prawie cywilnym, obliczanie terminów

Na gruncie prawa cywilnego terminy mają szczególne znaczenie. Jest tak dlatego, że często zależy od nich skuteczność czynności prawnej, czy też możliwość dochodzenia roszczeń w sądzie. Stąd każde nawet najmniejsze opóźnienie może być brzemienne w negatywne skutki.

 Terminy można podzielić na:

Terminy ustawowe nie mogą zostać skrócone ani wydłużone przez sąd, natomiast można zmienić terminy sądowe na wniosek zainteresowanego złożony przed upływem wyznaczonego terminu (art. 166). Dodatkowo terminy ustawowe biegną od momentu oznaczonego w ustawie, a sądowe od wydania postanowienia lub doręczenia. Terminy umowne można zmienić za porozumieniem obu stron umowy.

Zasady obliczania terminów określone są w art. od 110 do 116 kodeksu cywilnego.

Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia. Jeżeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło.

Przykład: Jeżeli w poniedziałek została zawarta umowa sprzedaży rzeczy (zdarzenie) określony w umowie termin 3 dni od zawarcia na wydanie rzeczy będącej przedmiotem sprzedaży liczy się od dnia następnego czyli od wtorku kończy się zaś o godz. 24.00 we czwartek.

Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca. Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia.

Przykład:

I. Jeżeli strony 22 lutego 2003 roku zawarły umowę zobowiązującą do zawarcia umowy przeniesienia rzeczy za dwa lata termin ten upływa dokładnie 22 lutego 2005 roku.

II. Jeżeli strony 16 maja 2005 roku zawarły umowę zobowiązującą do wykonania robót budowlanych w terminie do 4 miesięcy termin ten upływa dokładnie 16 września 2005 roku.

III. Jeżeli sąd nakazał w środę aby strona postępowania w ciągu tygodnia złożyła odpowiednie dokumenty termin ten upływa w następną środę.

Jeżeli termin jest oznaczony na początek, środek lub koniec miesiąca, rozumie się przez to pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca. Termin półmiesięczny jest równy piętnastu dniom nawet jeżeli miesiąc jest krótszy (luty) bądź dłuższy.

Jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za dni trzydzieści, a rok za dni trzysta sześćdziesiąt pięć.

Jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.

Dniami ustawowo wolnymi od pracy są:

Należy zwrócić uwagę, że dniem ustawowo wolnym od pracy według prawa cywilnego nie jest sobota. Dlatego kiedy termin upływa w sobotę nie ulega on wydłużeniu.

Na gruncie prawa cywilnego termin uważa się za zachowany, jeśli przed jego upływem sprzeciw został wysłany listem na adres sądu za pośrednictwem Poczty Polskiej: „oddanie pisma procesowego w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z wniesieniem go do sądu. To samo dotyczy złożenia pisma przez żołnierza w dowództwie jednostki wojskowej albo przez osobę pozbawioną wolności w administracji zakładu karnego oraz przez członka załogi polskiego statku morskiego u kapitana statku” (art. 165 §§ 2 i 3 KPC).

Ostatni dzień terminu jest normalnym dniem jego biegu, a zatem nie można stawiać zarzutu, że zainteresowany zwlekał z dokonaniem czynności procesowej do ostatniego dnia terminu lub wymagać dokonania czynności wcześniej.

Skutki uchybienia terminu można podzielić na ogólne i szczególne. Najważniejszym skutkiem ogólnym jest bezskuteczność czynności (art. 167), z którą może zostać powiązany obowiązek zwrotu kosztów w przypadku orzeczenia czynności jako niesumiennej lub oczywiście niewłaściwej. Szczególnym skutkiem może być zwrot dokumentu w przypadku nie uzupełnienia braku mimo wezwania sądu lub odrzucenie środka odwoławczego.

Przywrócenie uchybionego terminu zachodzi w przypadku, gdy:

Uchybienie pełnomocnika lub przedstawiciela odnosi skutek dla strony, chyba że nie można przypisać winy pełnomocnikowi.

Sąd na posiedzeniu niejawnym odrzuci wniosek o przywrócenie terminu, jeśli jest on niedopuszczalny z ustawy lub wniesiony po terminie. Rozprawa jest wymagana w przypadku uchybienia z winy strony oraz gdy nie zachodzi podstawa do odrzucenia na posiedzeniu niejawnym.

TERMINY PRZEDAWNIENIA ROSZCZEŃ CYWILNOPRAWNYCH

Przedmiotem przedawnienia są wyłącznie cywilnoprawne roszczenia majątkowe (art. 117 § 1). Prawo cywilne przewiduje jednak dwa wyjątki. Po pierwsze, nie ulegają przedawnieniu przysługujące właścicielowi nieruchomości roszczenia windykacyjne o wydanie nieruchomości i negatoryjne o przywrócenie stanu poprzedniego i zaprzestanie naruszenia (art. 223). Po drugie, nie ulegają przedawnieniu przysługujące współwłaścicielom roszczenia o zniesienie współwłasności (art. 220). Nie podlegają przedawnieniu roszczenia niemajątkowe, czyli takie, które wynikają z praw niemajątkowych, a służą zaspokojeniu interesów o charakterze osobistym. Przykładem mogą być roszczenia służące ochronie dóbr osobistych.

W artykule 118 K. c. mamy dwa ogólne terminy przedawnienia, od których prawo cywilne przewiduje liczne odstępstwa. Jest to termin 10-letni i 3-letni. Regułą jest 10-letni okres przedawnienia.

Oznacza to, że jeżeli przepis szczególny nie wskazuje innego terminu przedawnienia, roszczenia przedawniają się z upływem 10 lat i jest to najdłuższy obecnie termin przedawnienia.

3-letni termin przedawnienia dotyczy roszczeń o świadczenia okresowe, czyli powtarzające się w określonych z góry odstępach czasu, np.: czynsz najmu, świadczenia rentowe.3-letni termin dotyczy również roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Aby ten termin znalazł zastosowanie, osoba fizyczna lub prawna powinna profesjonalnie i zarobkowo trudnić się działalnością gospodarczą oraz roszczenie tej osoby powinno być z tą działalnością związane.

W przypadku tych dwóch ogólnych terminów przedawnienia bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne, czyli z chwilą, kiedy wierzycielowi prawo daje możliwość żądania od dłużnika spełnienia świadczenia. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie (art. 120 § 1). Natomiast bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści zobowiązania (art. 120 § 2). W wypadkach innych niż termin 10-letni lub 3-letni bieg terminu zależy często od innego rodzaju faktu, od ziszczenia się którego rozpoczyna się bieg terminu przedawnienia - bez względu na to, czy roszczenie jest już wymagalne.

W prawie cywilnym mamy do czynienia z:

5-letnim terminem przedawnienia.

Dotyczy roszczenia z tytułu zapisu i biegnie od dnia wymagalności zapisu (art. 981), czyli niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu;

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń; biegnie od ogłoszenia testamentu oraz roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny Termin przedawnienia zaczyna biec od otwarcia spadku (art. 1007).

3-letnim terminem przedawnienia.

2-letnim terminem przedawnienia.

Rocznym terminem przedawnienia.

6-miesięcznym terminem przedawnienia.

Powyższe terminy nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.

Bieg powyższych terminów przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

1. co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej;

2. co do roszczeń, które przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;

3. co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu - przez czas trwania małżeństwa;

4. co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody.

W celu ochrony osób niemających pełnej zdolności do czynności prawnych przedawnienie względem takich osób nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od ustanowienia dla niech przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia. Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia. Podobnie rzecz dotyczy osób, co do których istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Bieg przedawnienia przerywa się:

1. przez każdą czynność, przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;

2. przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje.

Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. Jednakże w razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju, lub przed sądem polubownym przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie nie zostanie zakończone.

Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym przedawnia się z upływem lat dziesięciu, chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenia okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu.

Roszczenie zabezpieczone hipoteką nie ulega przedawnieniu do wysokości przewidzianej w hipotece.

Własność i inne prawa rzeczowe

Prawo własności, uprawnienia do posiadania, korzystania oraz rozporządzania rzeczami w granicach ustanowionych przepisami prawa i współżycia społecznego.

Przedmiotem prawa własności mogą być tylko rzeczy tzn.: nieruchomości (np. ziemia, budynki) i ruchomości, tj. wszelkie rzeczy nie będące nieruchomościami (np. motocykl, rower).

Uprawnienie do posiadania oznacza, że faktycznie włada się daną rzeczą (np. domem).

Uprawnienie do korzystania polega na możliwości czerpania korzyści z rzeczy, tj. pożytków (np. warzyw z ogrodu), bądź dochodów (np. czynsz z wynajmu mieszkania), na możności przetwarzania rzeczy (np. powierzenie wykonania stołu z desek, których jest się właścicielem), a nawet zniszczenia (np. spalenia).

Rozporządzanie rzeczą może nastąpić m.in. przez przeniesienie własności na inną osobę (np. na podstawie umowy sprzedaży), zrzeczenie się własności (np. darowizna) lub w drodze spadku na podstawie testamentu.

Właściciel nie może się sprzeciwić użyciu a nawet uszkodzeniu lub zniszczeniu rzeczy przez inną osobę, jeżeli to jest konieczne do odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio dobrom osobistym tej osoby lub osoby trzeciej. Może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody.

Przepis powyższy stosuje się także w razie niebezpieczeństwa grożącego dobrom majątkowym, chyba że grożąca szkoda jest oczywiście i niewspółmiernie mniejsza aniżeli uszczerbek, który mógłby ponieść właściciel wskutek użycia, uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy.

W granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu własność gruntu rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią. Przepis ten nie uchybia przepisom regulującym prawa do wód.

Właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swego prawa powstrzymywać się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych.

Jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna). Przeprowadzenie drogi koniecznej nastąpi z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości nie mającej dostępu do drogi publicznej oraz z najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić. Jeżeli potrzeba ustanowienia drogi jest następstwem sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej, a między interesowanymi nie dojdzie do porozumienia, sąd zarządzi, o ile to jest możliwe, przeprowadzenie drogi przez grunty, które były przedmiotem tej czynności prawnej.

Przeprowadzenie drogi koniecznej powinno uwzględniać interes społeczno-gospodarczy.
Przepisy artykułu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do samoistnego posiadacza nieruchomości; jednakże posiadacz może żądać tylko ustanowienia służebności osobistej.

Właścicielowi nie wolno dokonywać robót ziemnych w taki sposób, żeby to groziło nieruchomościom sąsiednim utratą oparcia.

Owoce spadłe z drzewa lub krzewu na grunt sąsiedni stanowią jego pożytki. Przepisu tego nie stosuje się, gdy grunt sąsiedni jest przeznaczony na użytek publiczny.
Właściciel gruntu może wejść na grunt sąsiedni w celu usunięcia zwieszających się z jego drzew gałęzi lub owoców. Właściciel sąsiedniego gruntu może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody.

Właściciel gruntu może obciąć i zachować dla siebie korzenie przechodzące z sąsiedniego gruntu. To samo dotyczy gałęzi i owoców zwieszających się z sąsiedniego gruntu; jednakże w wypadku takim właściciel powinien uprzednio wyznaczyć sąsiadowi odpowiedni termin do ich usunięcia.

Własność - jako cywilne prawo podmiotowe zbywalne - powstaje, przechodzi na inne podmioty oraz wygasa. Zmiany w prawie własności następują na podstawie zdarzeń prawnych, z którymi obowiązujące przepisy wiążą wyraźnie skutek w postaci powstania, przejścia lub wygaśnięcia własności. Kwestia nabycia, przejścia i utraty prawa własności jest regulowana przez wiele gałęzi obowiązującego prawa. Do zdarzeń tych dochodzi zatem nie tylko na podstawie regulacji cywilnych, ale również administracyjnych, a nawet karnych.

Sposoby nabycia i utraty własności w prawie cywilnym

Na podstawie umowy sprzedaży

Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.

Na podstawie umowy zamiany

Przez umowę zamiany każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności innej rzeczy.

Na podstawie umowy darowizny

Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.

Zasiedzenie

Nabycie lub utrata własności na skutek długotrwałego wykonywania prawa przez osobę nieuprawnioną.

Przemilczenie

Nabycie lub utrata własności na skutek niewykonywania prawa przez osobę uprawnioną przez okres przewidziany w ustawie. Na przykład pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, które nie zostaną przez uprawnionego odebrane w ciągu roku od dnia wezwania go przez właściwy organ, a w razie niemożności wezwania - w ciągu 2 lat od ich znalezienia - stają się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy stają się po upływie tych samych terminów własnością znalazcy, jeżeli uczynił on zadość swoim obowiązkom; jeżeli rzeczy są przechowywane przez organ państwowy, znalazca może je odebrać za zwrotem kosztów.

Nabycie przez gminę przy zrzeczeniu się własności nieruchomości

Właściciel może wyzbyć się własności nieruchomości przez to, że jej się zrzeknie. Zrzeczenie się wymaga formy aktu notarialnego. Nieruchomość, której właściciel się zrzekł, staje się własnością gminy, na obszarze której nieruchomość jest położona.

Porzucenie i zawłaszczenie

Właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej przez to, że w tym zamiarze rzecz porzuci. Własność takiej rzeczy niczyjej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie.

Znalezienie

Rzecz znalezioną należy oddać staroście, który wzywa właściciela do odbioru rzeczy. Znalazcy przysługuje 10 proc. znaleźnego, jeżeli zaś właściciel nie zgłosi się w ciągu roku (lub dwóch lat, gdy nie można go zawiadomić), przechodzi na niego własność rzeczy z wyjątkiem pieniędzy, kosztowności i innych szczególnie wartościowych rzeczy. Zasady tej nie stosuje się do rzeczy znalezionej w budynku publicznym albo w innym budynku lub pomieszczeniu otwartym dla publiczności ani w razie znalezienia rzeczy w wagonie kolejowym, na statku lub innym środku transportu publicznego. Znalazca obowiązany jest w tych wypadkach oddać rzecz zarządcy budynku lub pomieszczenia albo właściwemu zarządcy środków transportu publicznego, a ten postąpi z rzeczą zgodnie z właściwymi przepisami.

Pobieranie pożytków naturalnych

Uprawniony do pobierania pożytków naturalnych rzeczy (np. owoców z drzewa) nabywa ich własność przez odłączenie ich od rzeczy.

Akcesja: połączenie, pomieszanie, przetworzenie

Wszystko, co połączone z nieruchomością, należy do właściciela nieruchomości. W przypadku ruchomości sytuacja przedstawia się odmiennie: jeżeli nakład pracy jest większy niż wartość materiałów, z których rzecz wytworzono - nowo powstała rzecz należy do wytwórcy. Jeżeli wytwórca zaś był w złej wierze albo nakład pracy jest mniejszy niż wartość rzeczy - rzecz należy do właściciela materiałów. Jeśli rzeczy zostały tak pomieszane, iż nie sposób ich rozłączyć, rzecz staje się przedmiotem współwłasności, chyba że jedna z rzeczy jest oczywiście więcej warta niż pozostałe, wtedy jej właściciel przejmuje wszystko.

W drodze dziedziczenia

Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku.

Przyrost w prawie wodnym (oderwisko, przymulisko, osypisko, powstanie wyspy)

Jeżeli śródlądowa woda powierzchniowa płynąca lub wody morza terytorialnego albo morskie wody wewnętrzne zajmą trwale, w sposób naturalny, grunt niestanowiący własności właściciela wody, grunt ten staje się własnością właściciela wody. Wyspy oraz przymuliska powstałe w sposób naturalny na wodach powierzchniowych stanowią własność właściciela wody. Starorzecza oraz grunt powstały w wyniku wykonania budowli regulacyjnych pozostają własnością dotychczasowego właściciela wody. Grunt powstały na skutek trwałego, naturalnego lub sztucznego odkładu na obszarach wód morza terytorialnego lub morskich wód wewnętrznych pozostaje własnością Skarbu Państwa.

Na podstawie majątkowej umowy małżeńskiej

Małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa.

Na podstawie konstytutywnego orzeczenia sądowego

Na przykład orzeczenia o przepadku przedmiotów zajętych przez organ celny oraz o zniesieniu współwłasności. W przypadku tego drugiego z chwilą uprawomocnienia się postanowienia przyznającego dotychczasowym współwłaścicielom części lub jednemu z nich całość rzeczy, własność przechodzi na uczestników wskazanych w postanowieniu.

W toku egzekucji sądowej

Zajęte ruchomości i nieruchomości sprzedaje komornik. Sprzedaż ruchomości odbywa się w drodze sprzedaży z wolnej ręki, sprzedaży pozalicytacyjnej oraz sprzedaży licytacyjnej. W przypadku dwóch pierwszych sposobów własność przechodzi na nabywcę z momentem podpisania umowy sprzedaży. Natomiast w przypadku sprzedaży licytacyjnej sprzedaż ruchomości na rzecz nabywcy dochodzi do skutku z chwilą przybicia udzielonego przez komornika. Komornik udziela przybicia osobie ofiarującej najwyższą cenę. Nabywca staje się właścicielem nabytych ruchomości po uprawomocnieniu się przybicia i zapłaceniu całej ceny. W przypadku nieruchomości sprzedawanej przez komornika w drodze licytacji publicznej własność przenosi na nabywcę prawomocne postanowienie sądu o przysądzeniu. Od chwili uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności na rzecz nabywcy należą do niego pożytki z nieruchomości.

Administracyjne sposoby nabycia i utraty własności

Nacjonalizacja

Nabycie przez Skarb Państwa określonej kategorii dóbr na mocy ustawy nacjonalizacyjnej. Na przykład dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich przewidywał nabycie z mocy prawa przez Skarb Państwa wszelkiego majątku: Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska, obywateli Rzeszy i Wolnego Miasta Gdańska, niemieckich i gdańskich osób prawnych, spółek kontrolowanych przez obywateli lub administrację niemiecką i osób zbiegłych do nieprzyjaciela.

Komunalizacja

Nabycie przez jednostkę samorządu terytorialnego określonej kategorii dóbr na mocy ustawy komunalizacyjnej. W Polsce wystąpiła tylko raz na mocy dekretu z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy.

Wywłaszczenie

Wywłaszczenie nieruchomości polega na pozbawieniu albo ograniczeniu, w drodze decyzji administracyjnej, prawa własności, prawa użytkowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości. Jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Nieruchomość może być wywłaszczona tylko na rzecz Skarbu Państwa albo jednostki samorządu terytorialnego.

Sposoby nabycia i utraty własności z zakresu prawa karnego

Przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa i narzędzi, które służyły do popełnienia przestępstwa.

Przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa oraz przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, orzeka sąd. Przedmioty te przechodzą na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku.

Zasiedzenie

Zasiedzenie to instytucja kodeksu cywilnego, która służy korygowaniu rzeczywistego prawa posiadania z istniejącym prawem własności tzn. sankcjonuje trwający od dłuższego czasu faktyczny stan posiadania. Zasiedzenie wiąże się z utratą własności przez dotychczasowego właściciela, który nie otrzymuje od osoby nabywającej w drodze zasiedzenia rzecz żadnego wynagrodzenia, ani też ekwiwalentu.

Zasiedzieć można tylko taką rzecz, która może być odrębnym przedmiotem własności. Przez zasiedzenie można nabyć własność nieruchomości gruntowej, budynkowej i lokalowej a także ruchomości. Możliwe jest nabycie w drodze zasiedzenia służebności lub użytkowania wieczystego.

Można przez zasiedzenie stać się właścicielem części nieruchomości gruntowej. Na skutek zasiedzenia nastąpi wydzielenie nowej nieruchomości z nowym właścicielem.

W świetle uregulowań k.c. można wyróżnić przesłanki nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie takie jak: posiadanie samoistne, określony czas posiadania oraz dobra lub zła wiara posiadania.

1. Posiadanie samoistne

Jest to takie posiadanie, w którym osoba będąca posiadaczem traktuje siebie jak właściciela i w odniesieniu do nieruchomości zachowuje się tak jak właściciel np. uprawia grunty, zbiera pożytki z gospodarstwa rolnego, płaci podatki, ubezpiecza budynki, rozbudowuje budynki na gruncie. Wykonywanie prawa własności w imieniu właściciela - czyli posiadanie zależne np. użytkowanie, najem, dzierżawa nigdy nie doprowadzi do nabycia nieruchomości przez zasiedzenie.

Jako przykład może posłużyć fakt opuszczenia nieruchomości przez osobę, która wyjeżdża za granicę, a sąsiad, który ma pełną świadomość, czyja jest ta nieruchomość, zaczyna z niej korzystać. Pomimo posiadania, nie może jednak taką nieruchomością rozporządzać jak właściciel np. komuś jej darować lub sprzedać. Jeżeli od chwili takiego posiadania upłynie 30 lat, może taką nieruchomość zasiedzieć Sąd wydając orzeczenie potwierdza tylko fakt jej zasiedzenia.

2. Terminy zasiedzenia

Zależą od tego czy posiadanie jest w dobrej, czy złej wierze. W pierwszym przypadku termin wynosi lat 20, w drugim lat 30. Co do terminów zasiedzenia to należy mieć na uwadze, że uległy one wydłużeniu (ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, Dz. U. z 1990 r. Nr 55 poz. 321). Do przypadków, gdy okres zasiedzenia upłynął przed dniem wejścia w życie tej ustawy będą miały zastosowanie stare okresy zasiedzenia tj. terminy: 10-letni i 20-letni.

Wymagane jest posiadanie nieprzerwane. Zgodnie z Kodeksem cywilnym (art. 340 k.c.) domniemywa się ciągłość posiadania - wystarczy udowodnić nabycie posiadania w określonym czasie i obecne jego trwanie.

Pamiętać należy, iż zasiedzenie następuje od momentu upływu terminów do zasiedzenia i spełnienia pozostałych przesłanek zasiedzenia, a nie od momentu stwierdzenia zasiedzenia w orzeczeniu sądowym.

Bieg terminu zasiedzenia rozpoczyna się z dniem objęcia nieruchomości w posiadanie, tj. z dniem kiedy osoba zaczyna nieruchomość użytkować. Fakt ten trzeba jednak przed sądem udowodnić przykładowo opłatami podatków, zaświadczeniem o wyjeździe właściciela, zeznaniami świadków. Do biegu zasiedzenia stosuje się odpowiednio przepisy o przedawnieniu roszczeń.

Czas oczekiwania na zasiedzenie wydłuża się, jeśli właściciel, przeciwko któremu się występuje jest niepełnoletni. Zasiedzenie przeciwko niemu może skończyć się dopiero z upływem dwóch lat od uzyskania przez niego pełnoletności (art.173 k.c.).

Bieg terminu zasiedzenia przerywa każda czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju przed sądem polubownym, przedsięwzięta w celu dochodzenia ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczeń.

3. Dobra i zła wiara

Pojęcia te nie zostały w kodeksie cywilnym zdefiniowane. W dobrej wierze jest posiadacz, który pozostaje w błędnym, ale usprawiedliwionym okolicznościami przeświadczeniu, że przysługują mu prawa własności. W złej wierze jest posiadacz, który wie, że nie przysługuje mu prawo własności (np. korzysta z nieruchomości sąsiedniej wiedząc, że nieruchomość posiada innego właściciela) lub też przy dołożeniu należytej staranności powinien wiedzieć, że nie ma praw własności. Osoba, która weszła w posiadanie nieruchomości na podstawie umowy zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego, nie jest samoistnym posiadaczem w dobrej wierze, a tym samym nie może skorzystać z krótszego terminu zasiedzenia.

Posiadacz samoistny nie musi udowadniać swojej dobrej wiary, gdyż ustawodawca wprowadził jej domniemanie (art. 7 k.c.).

Sposób postępowania przy nabywaniu nieruchomości przez zasiedzenie

Samo zasiedzenie następuje z mocy prawa, natomiast stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie następuje na podstawie orzeczenia sądowego wydawanego w trybie nieprocesowym. W celu stwierdzenia zasiedzenia należy wnieść do sądu rejonowego, właściwego ze względu na miejsce położenia nieruchomości, wniosek o stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości.

Z wnioskiem takim może wystąpić każdy zainteresowany. Powinien być on podpisany przez wnioskodawcę i złożony w tylu egzemplarzach, ilu jest uczestników postępowania. Powinni być nimi poprzedni właściciele, przeciwko którym biegnie zasiedzenie. Do wniosku należy załączyć dokumenty geodezyjne nieruchomości tj. opis i mapę.

We wniosku należy wskazać świadków (osoby obce), które potwierdzą okres posiadania nieruchomości.

Wpis sądowy o stwierdzenie nabycia nieruchomości przez zasiedzenie jest stały i wynosi 2000 zł (ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. O kosztach sądowych w sprawach cywilnych - Dz. U. Nr 167 poz. 1398 z późniejszymi zmianami).

Orzeczenie sądu jest deklaratoryjne i stanowi podstawę wpisu nowego właściciela do księgi wieczystej.

Nabycie przez osoby fizyczne prawa własności przez zasiedzenie podlega podatkowi od spadków i darowizn, który wynosi 7 proc. podstawy opodatkowania. Obowiązek podatkowy powstaje z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu stwierdzającego zasiedzenie. Podstawę opodatkowania stanowi wartość nieruchomości według stanu w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego.

Współwłasność i jej rodzaje.

Własność tej samej rzeczy mogąca przysługiwać niepodzielnie kilku osobom nazywana jest współwłasnością. Z określenia powyższego wynika, że każdemu ze współuprawnionych przysługuje to samo prawo którego zakres może być tylko różny ze względu na sam sposób podziału wspólnego prawa czyli wielkości udziałów w nim.

Naturę prawa współwłasności określają trzy cechy:

1) jedność przedmiotu - polega na tym, że jest nim ta sama rzecz. Chodzi tutaj o rzecz konkretną (szafa, książka, żelazko) nie zaś o rzecz w sensie zbiorowym (przedsiębiorstwo). Jednością podmiotu jest również mienie (jak np. spadek czy majątek wspólny małżonków).

2) wielość podmiotów - polega na tym, że wspólne prawo należy do kilku osób, a więc co najmniej dwóch. Chodzi tutaj o wspólne prawo, to samo prawo do rzeczy - czyli prawo jednorodne. Oznacza to również, że ta sama nieruchomość nie może być przedmiotem współwłasności i współużytkowania wieczystego.

3) niepodzielność wspólnego prawa - polega na tym, że każdy ze współuprawnionych ma prawo do całej rzeczy, a żaden nie ma prawa do jej wyodrębnionej części. Wspólność trwa dopóty, dopóki istnieje stosunek współwłasności. Współwłaściciele zatem mogą układać się między sobą co do sposobu korzystania i używania wspólnego prawa w granicach określonych niepodzielnością tego prawa. Mogą zatem kształtować swobodnie sposób wykonywania uprawnień zeń wynikających nie naruszając przy tym istoty współwłasności.

Współwłasność jest samodzielną instytucją prawną gdyż geneza jej pochodzenie bierze swój początek w prawie własności. Wzajemne stosunki między współwłaścicielami są stosunkami prawno-rzeczowymi. Wynikają z nich także stosunki o charakterze obligacyjnym. Przykładem może być korzystanie z rzeczy i zarządu wspólnym prawem. Jednakże są to rzeczy uboczne, nie wynikające z istoty współwłasności.

Źródłem współwłasności może być czynność prawna (np. sprzedaż udziału przez właściciela całości), a że zdarzeń prawnych (np. otwarcie spadku, zawarcie małżeństwa lub jego ustanie). Źródłem współwłasności może być także zasiedzenie udziału we własności.

Współwłasność ułamkowa polega na tym, że udział każdego współwłaściciela we wspólnym prawie jest określony kwotowo ułamkiem. Ułamek określa zakres uprawnień współwłaściciela w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych wobec innych współwłaścicieli. Wielkość udziałów wynika z umowy, czynności prawnej jednostronnej (testament), zdarzeń prawnych (śmierć osoby - otwarcie spadku).

W ramach współwłasności ułamkowej występują:

- współwłasność przymusowa - której charakterystyczną cechą jest niedopuszczalność jej zniesienia dopóty, dopóki trwa stosunek prawny, z którym ta współwłasność jest związana.

Przykładem takiej współwłasności jest współwłasność w częściach ułamkowych gruntu oraz części budynku nie przeznaczonych do użytku właścicieli poszczególnych lokali.

- współwłasność gruntowa - której charakterystyczną cechą jest ograniczenie współuprawnionych w zakresie zbywania udziałów i wyłączenie możliwości zniesienia współwłasności

Współwłasność łączna - może powstać tylko z określonych stosunków prawnych na podstawie przepisów regulujących te stosunki. Z istoty współwłasności łącznej wynika jej bezudziałowy charakter i dlatego współwłaściciel nie może rozporządzać swoim prawem dopóty, dopóki trwa współwłasność łączna.
W odróżnieniu od współwłasności w częściach ułamkowych, współwłasność łączna nie jest samoistnym stosunkiem prawnym, zawsze bowiem jest nierozerwalnie związana ze szczególnym podstawowym stosunkiem prawnym o charakterze osobistym, bez którego nie może ani powstać ani istnieć. Takim stosunkiem może być małżeństwo albo stosunek spółki cywilnej, jawnej lub komandytowej.

Zniesienie współwłasności

Gdy nie możemy dojść do porozumienia z pozostałymi współwłaścicielami co do przedmiotu współwłasności i nie mamy możliwości żądania rozstrzygnięcia przez sąd, jedynym wyjściem może okazać się zniesienie współwłasności.

Informacje te odnoszą się do kwestii znoszenia współwłasności w częściach ułamkowych tj. współwłasności, w której każdy ze współwłaścicieli (współuprawnionych) ma swój, precyzyjnie określony udział. Z sytuacją taką mamy do czynienia m.in. w przypadku majątku spadkowego, czy majątku wspólnego małżonków od chwili ustania wspólności majątkowej np. wskutek rozwodu.

 W świetle obowiązującego prawa, co do zasady, nie jest bowiem możliwe zniesienie współwłasności łącznej, która występuje w przypadku wspólności majątku spółki cywilnej w czasie jej trwania, czy wspólności majątkowej małżonków.

 Unormowanie problematyki znoszenia współwłasności zawierają przepisy art. 210-221 Kodeksu cywilnego. Zniesienie współwłasności nastąpić może w dwojaki sposób: w drodze umowy pomiędzy współwłaścicielami lub przez sąd.

Zniesienie współwłasności polega na likwidacji stosunku prawnego, jaki łączy współwłaścicieli. Z żądaniem zniesienia współwłasności może wystąpić każdy ze współwłaścicieli, dlatego jest ono możliwe w sytuacji, kiedy nie możemy dojść do porozumienia z pozostałymi współwłaścicielami. Przed wystąpieniem z takim roszczeniem, powinniśmy jednak upewnić się, czy nie wyłączyliśmy takiej możliwości wcześniej w drodze umowy z pozostałymi współwłaścicielami, gdyż uprawnienie to może zostać wyłączone na czas nie dłuższy niż 5 lat, z możliwością przedłużenia na kolejne pięcioletnie okresy. Istotne jest jednak, że roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu i może zostać podniesione przez uprawnionego w każdym czasie.

Jeżeli chodzi o tryby zniesienia współwłasności, to można wyróżnić umowny oraz sądowy tryb zniesienia współwłasności. Umowa znosząca współwłasność może być zawarta tylko przez wszystkich współwłaścicieli i powinna m.in. określać sposób zniesienia, zawierać oświadczenia o przeniesieniu udziałów lub postanowienia dotyczące spłat i dopłat oraz terminów ich uiszczenia. W przypadku umowy o zniesienie współwłasności, ustawa nie przewiduje żadnej formy szczególnej. Jeżeli przedmiotem umowy jest nieruchomość, to konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego.

Ustawodawca nie uregulował odrębnie umownego trybu zniesienia współwłasności, pozostawiając współwłaścicielom szeroką swobodę w tym zakresie (możliwym jest wykorzystanie sposobów zniesienia współwłasności, o których mowa niżej lub innych). Trzeba jednakże wskazać, że umowa, dla swej ważności, wymaga zachowania formy aktu notarialnego, a nadto dla jej zawarcia niezbędna jest zgoda wszystkich, a nie tylko niektórych, współwłaścicieli.

 Gdy nie możemy dojść do porozumienia ze wszystkimi współwłaścicielami, nie będziemy mogli skorzystać z umownego trybu zniesienia współwłasności i pozostanie nam jedynie tryb sądowy.

Postępowanie sądowe będzie konieczne zazwyczaj wówczas, gdy co najmniej jeden ze współwłaścicieli sprzeciwia się zniesieniu współwłasności lub wybranemu przez pozostałych sposobowi podziału rzeczy (prawa). W tym przypadku prawo wystąpienia do sądu z żądaniem zniesienia współwłasności przysługuje każdemu, pojedynczemu współwłaścicielowi (art. 210 K.c.), z tym tylko zastrzeżeniem, że uprawnienie to może zostać wyłączone na czas nie dłuższy niż lat pięć, w drodze wcześniejszej umowy wszystkich współwłaścicieli. W ostatnim roku przed upływem okresu, na jaki współwłaściciele zgodnie wyłączyli możliwość żądania zniesienia współwłasności, dopuszczalne jest jego przedłużenie na dalsze pięć lat; można je zatem ponowić.

 Zniesienie współwłasności kwalifikuje się do trybu sądowego postępowania nieprocesowego (art. 606-625 Kodeksu postępowania cywilnego). W związku z tym postępowanie wszczynane jest na wniosek, a orzeczenie - merytorycznie rozstrzygające sprawę - przybiera formę postanowienia. O wyborze sposobu zniesienia współwłasności rozstrzyga sąd, chociaż jest on zobowiązany uprzednio zasięgnąć stanowiska uczestników postępowania, a w razie zgodnego wniosku jest związany stanowiskiem współwłaścicieli (art. 622 § 2 K.p.c.). Możliwe jest również zawarcie ugody sądowej.

 

Co do podstawowych sposobów zniesienia współwłasności stosowanych przez sądy wskazać należy:

 podział wspólnej rzeczy (prawa), z możliwością ewentualnego zasądzenia dopłat pieniężnych;

 

Podział fizyczny rzeczy jest z reguły najbardziej sprawiedliwy i pożądany, zwłaszcza dla niezamożnych współwłaścicieli, dlatego że unika się w ten sposób obciążania ich wysokimi, częstokroć nierealnymi spłatami. Zniesienie tą drogą współwłasności zostało jednak wyłączone, w sytuacji gdy podział taki byłby sprzeczny z przepisami ustawy (chodzi tu przede wszystkim o niezgodność podziału z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego) lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy (to kryterium ma współcześnie znaczenie przy podziale wspólnych działek siedliskowych w gospodarstwach rolnych) albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości (art. 211 K.c.).

 

Zniesienie współwłasności przez sąd w drodze przyznania rzeczy (prawa), stosownie do okoliczności, jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych, ma zastosowanie przede wszystkim w odniesieniu do rzeczy (praw) wspólnych, których nie można podzielić. Sąd ma w tym zakresie postępować „stosownie do okoliczności”. Okolicznościami tymi mogą być np. zawód, wiek współwłaściciela, charakter (rodzaj) wspólnej nieruchomości (co ma szczególne znaczenie w przypadku nieruchomości rolnej), sytuacja rodzinna i majątkowa współwłaścicieli, ich zdolność finansowa do uiszczenia spłat (dopłat).

 

Zniesienie współwłasności może również nastąpić poprzez „podział cywilny”, pojmowany jako sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanej ceny pomiędzy współwłaścicieli. Zastosowanie tego sposobu - na podstawie orzeczenia sądu - wymaga sprzedaży dokonywanej „stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego” (art. 212 § 2 K.c.). Natomiast w przypadku umownego zniesienia współwłasności - uzgodnionej sprzedaży dokonują sami współwłaściciele, nie będąc ograniczonymi w tym zakresie żadnymi szczególnymi przepisami prawa.

 

Należy wskazać, że jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty, terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd na wniosek dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych.

 

Szczególne zasady sądowego znoszenia współwłasności dotyczą gospodarstwa rolnego. Jeżeli zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej (np. prowadziłoby do nadmiernego rozdrobnienia), sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy pozostali (art. 213 K.c.)

 W razie braku zgody wszystkich współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela. Jeżeli warunki przewidziane w paragrafie poprzedzającym spełnia kilku współwłaścicieli albo jeżeli nie spełnia ich żaden z nich, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia.

 Dopiero na wniosek wszystkich współwłaścicieli sąd zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego - stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Sąd zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego również w wypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa (art. 214 K.c.).

 W przypadku znoszenia współwłasności gospodarstwa rolnego sąd może nadto obniżyć przysługujące współwłaścicielom spłaty, jeżeli sami nie potrafią oni dojść do porozumienia, co do ich wysokości. Przy określaniu stopnia obniżenia spłat sąd bierze się pod uwagę:

 

  1. typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności,

  2. sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.

 

Jeżeli jednak współwłaściciel, który w wyniku zniesienia współwłasności otrzymał gospodarstwo rolne, wchodzące w skład tego gospodarstwa nieruchomości rolne zbył odpłatnie przed upływem pięciu lat od chwili zniesienia współwłasności, jest on obowiązany pozostałym współwłaścicielom, którym przypadły spłaty niższe od należnych, wydać - proporcjonalnie do wielkości ich udziałów - korzyści uzyskane z obniżenia spłat, chyba że celem zbycia jest zapewnienie racjonalnego prowadzenia tego gospodarstwa (art. 217 K.c.).

Współwłaściciele, którzy nie otrzymali gospodarstwa rolnego lub jego części, lecz do chwili zniesienia współwłasności w tym gospodarstwie mieszkali, zachowują uprawnienia do dalszego zamieszkiwania, jednakże nie dłużej niż przez pięć lat, a gdy w chwili znoszenia współwłasności są małoletni - nie dłużej niż pięć lat od osiągnięcia pełnoletniości. Ograniczenie powyższym terminem nie dotyczy współwłaścicieli trwale niezdolnych do pracy, którzy mogą zamieszkiwać w gospodarstwie rolnym bezterminowo (art. 218 K.c.).

Ochrona własności

Polskie prawo dzieli sposoby naruszenia prawa własności na dwie grupy:

1. naruszenie polegające na pozbawieniu właściciela władania rzeczą tzn. na zabraniu rzeczy

2. inne naruszenia.

Pozbawia właściciela władania rzeczą np. złodziej, który kradnie zegarek lub obraz; inny przykład takiego naruszenia własności to zajęcie cudzej nieruchomości.

Właściciel nie może domagać się zwrotu swojej własności, jeżeli naruszającemu przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą (np. zawarł z właścicielem  umowę najmu, dzierżawy, użyczenia, przysługuje mu prawo użytkowania itd.). Np. właściciel wynajął mieszkanie, ale przed zakończeniem umowy najmu domaga się jego zwrotu powołując się na swój tytuł własności. Najemca może bronić się tym, że na podstawie umowy najmu ma prawo do zajmowania tego lokalu. Jeżeli właściciel chce odzyskać lokal, musi rozwiązać umowę najmu.

Natomiast jeżeli ktoś inny niż najemca zawładnie lokalem (np. podczas nieobecności właściciela), to wtedy właściciel może żądać wydania mieszkania na podstawie przepisów o ochronie własności.

W przypadku najmu nieruchomości (lokalu) prawo przyznaje najemcy ochronę jak właścicielowi. Tzn. w przypadku pozbawienia najemcy władztwa nad mieszkaniem może on sam żądać wydania mu mieszkania, korzystając z przepisów o ochronie własności, mimo iż nie jest właścicielem.

Taka sama ochrona jak przy prawie własności, rozciągnięta została na tzw. ograniczone prawa rzeczowe tj. użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej.

Właściciel może żądać wydania mu rzeczy łącznie ze wszystkimi pobranymi przychodami uzyskanymi przez osobę, która bezprawnie włada cudzą rzeczą. Jest to możliwe w przypadku gdy bezprawnie władający nie jest w dobrej wierze . Złodziej nigdy nie jest w dobrej wierze, ale osoba trzecia, która otrzymała tą rzecz od złodzieja myśląc, że to on jest właścicielem, nabywa własność pożytków naturalnych , które zostały od rzeczy odłączone w czasie jej posiadania, oraz zachowuje pobrane pożytki cywilne , jeżeli stały się w tym czasie wymagalne.

Dochodząc zwrotu rzeczy właściciel musi udowodnić swoje prawo własności. W tym celu może korzystać z wszelkich dowodów, np. by wykazać prawo własności nieruchomości może powołać się na wpis w księdze wieczystej, jeżeli takowa jest prowadzona dla nieruchomości, w innym wypadku na nabycie nieruchomości rolnej umową sprzedaży w formie aktu notarialnego.

Roszczenie właściciela o zwrot przedmiotu własności ulega w zasadzie przedawnieniu, tzn. po upływie prawem przewidzianego okresu czasu ten, kto bezprawnie włada cudzą rzeczą nie będzie musiał czynić zadość żądaniu właściciela domagającego się zwrotu rzeczy.

W przypadku rzeczy ruchomych okres ten wynosi 10 lat licząc od naruszenia, jednakże pewne ograniczenia wynikają z instytucji zasiedzenia. Jeżeli ktoś nieprzerwanie przez 3 lata włada rzeczą zachowując się jak właściciel, to nabywa własność ruchomości przez zasiedzenie, chyba że posiada w złej wierze. Jeżeli właściciel w ciągu tych trzech lat od pozbawienia go władztwa nad ruchomością nie żądał jej zwrotu, to po tym okresie nie może domagać się jej zwrotu.

W przypadku nieruchomości prawo to nie podlega przedawnieniu, jednakże podobnie jak w przypadku ruchomości istnieją pewne ograniczenia wynikające z instytucji zasiedzenia. Mianowicie, jeżeli ktoś nieprzerwanie przez 20 lub 30 lat włada rzeczą zachowując się jak właściciel to nabywa własność nieruchomości przez zasiedzenie. Zatem jeżeli właściciel w ciągu 20 lub 30 lat od pozbawienia go władztwa nad nieruchomością nie żądał jej zwrotu, to po tym okresie musi się liczyć z tym, że ktoś nabył prawo własności "jego" nieruchomości przez zasiedzenie.

Inne naruszenia mogą polegać na bezpośrednim lub pośrednim oddziaływaniu na rzecz. Naruszenie bezpośrednie to np. zmiana kierunku wód opadowych zalewających nieruchomość sąsiednią, przerzucanie przedmiotów na nieruchomość sąsiednią, wykopanie na niej rowu, uszkodzenie ogrodzenia, korzystanie z przejazdu przez cudze pole itp. Naruszenie pośrednie to np. naruszanie spokoju sąsiedzkiego przez wytwarzanie zapachów, wywoływanie hałasów itp. W tych przypadkach nie pozbawia się właściciela władztwa nad rzeczą, ale utrudnia się mu wykonywanie jego prawa. Nie stanowi natomiast naruszenia prawa własności działanie sił przyrody np. zalanie nieruchomości przez rzekę po ulewnych opadach.

Właściciel może żądać przywrócenia stanu zgodnego z prawem oraz zaniechania dalszych naruszeń. Właściciel może korzystać z jednego z tych uprawnień lub z obydwóch łącznie, w zależności od okoliczności. Przywrócenie stanu zgodnego z prawem polega nie tylko na usunięciu się z cudzej rzeczy (przede wszystkim nieruchomości) ale również na usunięciu skutków naruszenia, a więc np. na usunięciu bezprawnie wzniesionego muru, usunięciu złożonych na nieruchomości materiałów budowlanych itd. Zakaz dalszych naruszeń jest aktualny wtedy, gdy zachodzi niebezpieczeństwo kontynuowania naruszeń w przyszłości.

Właściciel musi udowodnić swoje prawo własności (jw.), ale jest to o tyle ułatwione, że skoro rzecz znajduje się w jego władaniu, to prawo przewiduje domniemanie, że jest on jej właścicielem.

Roszczenie właściciela o zaprzestanie naruszeń nieruchomości nie przedawnia się.

Sądem właściwym do wniesienia pozwu o ochronę własności jest sąd miejsca położenia nieruchomości, a w przypadku rzeczy ruchomych - miejsca zamieszkania lub pobytu tego kto dokonał lub dokonuje naruszeń. W zależności od wartości przedmiotu sądem właściwym będzie sąd rejonowy (do wartości 75 000 zł włącznie) albo sąd okręgowy (od kwoty 75 000 zł).

Prawo do ochrony własności nie przysługuje współwłaścicielowi przeciwko innemu  współwłaścicielowi, gdy chodzi o naruszenie inne niż pozbawienie władztwa. W takim wypadku należy wystąpić do sądu o określenie sposobu korzystania z rzeczy.

Nie każde naruszenie własności rodzi roszczenie o jej ochronę, a tylko bezprawne naruszenie (tj. gdy osoba naruszająca władztwo właściciela nie jest do tego uprawniona przez przepisy prawa), dlatego np. komornik egzekwujący orzeczenie sądu nie narusza prawa własności bezprawnie.

Naprawienia szkód jakie powstały w wyniku naruszenia własności właściciel może żądać w tym samym postępowaniu (tj. o ochronę własności).

Użytkowanie wieczyste

Użytkowanie wieczyste jest często mylone z własnością. Te dwie instytucje prawa cywilnego są podobne, jednak zasadniczo się różnią, przede wszystkim tym, że prawa przysługujące użytkownikowi wieczystemu są ograniczone w porównaniu z prawem własności.

Upraszczając użytkowanie wieczyste jest to długotrwałe korzystanie z gruntów należących do Skarbu Państwa lub do samorządów. Instytucja użytkowania wieczystego funkcjonuje w polskim prawie od wejścia w życie ustawy z dnia 14 lipca 1961 roku o gospodarce terenami w miastach i osiedlach. Obecnie zagadnienia związane z tą instytucją regulują: kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 roku oraz ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami.

Przytoczona powyżej definicja użytkowania wieczystego jest uproszczona i dość uboga, dlatego należy znać definicję pochodzącą z kodeksu cywilnego, zgodnie z nią: „grunty stanowiące własność Skarbu Państwa a położone w granicach administracyjnych miast oraz grunty Skarbu Państwa położone poza tymi granicami, lecz włączone do planu zagospodarowania przestrzennego miasta i przekazane do realizacji zadań jego gospodarki, a także grunty stanowiące własność jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków, mogą być oddawane w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym i osobom prawnym”(art.232§2 kodeksu cywilnego). Jak wynika z definicji kodeksowej przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być zarówno grunty Skarbu Państwa jak i jednostki samorządu terytorialnego i to bez względu na miejsce położenia czy przeznaczenie gruntu. Zgodnie z artykułem 233 kodeksu cywilnego: „użytkownik może korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób.

W tych samych granicach użytkownik wieczysty może swoim prawem rozporządzać”. Jak widać użytkownikowi wieczystemu przysługują dwa uprawnienia:

Uprawnienie do korzystania z nieruchomości w granicach określonych przez umowę o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste, a także zasady współżycia społecznego,

Uprawnienie do rozporządzania swoim prawem, które obejmuje przede wszystkim uprawnienie do przeniesienia użytkowania wieczystego na inną osobę.

Ustanowienie użytkowania wieczystego następuje według specyficznej procedury, która składa się z trzech etapów:

I. Wyłonienie nabywcy w drodze przetargu lub wyjątkowo w drodze bezprzetargowej - wymóg taki stawia nam ustawa o gospodarce nieruchomościami, art. 37, ust.1.

Przetarg przeprowadza się w formie:

1) przetargu ustnego nieograniczonego,

2) przetargu ustnego ograniczonego,

3) przetargu pisemnego nieograniczonego,

4) przetargu pisemnego ograniczonego.

Przetarg ustny ma na celu uzyskanie najwyższej ceny. Przetarg pisemny ma na celu wybór najkorzystniejszej oferty.

O zastosowanej formie przetargu decyduje jego organizator.

Warunki zbycia nieruchomości w drodze przetargu obwieszcza się w ogłoszeniu o przetargu. Warunki zbycia nieruchomości w drodze bezprzetargowej ustala się w rokowaniach przeprowadzanych z nabywcą. Protokół z przeprowadzonego przetargu oraz protokół z rokowań przy zbyciu w drodze bezprzetargowej stanowią podstawę do zawarcia umowy. Protokół z przetargu stanowi podstawę do zawarcia umowy, ponadto Sąd Najwyższy stwierdził, że „ustalonemu w protokole z przetargu nabywcy przysługuje roszczenie o zobowiązanie właściciela nieruchomości do jej oddania w użytkowanie wieczyste”. „Organizator przetargu jest obowiązany zawiadomić osobę ustaloną, jako nabywca nieruchomości o miejscu i terminie zawarcia umowy sprzedaży lub oddania w użytkowanie wieczyste nieruchomości, najpóźniej w ciągu 21 dni od dnia rozstrzygnięcia przetargu. Wyznaczony termin nie może być krótszy niż 7 dni od dnia doręczenia zawiadomienia.

II. Zawarcie umowy - oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości gruntowej wymaga zawarcia umowy w formie aktu notarialnego tzn., że umowa musi być sporządzona w formie aktu notarialnego inaczej będzie nieważna. Umowa powinna zawierać m.in.:

Oznaczenie nieruchomości, tzn. dane o położeniu nieruchomości, sposobie korzystania z niej oraz powierzchni. Oznaczenie nieruchomości ustala się na podstawie wyrysu z mapy ewidencyjnej i wypisu z rejestru gruntów.

Określenie sposobu korzystania z Nieruchomości. Wymóg ten stawia nam artykuł 239§1 kodeksu cywilnego: „sposób korzystania z gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków przez wieczystego użytkownika powinien być określony w umowie.”

Określenie rodzaju inwestycji, jeżeli oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste następuje w celu wzniesienia na gruncie budynków lub innych urządzeń, umowa powinna określać:

1) termin rozpoczęcia i zakończenia robót;

2) rodzaj budynków lub urządzeń oraz obowiązek ich utrzymywania w należytym stanie;

3) warunki i termin odbudowy w razie zniszczenia albo rozbiórki budynków lub urządzeń w czasie trwania użytkowania wieczystego;

4) wynagrodzenie należne wieczystemu użytkownikowi za budynki lub urządzenia istniejące na gruncie w dniu wygaśnięcia użytkowania wieczystego(239§2 kodeksu cywilnego);

Określenie terminu użytkowania wieczystego jest bardzo istotnym postanowieniem umowy, gdyż użytkowanie wieczyste w przeciwieństwie do prawa własności jest ograniczone w czasie „oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków w użytkowanie wieczyste następuje na okres dziewięćdziesięciu dziewięciu lat. W wypadkach wyjątkowych, gdy cel gospodarczy użytkowania wieczystego nie wymaga oddania gruntu na dziewięćdziesiąt dziewięć lat, dopuszczalne jest oddanie gruntu na okres krótszy, co najmniej jednak na lat czterdzieści”(art.236§1 kodeksu cywilnego).

Ustalenie opłat z tytułu użytkowania wieczystego, „za oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste pobiera się pierwszą opłatę i opłaty roczne”.

III. Wpis do księgi wieczystej - „oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste i przeniesienie tego prawa w drodze umowy wymaga wpisu w księdze wieczystej”. Ponadto jak stwierdził Sąd Najwyższy: „oddanie gruntu w wieczyste użytkowanie przez właściciela może dojść do skutku pod warunkiem wpisania w księdze wieczystej. Wpis tego prawa do księgi wieczystej ma moc wsteczną od daty złożenia wniosku o wpis.” Prawo użytkowania wieczystego wpisuje się w dziale II księgi wieczystej.

Użytkowanie wieczyste często następuje w celu wzniesienia zabudowań na gruncie, w związku z tym możemy postawić pytanie jakie prawa przysługują użytkownikowi wieczystemu względem wzniesionych przez niego budynków? Artykuł 235§1 kodeksu cywilnego stanowi , że: „budynki i inne urządzenia wzniesione na gruncie Skarbu Państwa lub gruncie należącym do jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków przez wieczystego użytkownika stanowią jego własność. To samo dotyczy budynków i innych urządzeń, które wieczysty użytkownik nabył zgodnie z właściwymi przepisami przy zawarciu umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste.” Jak więc wynika z przytoczonego przepisu użytkownikowi wieczystemu przysługuje odrębna własność budynku, zaś grunt nadal stanowi przedmiot własności Skarbu Państwa lub samorządu. Ponadto „przysługująca wieczystemu użytkownikowi własność budynków i urządzeń na użytkowanym gruncie jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym”(art.235§2 kodeksu cywilnego), tzn. że odrębna własność budynków czy urządzeń przysługująca użytkownikowi wieczystemu gaśnie wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego.

Jak już wcześniej wymieniliśmy „wieczysty użytkownik uiszcza przez czas trwania swego prawa opłatę roczną”(art.238 kodeksu cywilnego). Wysokość pierwszej opłaty i opłat rocznych ustala się w umowie:

Opłaty z tytułu użytkowania wieczystego ustala się według stawki¬ procentowej od ceny nieruchomości gruntowej określonej zgodnie z art. 67.

Pierwsza opłata za oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie¬ wieczyste w drodze przetargu podlega zapłacie jednorazowo, nie później niż do dnia zawarcia umowy o oddanie tej nieruchomości w użytkowanie wieczyste.

Opłaty roczne wnosi się przez cały okres użytkowania wieczystego,¬ w terminie do dnia 31 marca każdego roku, z góry za dany rok. Opłaty rocznej nie pobiera się za rok, w którym zostało ustanowione prawo użytkowania wieczystego. Właściwy organ, na wniosek użytkownika wieczystego złożony nie później niż 14 dni przed upływem terminu płatności, może ustalić inny termin zapłaty, nieprzekraczający danego roku kalendarzowego.

W razie wygaśnięcia użytkowania wieczystego opłata roczna z¬ tytułu użytkowania wieczystego za rok, w którym prawo wygasło, podlega zmniejszeniu proporcjonalnie do czasu trwania użytkowania wieczystego w tym roku.

Stawka procentowa pierwszej opłaty z tytułu użytkowania¬ wieczystego wynosi od 15 % do 25 % ceny nieruchomości gruntowej.

Wysokość stawek procentowych opłat rocznych z tytułu użytkowania¬ wieczystego jest uzależniona od określonego w umowie celu, na jaki nieruchomość gruntowa została oddana, i wynosi:

1) za nieruchomości gruntowe oddane na cele obronności i bezpieczeństwa państwa, w tym ochrony przeciwpożarowej - 0,3 % ceny;

2) za nieruchomości gruntowe pod budowę obiektów sakralnych wraz z budynkami towarzyszącymi, plebanii w parafiach diecezjalnych i zakonnych, archiwów i muzeów diecezjalnych, seminariów duchownych, domów zakonnych oraz siedzib naczelnych władz kościołów i związków wyznaniowych - 0,3 % ceny;

3) za nieruchomości gruntowe na działalność charytatywną oraz na niezarobkową działalność: opiekuńczą, kulturalną, leczniczą, oświatową, wychowawczą, naukową lub badawczo-rozwojową - 0,3 % ceny;

3a) za nieruchomości gruntowe oddane na cele rolne - 1% ceny;

4) za nieruchomości gruntowe oddane na cele mieszkaniowe, na realizację urządzeń infrastruktury technicznej i innych celów publicznych oraz działalność sportową - 1 % ceny;

4a) za nieruchomości gruntowe na działalność turystyczną - 2 % ceny;

5) za pozostałe nieruchomości gruntowe - 3 % ceny.

Użytkowanie wieczyste jest ograniczone w czasie tzn. wygasa z upływem zastrzeżonego terminu końcowego. Oczywiście istnieją od tego wyjątki, bądź sytuacje, w których umowa o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste ulega rozwiązaniu przed upływem terminu końcowego: „Umowa o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków w użytkowanie wieczyste może ulec rozwiązaniu przed upływem określonego w niej terminu, jeżeli wieczysty użytkownik korzysta z gruntu w sposób oczywiście sprzeczny z jego przeznaczeniem określonym w umowie, w szczególności jeżeli wbrew umowie użytkownik nie wzniósł określonych w niej budynków lub urządzeń”(art.240 kodeksu cywilnego). W związku z artykułem 240 kodeksu cywilnego artykuł 33 ust.3 GospNierU stanowi, że: „właściwy organ może żądać rozwiązania umowy użytkowania wieczystego przed upływem ustalonego okresu stosownie do art. 240 Kodeksu cywilnego, jeżeli użytkownik wieczysty korzysta z tej nieruchomości w sposób sprzeczny z ustalonym w umowie, a w szczególności, jeżeli nie zabudował jej w ustalonym terminie.” Wynika z tego, że w wypadku jeśli użytkownik wieczysty nie zastosował się do postanowień umowy i nie postawił na gruncie określonych budynków czy urządzeń, właścicielowi gruntu przysługuje roszczenie o rozwiązanie umowy, a użytkownikowi wieczystemu grozi rozwiązanie umowy przed upływem terminu końcowego.

Ponadto użytkowanie wieczyste może wygasnąć:

W razie zrzeczenia się prawa użytkowania.

W wypadku zejścia się w jednej osobie użytkownika wieczystego i właściciela gruntu, tzw. konfuzja.

W razie wywłaszczenia.

W razie umownego rozwiązania przez strony umowy.

W razie wygaśnięcia użytkowania wieczystego na skutek upływu okresu ustalonego w umowie albo na skutek rozwiązania umowy przed upływem tego okresu, użytkownikowi wieczystemu przysługuje wynagrodzenie za wzniesione przez niego lub nabyte na własność budynki i inne urządzenia. Wynagrodzenie powinno być równe wartości tych budynków i urządzeń określonej na dzień wygaśnięcia użytkowania wieczystego. Za budynki i inne urządzenia wzniesione wbrew postanowieniom umowy wynagrodzenie nie przysługuje.

Użytkowanie wieczyste jest dość skomplikowaną instytucją, dlatego chcąc nabyć grunt od Skarbu Państwa w użytkowanie wieczyste należy wcześniej poradzić się eksperta niż działać na własną rękę, przede wszystkim należy zastanowić się czy będziemy w stanie podołać warunkom umowy i opłatom.

Posiadanie

Posiadanie jest to rodzaj władztwa nad rzeczą. Na posiadanie składają się dwa elementy:
- element fizyczny: władanie rzeczą,

- element psychiczny: wola posiadania, która manifestuje się przez odpowiednie akty władztwa w stosunku do rzeczy np. używanie rzeczy, wzniesienie budynku na nieruchomości, ogrodzenie nieruchomości itp.

Właściciel jest zazwyczaj posiadaczem rzeczy, ale niekoniecznie, np. gdy właściciel wynajmuje lokal, najemca staje się posiadaczem lokalu. Posiadaczem rzeczy może być także złodziej, jeżeli ukradł dla siebie.

Posiadanie nie jest prawem, jednak przepisy kodeksu cywilnego przyznają mu ochronę stanowiąc, iż "nie wolno naruszyć samowolnie posiadania, chociażby posiadacz był w złej wierze" (posiadaczem w złej wierze jest np. złodziej).

Pomimo niezbyt jednoznacznego rozróżnienia doktrynalnego, kwestie rodzajów posiadania nie są wcale aż tak skomplikowane. Warto jednak poznać te różnice (patrz przykład), bo rodzą one poważne konsekwencje praktyczne (np. tylko posiadanie samoistne może prowadzić do zasiedzenia).

Domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym. Niemożność posiadania wywołana przez przemijającą przeszkodę nie przerywa posiadania. Domniemywa się, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym - dotyczy to również poprzedniego posiadacza. Prawo chroni zatem posiadanie - choć w sądzie dopuszczalny jest przeciwdowód i obalenie wskazanych domniemań.

Ochrona posiadania

W polskim prawie istnieje bezwzględny zakaz naruszania posiadania bez względu na to czy jest w dobrej czy złej wierze, samoistne czy zależne, prawne czy bezprawne, wadliwe czy niewadliwe. Ochrona posiadania przybiera dwojaką postać:

Roszczenia posesoryjne wygasają jeśli nie będą dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia posiadania.

Zasadą jest, że nie wolno naruszać samowolnie posiadania, chociażby posiadacz był w złej wierze. Możemy jednak zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie (z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy ktoś atakuje nasze dobro). Przy nieruchomości możemy niezwłocznie po naruszeniu przywrócić własnym działaniem stan poprzedni; nie wolno jednak stosować przy tym przemocy względem osób.

Z kolei posiadacz rzeczy ruchomej, jeżeli grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody, może natychmiast po samowolnym pozbawieniu go posiadania zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego.

Skarga w sądzie

W przypadku ochrony posiadania sąd bada tylko:

- czy miało miejsce naruszenie posiadania,

- ostatni stan nienaruszonego posiadania (kto w "chwili" naruszenia był posiadaczem).

Nie bada się kto jest właścicielem, najemcą itd. Zwrot rzeczy następuje temu, kto był posiadaczem w "chwili" naruszenia posiadania.

Jeżeli właściciel jest równocześnie posiadaczem rzeczy, to może korzystać z możliwości jaką dają przepisy o ochronie własności i o ochronie posiadania. Ten drugi sposób ochrony jest prostszy i szybszy, gdyż w postępowaniu o ochronę posiadania nie trzeba wykazywać prawa własności.

Jeśli posiadanie zostało już naruszone, to przysługuje nam tzw. skarga posesoryjna. Przeciwko temu, kto samowolnie naruszył posiadanie, jak również przeciwko temu, na czyją korzyść naruszenie nastąpiło, przysługuje posiadaczowi roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego i o zaniechanie naruszeń. Nie jest ono zależne od dobrej wiary posiadacza ani od zgodności posiadania ze stanem prawnym, chyba że prawomocne orzeczenie sądu lub innego powołanego do rozpoznawania spraw tego rodzaju organu państwowego stwierdziło, że stan posiadania powstały na skutek naruszenia jest zgodny z prawem. Roszczenie wygasa, jeżeli nie będzie dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia. Posiadanie przywrócone poczytuje się za nieprzerwane (co ma znaczenie przy zasiedzeniu). Omawiane roszczenie nie przysługuje w stosunkach między współposiadaczami tej samej rzeczy, jeżeli nie da się ustalić zakresu współposiadania.

Przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy. Wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie rzeczą, jak również wydanie środków, które dają faktyczną nad nią władzę (np. kluczyki do samochodu), jest jednoznaczne z wydaniem samej rzeczy.

Możemy posiadać służebność. Przykładowo, jeśli faktycznie korzystamy z cudzej działki (np. od dłuższego czasu bez przeszkód przez nią przejeżdżamy), to pod pewnymi warunkami możemy zasiedzieć służebność przejazdu.

Przykład:
Pan X jest właścicielem samochodu. Korzysta z niego wykonując pełnię praw, a zatem jest też posiadaczem samoistnym. Jeżeli jednak samochód wynajmie, to odda go w posiadanie zależne. Jeżeli z kolei najemca zostawi go na chwilę koledze do przypilnowania, to ów kolega będzie już tylko dzierżycielem.

Posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje drugiemu rzecz w posiadanie zależne. W naszej sytuacji zatem ten sam samochód może być przez pewien czas w posiadaniu dwóch osób.

Do ochrony władania lokalem stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie posiadania.

Ograniczone prawa rzeczowe

Ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipoteka (art. 244 p1kc).

W zasadzie przedmiotem ograniczonych praw rzeczowych są rzeczy, a wyjątkowo prawa. Prawa mogą być przedmiotem użytkowania (art. 265 kc) i zastawu (art.327 i nast.). Przedmiotem hipoteki może być użytkowanie wieczyste (art.65 ust.3 KWU), spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, użytkowego i domu jednorodzinnego oraz wierzytelność zabezpieczona hipoteką (art.65 ust.4 KWU).

Powszechnie w piśmiennictwie i orzecznictwie przyjmuje się pogląd, że lista ograniczonych praw rzeczowych (numerus clausus) wymienionych w art. 244 §1kc jest zamknięta. Są nimi tylko prawa już wcześniej wymienione i te, którym z woli ustawodawcy nadano taki charakter (art.244 § 2 kc), regulując je poza kc w odrębnych przepisach (Prawo Spółdzielcze, lokalowe, Ustawa o Księgach Wieczystych i Hipotece).

Ograniczone prawa rzeczowe obciążające jedną z połączonych nieruchomości nie ulegają przez połączenie zmianie co do treści, z tym jednak zastrzeżeniem, że stanowią po połączeniu obciążenie całej połączonej nieruchomości. Do istoty ograniczonych praw rzeczowych należy to, że są one skuteczne przeciwko innym osobom (erga omnes).

Ograniczone prawo rzeczowe może być ustanowione pod warunkiem lub zastrzeżeniem terminu i dotyczy ono wszystkich praw, nawet jeśli jakieś określa odrębna ustawa np.( Ustawa o Księgach Wieczystych i Hipotece).

Ograniczone prawa rzeczowe mogą być także ustanawiane w inny sposób niż ma to miejsce poprzez umowę. Chodzi tu o orzeczenia Sądu (np. art. 145,151,212 §1 kc) oraz decyzje administracyjne (np. art. 120 ust. o gosp.nier.) ale i również o zasiedzenie służebności gruntowej (art.292 kc).

Uprawniony może zawsze zrzec się ograniczonego prawa rzeczowego ze skutkiem jego wygaśnięcia. Zrzeczenie takie nie wymaga żadnej formy szczególnej. Zrzeczenie następuje w drodze czynności prawnej jednostronnej, przez oświadczenie złożone właścicielowi rzeczy obciążonej (art.60 i 61 kc). Jeżeli by następowała kolizja norm w przedmiocie różnych uprawnień podmiotów decyduje zasada pierwszeństwa wynikająca z chwili powstania tych praw.

Użytkowanie

Rzecz można obciążyć prawem do jej używania i do pobierania z niej pożytków (użytkowanie) art. 252 kc.

Z definicji tej wynika, że na użytkowanie składają się dwa uprawnienia:

- prawo do użytkowania rzeczy,

- prawo do pobierania z niej pożytków.

Inaczej mówiąc użytkowanie polega na korzystaniu z rzeczy cudzej. Użytkownik może korzystać z rzeczy w sposób podobny, lecz jednak nie identyczny jak czyni to jej właściciel.

Prawo użytkowania jest zbliżone do niektórych innych praw cywilnych, takich jak np. prawo dzierżawy z tą jednak różnicą, że użytkowanie jest prawem rzeczowym. Przedmiotem użytkowania może zatem być tylko rzecz (ruchoma albo nieruchomość) lub prawo zbywalne (art. 265 kc).

Z istoty użytkowania wynika, że przedmiotem tego prawa mogą być rzeczy nie zużywalne, tzn. takie, z których można korzystać bez ich unicestwienia. Jednakże praktyka pokazuje że często przedmiotem objęcia w posiadanie są również rzeczy zbywalne takie jak np. pieniądze, zboże. To ma głównie miejsce wtedy, gdy przedmiotem użytkowania jest pewien zespół przedmiotów, w skład którego wchodzą rzeczy obojga rodzajów np. (działka z zapasem materiałów siewnych i nawozów).

Użytkowanie jest prawem o charakterze osobistym, tzn. związanym z osobą użytkownika. Łączy się z tym niezbywalność użytkowania, która jest cechą każdego rodzaju użytkowania, bez względu na przedmiot użytkowania i podmioty użytkujące. Z tej przyczyny użytkowanie nie wchodzi do spadku po użytkowniku (art.922 p 2 kc) i nie może stanowić ani przedmiotu majątku wspólnego (art. 33 p6 kro), ani przedmiotu obrotu prawnego.

Użytkowanie należy odróżnić od użytkowania wieczystego. Użytkowanie jest prawem, które obciąża całą rzecz, wraz z jej częściami składowymi i przynależnościami, jeżeli przynależności te nie zostały wyłączone przez strony. Jest to zasada, która wyraża art. 252 kc. Orzecznictwo dopuszcza ograniczenie użytkowania nieruchomości do oznaczonej części, jednakże ograniczenie takie musi okreslać umowa (orz. SN z 3 marca 1987r.,III CZP 6/87).

Powstanie użytkowania podlega ogólnym zasadom normującym powstanie ograniczonych praw rzeczowych. Zasadniczym sposobem powstania użytkowania jest czynność prawna dokonana przez właściciela z przyszłym użytkowaniem, chyba że przepis szczególny przewiduje inny tryb powstania tego rodzaju prawa np. w drodze decyzji administracyjnej.

Użytkowania nie można nabyć w drodze zasiedzenia. Obecnie obowiązujące prawo nie zna też powstania użytkowania ex lege, na podstawie określonych zdarzeń.

Użytkownik nie jest uprawniony do zastępowania właściciela, gdy osoba trzecia dochodzi przeciwko użytkownikowi roszczeń dotyczących własności rzeczy, nie jest bowiem właścicielem rzeczy.

Użytkowanie na rzecz osoby fizycznej jest prawem terminowym, trwa bowiem przez czas określony w umowie. Wygasa najpóźniej ze śmiercią użytkownika (art.266 kc).

Art. 255 kc stanowi, iż użytkowanie wygasa w skutek niewykonania przez lat dziesięć. Początkiem biegu tego terminu jest zaprzestanie wykonania użytkowania.

Użytkowanie może także wygasnąć z upływem czasu określonego w umowie, w skutek zrzeczenia się użytkowania (art. 246 kc) i wykreślenia go z księgi wieczystej, jeżeli było w tej księdze ujawnione. Ale także w drodze konfuzji (art.247 kc) i decyzji administracyjnej.

Po wygaśnięciu użytkowania użytkownik powinien zwrócić przedmiot użytkowany właścicielowi. Rzecz powinna być zwrócona w takim stanie, w jakim stosownie do umowy miała się znajdować po upływie terminu użytkowania. Jeżeli takowy stan nie został określony w umowie to i tak obligują użytkownika przepisy o wykonaniu użytkowania.

Służebności

Służebności są ograniczonymi prawami rzeczowymi, których celem jest zwiększenie użyteczności nieruchomości lub jej części (tzw. nieruchomość władnąca) lub zaspokojenie potrzeb określonej osoby fizycznej lub przedsiębiorstwa poprzez ograniczenie zakresu (sposobu) korzystania z innej nieruchomości, zwanej obciążoną.

Kodeks cywilny ustanawia trzy rodzaje służebności: gruntowe, osobiste oraz służebność przesyłu - nowe ograniczone prawo rzeczowe dodane nowelizacją k.c., która weszła w życie 3 sierpnia 2008 r.

Służebność gruntowa przyznaje właścicielowi nieruchomości władnącej prawo do korzystania z nieruchomości obciążonej w określonym zakresie bądź też ogranicza prawa właściciela nieruchomości obciążonej do wykonywania określonych działań lub uprawnień przysługujących mu dotąd względem jego nieruchomości. Przykładem służebności gruntowej czynnej jest np. służebność przechodu lub przejazdu przez sąsiednią nieruchomość.

Służebności gruntowe należą do tzw. ograniczonych praw rzeczowych, uregulowanych w art. 285 - 294 Kodeksu cywilnego. Najogólniej mówiąc służebność gruntowa to prawo, które łączy dwie nieruchomości: władnącą, na rzecz której ustanawiana jest służebność oraz obciążoną, której kosztem jest ona ustanowiona. Prawo to przysługuje właścicielowi nieruchomości władnącej, z kolei na właścicielu nieruchomości obciążonej spoczywają w związku z tym pewne obowiązki, polegające głównie na tym, że nie może on korzystać ze swojej nieruchomości lub musi pogodzić się z faktem korzystania z tej nieruchomości przez właściciela nieruchomości władnącej.

Służebność gruntowa jest prawem związanym z własnością nieruchomości władnącej, stanowiąc jej tzw. część składową. Praktyczną konsekwencją tego jest to, że zbycie własności nieruchomości władnącej musi obejmować także zbycie służebności. Niemożliwe jest zatem samodzielne rozporządzenie służebnością gruntową.

Nieruchomością władnącą może być zarówno nieruchomość gruntowa (grunt), jak też nieruchomość budynkowa. Stąd też mówi się czasem o służebności gruntowej, budynkowej lub nawet lokalowej. Dla ustanowienia służebności gruntowej nie jest wymagane bezpośrednie sąsiedztwo nieruchomości władnącej i nieruchomości obciążonej.

Treść służebności

Treścią służebności gruntowej są określone prawa właściciela nieruchomości władnącej oraz odpowiadające im obowiązki właściciela nieruchomości obciążonej.

Prawo właściciela nieruchomości władnącej może polegać na możliwości korzystania z cudzej nieruchomości (obciążonej) w określonym zakresie. W tym wypadku właściciel nieruchomości obciążonej musi znosić korzystanie z nieruchomości stanowiącej jego własność przez właściciela, któremu służebność przysługuje. Przykładem może być korzystanie z drogi, z cudzych urządzeń budowlanych, energetycznych, wodociągowych, kanalizacyjnych itp.

Służebność gruntowa może polegać także na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możliwości dokonywania w stosunku do swojej nieruchomości określonych działań, bądź też, że właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które mu względem jego nieruchomości przysługują jako właścicielowi.

Ten rodzaj służebności określany jest jako służebność bierna, ponieważ właściciel nieruchomości, któremu przysługuje służebność nie może korzystać z cudzej rzeczy, a jedynie domagać się, aby ten, którego nieruchomość jest obciążona służebnością nie będzie podejmować względem swojej własności określonych działań lub korzystać z przysługujących mu uprawnień. Przykładowo służebność taka może polegać na zakazie wznoszenia określonych budowli czy prowadzenia określonej działalności gospodarczej z wykorzystaniem nieruchomości obciążonej.

Służebność gruntowa powinna być wykonywana w taki sposób, żeby jak najmniej utrudniała korzystanie z nieruchomości obciążonej. Służebność gruntowa jest bowiem ustanawiana w celu zwiększenia użyteczności nieruchomości władnącej, jednakże te zwiększenie użyteczności powinno nastąpić przy minimalnym uszczerbku i niedogodności dla nieruchomości obciążonej.

Ustanowienie służebności

Głównym sposobem ustanowieniem służebnością jest zawarcie umowy o ustanowienie służebności. Umowa taka powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego, stanowiącego następnie podstawę wpisu prawa służebności do księgi wieczystej. W umowie o ustanowienie służebności strony powinny wskazać obie nieruchomości (władnącą i obciążoną), których dotyczy służebność, oraz precyzyjnie określić treść służebności, a więc na czym ma polegać będzie korzystanie z cudzej nieruchomości przez właściciela nieruchomości władnącej, lub niedokonywanie działań lub niekorzystanie z uprawnień przez właściciela nieruchomości obciążonej. Umowa powinna rozstrzygać kwestię ewentualnego wynagrodzenia za ustanowienie służebności, jeżeli strony takie wynagrodzenie przewidziały oraz ponoszenie ciężarów związanych z utrzymaniem urządzeń potrzebnych do wykonywania służebności. Jeżeli strony nie umówiły się, co do utrzymywania urządzeń potrzebnych do wykonywania służebności gruntowej to obciążają one właściciela nieruchomości władnącej.

Kodeks cywilny daje możliwość zmiany umowy co do treści lub sposobu wykonywania służebności, jeżeli po ustanowieniu służebności gruntowej przemawia za tym ważna potrzeba gospodarcza. Zmiany takiej może domagać się za wynagrodzeniem właściciel nieruchomości obciążonej, chyba że zmiana ta przyniosłaby niewspółmierny uszczerbek nieruchomości władnącej.

Służebność może również zostać ustanowiona wskutek orzeczenia sądu. Właściwy w tym wypadku będzie sąd, w którego okręgu znajduje się nieruchomości obciążona. Sąd orzeka o ustanowieniu służebności w formie postanowienia w postępowaniu nieprocesowym.

Niezależnie od tego możliwe jest również powstanie służebności w wyniku decyzji administracyjnej wydanej nad podstawie ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543).

Następstwa podziału nieruchomości

W razie podziału nieruchomości władnącej służebność utrzymuje się w mocy na rzecz każdej z części utworzonych przez podział. Jednakże gdy służebność zwiększa użyteczność tylko jednej części, właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zwolnienia jej od służebności względem pozostałych części. W wypadku podziału nieruchomości obciążonej służebność również utrzymuje się w mocy na wszystkich częściach utworzonych przez podział z tym, że gdy wykonywanie służebności ogranicza się do jednej części, właściciele pozostałych części mogą żądać ich zwolnienia od służebności.

Jeżeli wskutek podziału nieruchomości władnącej albo nieruchomości obciążonej sposób wykonywania służebności wymaga zmiany, sposób ten ustali sąd, chyba, że uczynią to strony w porozumieniu

Wygaśnięcie służebności

Służebności gruntowe wygasają w razie zrzeczenia się prawa własności nieruchomości władnącej, co będzie miało miejsce raczej rzadko oraz wskutek nabycia przez właściciela nieruchomości władnącej nieruchomości obciążonej (tzw. konfuzja). Wygaśnięcie służebności gruntowej może także wyjątkowo nastąpić na mocy orzeczenia sądowego.

Innym sposobem wygaśnięcia służebności będzie jej zniesienie. Zniesienia służebności gruntowej może żądać właściciel nieruchomości obciążonej, jeżeli wskutek zmiany stosunków służebność stała się dla niego szczególnie uciążliwa, a nie jest konieczna do prawidłowego korzystania z nieruchomości władnącej. Zniesienie służebności następuje za wynagrodzeniem przysługującym właścicielowi nieruchomości obciążonej. Natomiast jeżeli służebność gruntowa utraciła dla nieruchomości władnącej jakiekolwiek znaczenie, właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zniesienia służebności nawet bez wynagrodzenia.

Służebność drogi koniecznej

Roszczenie o ustanowienie służebności drogi koniecznej posiada właściciel nieruchomości, który z uwagi na strukturę geodezyjną i własnościową nie ma dostępu do drogi publicznej lub zabudowań gospodarskich. W takim wypadku może on albo w drodze umowy albo poprzez wytoczenie powództwa przed sądem doprowadzić do ustanowienia służebności, pozwalającej mu na przejazd lub przejście przez cudzą nieruchomość gruntową. Umowa o ustanowieniu służebności powinna wyrażać wolę ustanowienia służebności drogi koniecznej przez właściciela nieruchomości obciążonej, określać sposób korzystania, przebieg drogi koniecznej oraz zawierać wniosek o dokonanie wpisu ustanowionej służebności w księdze wieczystej.

Sądowe ustanowienie służebności nastąpi wówczas, gdy właściciel nieruchomości obciążonej nie wyraża zgody na ustanowienie służebności. We wniosku o ustanowienie drogi koniecznej należy wskazać właścicieli wszystkich nieruchomości, przez które mogłaby prowadzić droga, aby nieruchomość wnioskodawcy mogła uzyskać odpowiedni dostęp do drogi koniecznej. Wyznaczenie drogi koniecznej powinno nastąpić w sposób najmniej uciążliwy dla właściciela lub właścicieli gruntu, na którym ustanawiana jest służebność po przeprowadzeniu oględzin nieruchomości, chyba że okoliczności istotne dla wytyczenia drogi koniecznej są niesporne i niewątpliwe. Sąd orzeka o ustanowieniu drogi koniecznej w drodze postanowienia, określając zarazem wynagrodzenie należne właścicielowi nieruchomości obciążonej.

Służebność drogi koniecznej najczęściej znajduje zastosowanie w przypadkach działów nieruchomości spowodowanych zniesieniem współwłasności, działem spadku, podziałem majątku wspólnego małżonków, zbyciem części nieruchomości.

Zgodnie z ustawą z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2004 r. nr 261, poz. 2603 ze zm). podział nieruchomości nie jest dopuszczalny, jeżeli projektowane do wydzielenia działki gruntu nie mają dostępu do drogi publicznej; za dostęp do drogi publicznej uważa się również wydzielenie drogi wewnętrznej wraz z ustanowieniem na tej drodze odpowiednich służebności dla wydzielonych działek gruntu albo ustanowienie dla tych działek innych służebności drogowych, jeżeli nie ma możliwości wydzielenia drogi i wewnętrznej z nieruchomości objętej podziałem.

Służebność w związku budową na cudzym gruncie

Często występującą w praktyce służebnością, jest służebność ustanowiona w następstwie wzniesienia budynku lub innego urządzenia z przekroczeniem granic gruntu sąsiedniego.

W takim wypadku właściciel gruntu, na którym nastąpiło przekroczenie granic przez budowlę z sąsiedniej nieruchomości nie może żądać przywrócenia stanu poprzedniego, co w praktyce oznaczałoby rozbiórkę części budowli. Może natomiast żądać albo wykupu części gruntu, zajętej przez budowlę lub części, która w wyniku budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze, albo ustanowienia odpowiedniej służebności gruntowej za odpowiednim wynagrodzeniem. W przypadku ustanowienia służebności gruntowej, właściciel nieruchomości zajętej przez budowlę w zamian za wynagrodzenie będzie musiał znosić fakt istnienia części cudzego budynku (urządzenia) na obszarze swojej nieruchomości.

Żądanie ustanowienia służebności będzie wyłączone, jeżeli właściciel nieruchomości zajętej przez budowlę niezwłocznie sprzeciwił się przekroczeniu granicy albo gdy grozi mu niewspółmiernie wielka szkoda.

Służebność osobista - jest obciążeniem nieruchomości na rzecz indywidualnie oznaczonej osoby fizycznej. Ustanowienie służebności na rzecz osoby prawnej jest niedopuszczalne. Służebność osobista ma na celu zaspokojenie osobistych potrzeb osoby uprawnionej i niekiedy także jej domowników. Odmienność celów obu rodzajów służebności spowodowała odmienne ich ustawowe uregulowania. Źródłem powstania służebności osobistej jest umowa pomiędzy właścicielem nieruchomości a osoba fizyczna. Poza umową takim źródłem takim mogło by być rozporządzenie testamentowe i obciążanie spadkobiercy zapisem o treści służebności osobistej.

Zakres służebności osobistej i sposób jej wykonania oznacza się w braku innych danych, według osobistych potrzeb uprawnionego z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i zwyczajów miejscowych( art. 298 kc).

Jest to prawo terminowe i wygasa najpóźniej z chwilą śmierci uprawnionego. Służebność osobista nie może wchodzić do masy spadkowej (art.922 p.2 kc).

Szczególną cechą służebności osobistych jest zakaz przenoszenia uprawnień na osoby trzecie do ich wykonywania (art.300 kc).

Służebność przesyłu może zostać ustanowiona wyłącznie na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub jest właścicielem urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej itp., nienależących do części składowych nieruchomości, lecz wchodzących w skład przedsiębiorstwa i tylko w zakresie zgodnym z przeznaczeniem ww. urządzeń.

Zastaw

Zastaw stanowi obok hipoteki prawo rzeczowe ograniczone, którego celem jest zabezpieczenie wierzytelności. Zastaw zatem stanowi jedną z form zabezpieczeń rzeczowych.

Zastaw jest prawem akcesoryjnym zależnym od wierzytelności, którą zabezpiecza.

Żadne z praw, które jest przedmiotem zastawu, nie można obciążyć hipoteką. Różnica zatem pomiędzy zastawem, a hipoteką polega na tym, że o ile hipoteka jest zabezpieczeniem na nieruchomości (i niektórych prawach z nią związanych), to zastaw stanowi formę zabezpieczenia wierzytelności na rzeczach ruchomych (i niektórych prawach).

Inna też jest funkcja hipoteki i zastawu. Funkcja hipoteki została omówiona w artykule poświęconym hipotece. Natomiast charakterystyka zastawu jest omówiona w tym artykule.

Wierzyciela, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem kodeks cywilny nazywa zastawnikiem, natomiast właściciela, który obciążył swoją rzecz - zastawcą.

Celem zastawu jest zabezpieczenie wierzytelności z sumy uzyskanej ze sprzedaży rzeczy zastawionej. Zastaw może być ustanowiony tylko na rzeczach nie wyjętych z obiegu. Jeżeli rzecz obciążona zastawem ulegnie podziałowi, to zastaw utrzyma się na wszystkich nowych rzeczach jako zastaw łączny. Przedmiotem zastawu może być także udział współwłaściciela rzeczy ruchomej. Zastawu natomiast nie można ustanowić na nieruchomości, gdyż temu celowi służy hipoteka.
Zgodnie z artykułem 327 p1 kc przedmiotem zastawu mogą być tylko prawa zbywalne (obligacje, akcje).

Zastaw może zarówno zabezpieczyć wierzytelność pieniężna jak i niepieniężna.

Realizacja z zastawu polega na zaspokojeniu wierzyciela z sumy pieniężnej uzyskanej ze sprzedaży rzeczy zastawionej. Jeżeli natomiast chodzi o wierzytelność niepieniężną, trzeba najpierw ja spieniężyć wierzytelność pieniężna) i dopiero wówczas domagać się z niej zaspokojenia.

Inaczej się dzieje w przypadku hipoteki, która może być ustanowiona tylko dla zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej.

Zastaw może powstać na dwa sposoby:

a) na podstawie czynności prawnej (umowy)

b) z ustawy.

Zastaw umowny - powstaje na podstawie umowy między właścicielem rzeczy a wierzycielem (art. 307 p1 kc). Zasada jest także , że sama umowa nie wystarczy do powstania zastawu. Konieczne jest wydanie rzeczy wierzycielowi, bądź osobie trzeciej na którą strony się zgodziły (art.307 p 1 kc). Umowa o ustanowienie zastawu jest więc czynnością prawną realną.

Zastaw ustawowy - powstaje na mocy szczególnych przepisów. Przysługuje on na przykład wynajmującemu na zabezpieczenie czynszu na rzeczach ruchomych najemcy wniesionych do przedmiotu najmu (art.570 kc).

Zaspokojenie się przez wierzyciela z rzeczy zastawionej następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym (art.312 kc). Wierzyciel musi zatem najpierw uzyskać tytuł egzekucyjny, a więc wytoczyć odpowiednie powództwo, a następnie złożyć wniosek egzekucyjny do komornika.

Zastaw wygasa z chwilą wygaśnięcia wierzytelności. Również z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej, bez przeniesienia zastawu (art. 321 p1 kc). Zastaw wygasa w przypadku zwrócenia przez zastawnika rzeczy zastawcy (art.325 kc).

Warto wspomnieć, że obok zastawu zwykłego w praktyce funkcjonuje również instytucja zastawu rejestrowego, uregulowana ustawą z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. Nr 149 poz. 703 z późn. zm.). Dla ustanowienia zastawu rejestrowego nie wystarcza samo zawarcie umowy zastawniczej, lecz konieczne jest nadto wpisanie zastawu do rejestru zastawów. Rejestr taki prowadzą sądy rejonowe (z siedzibą w miastach wojewódzkich). Sądem miejscowo właściwym dla dokonania wpisu jest ten, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba) zastawcy. Od wniosku o wpis do rejestru zastawów należy uiścić opłatę sądową w wysokości 200 zł.

Jedną z istotniejszych zalet zabezpieczenia wierzytelności w postaci zastawu rejestrowego jest możliwość zaspokojenia wierzytelności na drodze pozasądowej (gdy zostało to wyraźnie przewidziane w umowie zastawniczej). I tak wierzyciel może np. przejąć na własność przedmiot zastawu lub dokonać jego sprzedaży w drodze przetargu publicznego.

Hipoteka

Hipoteka to ograniczone prawo rzeczowe, ustanawiane w celu zabezpieczenia wierzytelności. Cechą charakterystyczną tego prawa rzeczowego jest możliwość dochodzenia przez wierzyciela zaspokojenia swojej wierzytelności z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Obowiązki właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką polegają na tym, że ma on obowiązek znosić ewentualną egzekucję należności ze swojej rzeczy.

Hipoteka jest prawem związanym z konkretną rzeczą. Oznacza to, że „prawo idzie za rzeczą". Zatem niezależnie od tego, kto jest właścicielem nieruchomości, wierzyciel nie traci swoich uprawnień. Właściciel nieruchomości nie może zobowiązać się względem wierzyciela hipotecznego, że nie dokona zbycia lub obciążenia nieruchomości przed wygaśnięciem hipoteki (art. 72 ustawy z dnia z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.) - dalej u.k.w.h. Takie postanowienia umowne są nieważne. Uprawnienia wierzyciela są jednak w pełni chronione, bowiem każdorazowy właściciel nieruchomości obowiązany jest znosić ewentualną realizację uprawnień wierzyciela hipotecznego. Nie ma zatem znaczenia, czy dłużnik nieruchomość sprzeda, daruje czy dalej obciąży. Jeżeli jednak właściciel nieruchomości nie jest dłużnikiem osobistym wierzyciela hipotecznego (a więc ponosi wobec niego odpowiedzialność wyłącznie na podstawie hipoteki), jego odpowiedzialność ogranicza się do tego, że będzie musiał znosić ewentualną egzekucję z nieruchomości. Nie odpowiada natomiast innym swoim majątkiem za dług zabezpieczony hipoteką.

Zgodnie z art. 68 u.k.w.h. hipoteka zabezpiecza wierzytelność pieniężną, w tym również wierzytelność przyszłą. Sumę hipoteki wyraża się w tej samej walucie co zabezpieczona wierzytelność, jeżeli strony w umowie ustanawiającej hipotekę nie postanowiły inaczej.

Do powstania hipoteki konieczne jest:

 zawarcie umowy hipoteki (jest konieczna forma aktu notarialnego dla oświadczenia właściciela, który prawo ustanawia), oraz

  1. wpisanie hipoteki do księgi wieczystej.

 Nowelizacja us.k.w.h., dokonana ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 131, poz. 1075), zlikwidowała podział hipotek na zwykłe i kaucyjne, a konstrukcja pojęcia hipoteki oparta jest na koncepcji hipoteki kaucyjnej. Wyrazem tego jest wprowadzenie w art. 68 ust. 2 u.k.w.h. regulacji, zgodnie z którą hipoteka zabezpiecza wierzytelność do oznaczonej sumy pieniężnej. Zatem w przeciwieństwie do poprzednio obowiązującej koncepcji hipoteki zwykłej obecnie oprócz należności głównej hipoteka zabezpiecza także roszczenia o odsetki oraz o przyznane koszty postępowania, jak również inne roszczenia o świadczenia uboczne, jeżeli zostały wymienione w dokumencie stanowiącym podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej (art. 69 u.k.w.h.) oraz jeżeli mieszczą się w sumie hipoteki.

Suma hipoteki może zatem być wyższa niż zabezpieczona wierzytelność główna. W przypadku hipoteki umownej strony mogą ją określić według swojego uznania, tak aby obejmowała także roszczenia o odsetki, koszty postępowania i inne określone roszczenia o świadczenia uboczne. Przy takim ujęciu powstaje jednak ryzyko tzw. nadzabezpieczenia pierwotnego, polegającego na obciążeniu nieruchomości w większym zakresie niż jest to uzasadnione oczekiwanym rozmiarem zabezpieczonej wierzytelności głównej oraz roszczeń ubocznych. Przed nowelizacją u.k.w.h. nadzabezpieczenie pierwotne mogło prowadzić do uznania umowy o ustanowienie hipoteki za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego i w konsekwencji powodować jej nieważność (art. 58 § 2 K.c.). W rezultacie wierzyciel pozostawał w ogóle bez zabezpieczenia. Taka regulacja zdecydowanie zwiększała ryzyko posługiwania się hipoteką i tym samym obniżała atrakcyjność tego zabezpieczenia. W celu uniknięcia wspomnianych, negatywnych konsekwencji nadzabezpieczenia przewidziano w art. 68 ust. 2 zdanie. drugie znowelizowanej u.k.w.h. rozwiązanie szczególne, wykluczające nieważność umowy w przypadku nadzabezpieczenia. Właściciel obciążonej nieruchomości uzyskuje wówczas roszczenie o zmniejszenie sumy hipoteki. Dzięki temu jest możliwa ochrona interesów właściciela obciążonej nieruchomości bez narażania wierzyciela na ryzyko utraty zabezpieczenia. Omawiany przepis ma zresztą znaczenie ogólniejsze i może być wykorzystany także w razie tzw. nadzabezpieczenia wtórnego, np. w przypadku spłaty części zabezpieczonej wierzytelności (uzasadnienie projektu u.zm.u.k.w.h.).

Prawne sposoby zabezpieczenia wierzytelności

Omówione wcześniej zastaw i hipoteka, jako ograniczone prawa rzeczowe służą zabezpieczeniu wierzytelności w sytuacji, gdy dłużnik nie wykonuje dobrowolnie swoich zobowiązań. Wierzyciel może domagać wtedy się przymusowego zaspokojenia wierzytelności z majątku dłużnika, na podstawie wyroku sądowego, który stanowi podstawę dla przeprowadzenia przez komornika egzekucji sądowej. Jednak procedura w tym zakresie jest czasochłonna, a nadto pociąga za sobą niejednokrotnie wysokie koszty. Zabezpieczenia wierzytelności służą ograniczeniu tego rodzaju ryzyka przy jednoczesnej minimalizacji kosztów. 

Mówiąc o zabezpieczeniu wierzytelności przedsiębiorcy na majątku dłużnika, trzeba mieć na uwadze różne możliwości występujące w tym zakresie, stosownie do obowiązujących przepisów prawa. Przedstawiam zatem w zarysie podstawowe instytucje prawne służące ochronie interesów wierzyciela.

 Pierwszą z nich jest tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie, przez co rozumieć należy umowę o przeniesienie na wierzyciela własności określonej rzeczy przez dłużnika (przykładowo samochodu) z zastrzeżeniem, że w przypadku, gdy dług zostanie terminowo spłacony, względnie po rozwiązaniu umowy o współpracy, przeniesienie własności traci moc i dłużnik staje się z powrotem właścicielem rzeczy.

 Umowa o przewłaszczeniu na zabezpieczenie nie wymaga zachowania szczególnej formy (dla celów dowodowych wystarczy forma pisemna). Przy czym umowa o przewłaszczenie nieruchomości (dopuszczalna w świetle orzecznictwa sądowego - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2000 r., III CKN 246/2000, OSNC 11/2000, poz. 213) wymaga jednak zachowania formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności (art. 73 ust. 2 w związku z art. 158 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm. - w skrócie K.c.). Konsekwencją przewłaszczenia na zabezpieczenie jest sytuacja, że do czasu spłaty długu przez dłużnika, wierzyciel jest właścicielem przewłaszczonej rzeczy, a dłużnik - dopóki nie spłaci zaciągniętego długu - nie może odzyskać tej rzeczy. Nie stoi to jednak na przeszkodzie możliwości pozostawienia owej, przewłaszczonej rzeczy w posiadaniu dłużnika, jeżeli tylko wierzyciel ma do niego wystarczające zaufanie.

 Umowa przewłaszczenia rzeczy na zabezpieczenie nie podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych, nie została bowiem objęta zakresem przepisu art. 1 § 1 ustawy z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (j.t. Dz. U. Nr 68 z 2007 r., poz. 450 z późn. zm.).

 

Również wartą polecenia jest instytucja poręczenia. Stosownie do przepisu art. 876 K.c. „przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał”. Jednakże w braku odmiennego zastrzeżenia w umowie poręczyciel odpowiada jak współdłużnik solidarny (art. 881 K.c.), a zatem wierzyciel może dochodzić wedle własnego wyboru spełnienia świadczenia bądź to od dłużnika głównego, bądź od poręczyciela. O odpowiedniego poręczyciela powinien postarać się dłużnik.

 

Poręczenie nie musi odnosić się do długu istniejącego już w chwili podpisania umowy poręczenia - może dotyczyć również, przy spełnieniu kilku dodatkowych przesłanek, długu przyszłego. Zakres odpowiedzialności poręczyciela w podstawowym kształcie reguluje umowa poręczenia (pisemne oświadczenie poręczyciela), z tym jednak zastrzeżeniem, że zobowiązanie poręczyciela nie może wykraczać poza zakres zobowiązania głównego, może tylko zostać w stosunku do niego ograniczone (art. 879 § 1 K.c.).

 

Jeszcze inną postacią zabezpieczenia wierzytelności jest dobrowolne poddanie się egzekucji przez dłużnika, co - dla swej skuteczności - winno nastąpić w formie aktu notarialnego, w którym:

 

  1. dłużnik złoży odpowiednie oświadczenie o poddaniu się egzekucji,

  2. określony zostanie obowiązek dłużnika dotyczący zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej, albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy akt ten określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia przeciwko dłużnikowi egzekucji na podstawie tego aktu o całość lub część roszczenia, czy wreszcie obowiązek wydania rzeczy indywidualnie (lub rodzajowo) oznaczonej, oraz

  3. określony zostanie termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności bądź też odpowiednio termin zapłaty lub wydania rzeczy (art. 777 § 1 pkt 4-5 Kodeksu postępowania cywilnego).

 

Rola dobrowolnego poddania się egzekucji przez dłużnika polega na tym, że akt notarialny, w razie uchylania się dłużnika od zapłaty, zastępuje wyrok sądowy i po nadaniu mu klauzuli wykonalności, bez długotrwałego postępowania sądowego, umożliwia skierowanie sprawy bezpośrednio do komornika.

 

Często stosowanym w praktyce zabezpieczeniem jest wreszcie weksel własny i in blanco (weksel niezupełny). Stosownie do przepisu art. 101 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 73 z 2006 r., poz. 501 z późn. zm.) weksel własny zawiera:

 

  1. nazwę „weksel”w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wystawiono;

  2. przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej;

  3. oznaczenie terminu płatności;

  4. oznaczenie miejsca płatności;

  5. nazwisko osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana;

  6. oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla;

  7. podpis wystawcy weksla.

 

Przez weksel in blanco należy rozumieć dokument niezawierający wszystkich koniecznych cech weksla, na którym wystawca (lub wystawcy) złożył podpis w zamiarze zaciągnięcia zobowiązania wekslowego, pozostawiając odbiorcy uzupełnienie brakujących składników treści, i który po wypełnieniu może stać się wekslem zupełnym. Podpis musi być własnoręczny, chociaż pozostała treść weksla może być napisana inną techniką (np. na komputerze). Podpis osoby prawnej winien składać się z pieczęci firmowej oraz podpisu lub podpisów osób reprezentujących tę osobę. Pieczęć może być ewentualnie zastąpiona inną formą identyfikacji takiego podmiotu (np. ręczną adnotacją określającą firmę osoby prawnej).

 

Mając to na uwadze, należy stwierdzić, że wekslem niezupełnym może więc teoretycznie być nawet czysta kartka papieru, jeżeli tylko zawiera ona podpis osoby zobowiązującej się, a nadto z okoliczności towarzyszących złożeniu podpisu wynika jednoznacznie, że zobowiązany składa podpis z tym zamiarem, aby po wypełnieniu kartki niezbędnymi elementami weksla, zaciągnąć zobowiązanie wekslowe.

 Trzeba w tym miejscu powiedzieć, że wystawienie weksla in blanco łączy się zasadniczo z zawarciem porozumienia (tzw. deklaracji wekslowej) między podpisanym a osobą, której wręcza on weksel in blanco. Porozumienie to określa, jaką treścią odbiorca weksla może wypełnić weksel in blanco.

 

Pomimo wycofania z obrotu urzędowych blankietów weksli, w dalszym ciągu można się nimi posługiwać jako pewnymi wzorami ich prawidłowego sporządzania. Od początku 2007 r. zniesiono obowiązek uiszczania opłaty skarbowej od weksli.

 

Zapłatę weksla można dodatkowo zabezpieczyć poręczeniem wekslowym (tzw. aval) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części, co jest użyteczne o tyle, iż poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten za kogo poręczył (art. 32 Prawa wekslowego).

 

Poręczenie oznacza się wyrazem „poręczam” lub innym równoznacznym zwrotem - podpisanym przez poręczyciela. Warto jednak wspomnieć, że sam podpis na przedniej stronie weksla uważa się za udzielenie poręczenia, wyjąwszy - rzecz jasna - podpisy wystawcy weksla lub trasata (obowiązanego do zapłaty weksla).

 

Poręczenie powinno wskazywać, za kogo je dano. W braku takiej wskazówki uważa się, że poręczenia udzielono za wystawcę (art. 31 Prawa wekslowego).


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
9232
9232
9232
9232
9232
9232
9232
9232

więcej podobnych podstron