POJĘCIE I FUNKCJE FINANSÓW

• Źródłosłów: „finire” (łac) - zakończyć

przekształcone w „finantio” - zakończyć postępowanie (sądowe) dotyczące np. należności pieniężnej „financia pecuniara”

• „Termin finanse nierozerwalnie jest związany z pieniądzem - historia tworzenia się finansów w obecnej postaci to historia powstawania i ewolucji pieniądza.”

Pierwotne ujęcie

• Finanse - przeprowadzanie operacji pieniężnych. Tam, gdzie nie występują pieniądze, nie ma też finansów

Podejście obecne

• Finanse - ogół zjawisk pieniężnych powstających w związku z działalnością gospodarczą i społeczną człowieka, a także działalność związana z zarządzaniem pieniędzmi danego podmiotu

• Nauka finansów bada strumienie pieniądza przepływające pomiędzy podmiotami działającymi w toku procesów:

• Wytwarzania

• Podziału i wymiany

• Spożycia

• Akumulacji rzeczowej

• Przedmiotem zainteresowania nauki finansów jest przede wszystkim ruch pieniądza

• Tworzenie pieniądza w systemie bankowym

• Cyrkulacja pieniądza pomiędzy różnymi jednostkami gospodarującymi

• Osiadanie pieniądza w postaci oszczędności i rezerw pieniężnych

Funkcje finansów

• Funkcja alokacyjna (rozdzielcza) - dokonywanie za pomocą strumieni pieniężnych alokacji zasobów w gospodarce. Przez gromadzenie i wydatkowanie zasobów pieniężnych następuje podział materialnych i ludzkich czynników produkcji w różne rodzaje działalności

• Funkcja stabilizacyjna - oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych w celu zapewnienia wysokiego i zrównoważonego tempa wzrostu oraz zneutralizowania wpływu kryzysów gospodarczych

• Funkcja redystrybucyjna - ponowne rozdysponowanie zgromadzonych już zasobów pieniężnych; w wyniku realizacji funkcji następuje korekta pierwotnych dochodów poszczególnych podmiotów

(Redystrybucja = wtórny podział)

• Podział pierwotny w warunkach gospodarki rynkowej dokonuje się pod wpływem mechanizmu rynkowego Relacje popytu i podaży wyznaczają wynagrodzenie poszczególnych czynników produkcji (pracy, kapitału, zasobów)

Redystrybucja realizowana jest poprzez poszczególne ogniwa finansowe:

• Redystrybucja budżetowa-związana z realizacją obciążeń na rzecz sektora finansów publicznych (podatki etc)

• Redystrybucja pozabudżetowa-przedmiotem są przepływy pieniężne zachodzące w związku z operacjami finansowymi (wzięcie kredytu bankowego, spłata odsetek od kredytu)

• Zaoszczędzone dochody podlegają redystrybucji poprzez system bankowy, rynek kapitałowy i pieniężny, właściciele depozytów otrzymują odsetki w miejsce „unieruchomionych” dochodów tworzone są dochody wtórne - kredyty bankowe

• Planowanie finansowe - zespół działań, polegających na ustalaniu na przyszłość kształtowania się dochodów i wydatków pieniężnych, a także na nadawaniu im mocy wiążącej

• Gospodarka finansowa - działania podmiotów (jednostek gospodarujących) w dziedzinie zjawisk pieniężnych, polegające na:

• Przygotowaniu do prowadzenia wszelkich operacji pieniężnych (rola planowania!)

• Faktycznej realizacji tych operacji pieniężnych

• Ewidencji i analizie operacji pieniężnych zrealizowanych w przeszłości (m in. w celu przygotowania decyzji co do działań na przyszłość)

• Polityka finansowa - świadoma działalność osób i instytucji polegająca ma ustalaniu i realizacji określonych celów za pomocą instrumentów finansowych

• Polityka finansowa gospodarstw domowych i przedsiębiorstw dotyczy jednostkowych celów-ma charakter mikroekonomiczny)

• Polityka finansowa państwa obejmuje wybór celów i instrumentów ich realizacji dla całej gospodarki narodowej

• System finansowy - ogół zasad i instytucji finansowych stworzonych przez obowiązujące w danym państwie i danym czasie prawo finansowe

• System finansowy tworzy podstawy działalności dla wszystkich podmiotów posługujących się pieniądzem.

• Odgrywa ważną rolę w gospodarce i społeczeństwie, zapewniając sprawny obieg dochodów, wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo finansowe.

Podział finansów

• Stosując kryterium rodzaju podmiotów dokonujących gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych oraz cel tych operacji finanse dzielimy na:

• Finanse publiczne

• Finanse prywatne

• Finanse publiczne - publiczne zasoby pieniężne, operacje tymi zasobami oraz normy prawne je regulujące

• Przedmiotem finansów publicznych są procesy związane z tworzeniem i rozdysponowaniem funduszy publicznych (budżetu państwa, jednostek samorządowych funduszy ubezpieczeń społecznych i in.)

Klasyfikacja zjawisk finansowych

Kryterium przedmiotowe

• Transakcje - przepływowi strumienia pieniężnego (wydatkowi) od jednego podmiotu towarzyszy ekwiwalentny co do wartości przepływ strumienia dóbr lub usług od drugiego podmiotu

Kryterium przedmiotowe

• Transfery- przepływowi strumienia pieniężnego od jednego podmiotu nie towarzyszy ekwiwalentny przepływ strumienia dóbr lub usług od drugiego podmiotu (podatki, renty, emerytury, dotacje, darowizny)

Kryterium przedmiotowe

• Pożyczki - strumienie pieniężne związane z operacjami kredytowymi banków

• Przychodami pieniężnymi podmiotów są pobrane z banków kredyty

• Kosztami pieniężnymi są wydatki podmiotów związane ze spłatą kredytów

Kategorie finansowe

• Kategorie finansowe - jednolite zespoły pojęć finansowych wyodrębnione ze względu na specyficzne cechy. Ich wspólnym mianownikiem jest pieniądz

PIENIĄDZ I FINANSE

Pieniądz

• Rzecz, która przez swoją uniwersalną wartość wymienną stanowi dla większości ludzi na danym obszarze środek płatniczy ułatwiający wymianę towarową.

• Substrat wartości zbywanego bądź nabywanego towaru akceptowany przez obydwie strony transakcji

Środek wymiany

• Pieniądz jest powszechnie akceptowany jako środek płatniczy

• Za jego pośrednictwem dokonuje się wymiany dóbr i usług

• Wymiana pracy na pieniądze

• Kupno i sprzedaż towarów za pieniądze

Funkcje pieniądza

Środek płatniczy

• Przy regulacji wszelkich zobowiązań pieniądz występuje jako środek płatniczy

• Pieniądz reguluje zobowiązania:

• związane z zakupem towarów i usług

• nie związane z zakupem towarów i usług

odroczone w czasie płatności dotyczące zaciąganych i spłacanych pożyczek, regulowania zobowiązań podatkowych, opłacania składek na ubezpieczenia gospodarcze i społeczne

Miernik wartości

• Za pośrednictwem pieniądza wyraża się wartość dóbr i usług - CENY

• Pieniądz używany jako jednostka rozliczeniowa upraszcza tzw. wartościowanie porównawcze

• Dla pieniądza istotnie jest utrzymanie jego siły nabywczej, określanej przez ilość towarów, która można zakupić za jednostkę pieniądza

Środek tezauryzacji

• Pieniądz jest dobrym środkiem gromadzenia i przechowywania wartości - oszczędzając można go wykorzystać do zakupów w przyszłości

• tezauryzacja prowadzi do zmniejszenia ilości pieniądza w obiegu

• warunkiem spełnienia funkcji jest stała wartość pieniądza-w przeciwnym razie funkcję przejmują inne dobra (antyki, biżuteria, obrazy, domy...)

• może być również symptomem braku zaufania społeczeństwa do instytucji finansowych w okresie kryzysu gospodarczego

Ewolucja form pieniądza

• W gospodarce naturalnej, gdy ludzie przeznaczali wyprodukowane przez siebie dobra na własne potrzeby, nie było potrzeby istnienia pieniądza

• W miarę specjalizacji produkcji i powstania tzw. gospodarki towarowej, wytworzone nadwyżki zaczęto zamieniać na inne, potrzebne towary

I. Pieniądz towarowy

• Z czasem zaczęto wymieniać towary nie na produkty akurat potrzebne, a na dobra konsumpcyjne będące powszechnie w użytku

• Towary te, posiadając cechę pełnej akceptacji wymiany, zaczęły pełnić funkcję pieniądza:

• Dobra powszechnego użytku (sól, bursztyn, ryby, muszelki, noże, niewolnicy)

• Przedmioty i ozdoby metalowe (żelazo, cyna, miedź, brąz, złoto, srebro)

II. Pieniądz metalowy

• Z czasem kruszec wyparł wymianę towarową i stał się powszechną formą pieniądza ze względu na swoje cechy (duża wartość użytkowa, trwałość, łatwość transportu i przechowywania, podzielność, łatwe dopasowanie wartości do innych towarów, mała ilość produktu w obiegu)

• Początkiem powstania pieniądza kruszcowego była wymiana sztabek metali lub ich bryłek jako towarów

II. Pieniądz metalowy

• W konsekwencji starożytne systemy monetarne były oparte na pieniądzu złotym, srebrnym lub miedzianym (polimetalizm)

• Monety kruszcowe reprezentując sobą określoną wartość (wartość wewnętrzna) były narażone na próby ich fałszowania

II. Pieniądz metalowy-psucie monety

• Pomimo ustalenia parytetu wymiany kruszców, z których bito monety, dochodziło do tzw. zjawiska psucia monety - emisji większej ilości pieniądza i obniżania zawartości metalu szlachetnego w monecie (gł. srebrnej)

• „Gorszy” pieniądz wypiera z obiegu pieniądz „lepszy” (Prawo Kopernika-Greshama)

w obiegu pozostawały tylko srebrne monety, złote były zatrzymywane przez ludzi

• Oprócz pieniądza w formie metalowej w Europie i na świecie zaczął się pojawiać tzw. reprezentatywny pieniądz towarowy:

• Państwa-miasta włoskie XII w. - weksle handlowe

• Anglia XVIII w. - kwity depozytowe

• XIX/XX w. - asygnaty emitowane przez skarb państwa

III. Pieniądz papierowy

• Skutkiem zwiększania pieniędzy w obiegu było nie tylko psucie monety, lecz także pojawienie się pieniądza papierowego, początkowo w pełni wymienialnego na złoto

• Postępująca, nadmierna emisja pieniądza była przyczyną wzrostu inflacji i kryzysów gospodarczych

III. Pieniądz papierowy

• Problemy związane z nadmierną emisją pieniądza doprowadziły do powstania podstaw bankowości centralnej, a także do stopniowego odstępowania od zasady wymienialności pieniędzy na złoto (USA, jako ostatnie państwo, odstąpiło od wymiany dolara na złoto w 1971 r.)

• Miejsce złota jako źródła współczesnego pieniądza zajął pieniądz papierowy, oparty na zaufaniu społecznym i autorytecie władz danego kraju

IV. Pieniądz bezgotówkowy

• Pieniądz nie posiadający formy materialnej

• istnieje jako wierzytelność deponenta (klienta banku) wobec banku w postaci zapisu na koncie klienta

• Używany jest do rozliczeń handlowych zarówno przez przedsiębiorstwa jak również co raz częściej przez osoby prywatne

Cechy współczesnego pieniądza

• Pieniądz papierowy- niewymienialny na złoto znak wartości, któremu państwo nadało przywilej środka płatniczego;

• papierowego charakteru pieniądza nie podważa fakt istnienia w obiegu pieniądza bezgotówkowego i tzw. surogatów pieniądza (np. czeków)

• Pieniądz bezgotówkowy stanowi formę występowania pieniądza, którego źródłem jest państwowy pieniądz papierowy

• Pieniądz państwowy - autentyczność jest gwarantowana nie przez wartość wynikająca z kruszcu, a przez autorytet państwa

• Pieniądz zabezpieczony towarami i usługami (substancjonalny) - posiadacz może za pieniądze uważane za prawny środek płatniczy kupić użyteczne dobra (towary i usługi)

• Istotne jest zaufanie, że posiadane pieniądze nie będą tracić na wartości w wyniku ewentualnych podwyżek cen zakupu dóbr i usług

• Pieniądz kredytowy (żyrowy) - źródłem pieniądza jest kredyt bankowy

• Pieniądz ten znany jest jako pieniądz banków komercyjnych

• Podstawą jego tworzenia są wkłady depozytowe różnych podmiotów - banki komercyjne mają przywilej pomnażania ilości pieniądza w stosunku do przyjmowanych depozytów

Euro

• 1.01.1999 r. w Unii Europejskiej została ustanowiona Unia Gospodarcza i Walutowa, a w jej ramach zaczął funkcjonować nowy pieniądz - Euro

• Spośród 15 ówczesnych członków UE do strefy Euro nie zdecydowało się przystąpić 3 członków (Wielka Brytania, Szwecja, Dania); Grecja dołączyła do Eurolandu w 2001 r.

• Euro jest prawnym środkiem płatniczym w krajach Eurolandu, na terytoriach stowarzyszonych oraz w niektórych małych krajach europejskich silnie powiązanych z państwami strefy Euro

• Obecnie pełni rolę drugiej najważniejszej waluty na świecie

Kryteria konwergencji

Warunki przystąpienia do strefy Euro

(kryteria zbieżności-convergence criteria):

• Stopa inflacji nie wyższa o 1,5 pktu proc. od średniej stopy inflacji w trzech krajach UE o najniższej inflacji

• Długookresowa stopa procentowa nie przekracza o więcej niż 2 pkty proc. średniej stóp procentowych w trzech krajach UE o najniższej inflacji

• Deficyt budżetowy nie wyższy niż 3% PKB

• Dług publiczny nie większy niż 60% PKB

• Stabilny kurs waluty w ciągu 2 lat

SYSTEM FINANSÓW PUBLICZNYCH

Finanse publiczne

• Finanse publiczne - ogół zjawisk związanych z emisją, gromadzeniem i rozdysponowaniem pieniądza publicznego

• Finanse publiczne -publiczne zasoby pieniężne oraz operacje na nich dokonywane, kształtowane przez regulujące je normy

Cechy finansów publicznych:

• Przeważająca część dochodów sektora finansów publicznych ma charakter przymusowych świadczeń pieniężnych (daniny publiczne)

• Reguły przyjęte przy obrocie pieniądzem publicznym mają charakter silnie skodyfikowany i szczegółowy (jasno określone procedury działań)

Podział finansów publicznych:

• Sektor rządowy

• Sektor samorządowy

• Sektor innych związków publicznoprawnych i instytucji publicznych

Dobro prywatne i publiczne

• Dobra prywatne - towary i usługi wytworzone zgodnie z mechanizmem rynkowym, rozdzielane za pomocą tego mechanizmu

• Konsumpcja dóbr prywatnych ma charakter indywidualny

• Konsument nabywając określone dobra płaci za nie cenę rynkową

• Dobra publiczne - są przedmiotem konsumpcji zbiorowej, pochodzą z redystrybucji produktu krajowego. Ich rozdział jest dokonywany przez administrację państwową (administracyjny mechanizm rozdziału dóbr publicznych)

• znaczna część konsumpcji zbiorowej odbywa się na zasadach bezpłatnych świadczeń

• część dóbr publicznych jest dzielona na zasadzie częściowej odpłatności

• Dochody publiczne - świadczenia pieniężne o charakterze bezzwrotnym i obowiązkowym na rzecz państwa oraz innych związków publicznoprawnych, przeznaczane na realizację funkcji określonych w polityce finansowej państwa

Rodzaje dochodów publicznych:

• Daniny publiczne - podstawowe dochody (podatek, cło)

• Dochody publiczne z majątku i praw majątkowych - o charakterze dochodów rentierskich, pochodzące z korzystania przez inne podmiotu z majątku publicznego (wynajem, dzierżawa), a także dochody z akcji, odsetki od pożyczek i lokat

• Pozostałe dochody - składki i wpłaty na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne i fundusze celowe

Dochody publiczne

Funkcje realizowane za pomocą dochodów publicznych:

• Funkcje publiczne (administracja, bezpieczeństwo wewnętrzne, obrona narodowa, wymiar sprawiedliwości)

• Funkcje społeczne (opieka zdrowotna, edukacja, zabezpieczenie socjalne, zabezpieczenie emerytalno-rentowe, kultura)

• Funkcje gospodarcze (realizacja celów określonych w polityce gospodarczej państwa)

Wpływy publiczne

Podatek

• Podatek - przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym, nakładane z mocy prawa przez państwo lub inne organy władzy publicznej (np. samorządy lokalne) na osoby fizyczne i prawne

• Podatek jest podstawowym, najważniejszym źródłem dochodu państwa nakładanym w celu pokrycia zapotrzebowania na środki finansowe niezbędne do realizacji wydatków państwa

Funkcje podatków:

• fiskalna - są głównym źródłem dochodów budżetu państwa, gwarantują finansowanie wydatków publicznych (pierwotna, najstarsza funkcja podatków)

• redystrybucyjna - są instrumentem przesuwania dochodów pomiędzy różnymi grupami społecznymi

• stymulacyjna - są wykorzystywane przez państwo jako instrument oddziaływania na decyzje podmiotów gospodarczych w celu skorelowania ich z założeniami polityki gospodarczej i społecznej państwa

Podatek-kryteria klasyfikacji

Kryterium przedmiotowe podatków:

• Majątkowe - podstawą naliczania podatku jest posiadany majątek, w tym prawo majątkowe

• Od przychodów - naliczany od przychodów osiąganych z działalności gospodarczej

• Od dochodów - naliczany od dochodów osiąganych z pracy i działalności gospodarczej

• Od wydatków - nakładany na realizowane wydatki, o charakterze selektywnym (np. podatek od luksusu)

Kryterium związku pomiędzy ciężarem podatkowym a ponoszącym go podatnikiem:

• Bezpośrednie - podatki płacą podmioty bezpośrednio związane z zaistnieniem zjawiska wywołującego obowiązek podatkowy (zgodność między przedmiotem a podmiotem opodatkowania)

• Pośrednie - podatek płacą inne podmioty niż te, u których powstało zobowiązanie podatkowe

Kryterium władztwa podatkowego:

• Państwa - podatki zasilają budżet państwa (pełne uprawnienia do ich kształtowania ma państwo)

• Samorządu terytorialnego - podatki zasilają wyłącznie jednostki samorządu terytorialnego, w ich zakresie posiadają one określone kompetencje

Elementy konstrukcyjne podatku:

• Podmioty podatku

• Podmiot czynny - osoba lub instytucja nakładająca i pobierająca podatek

• Podmiot bierny - osoba lub instytucja zobowiązana do uiszczenia podatku

• (płatnik podatku - podmiot płacący podatek za inną osobę będąca podmiotem biernym podatku [podatek dochodowy od osób fizycznych])

• Przedmiot podatku - zjawisko lub przedmiot, którego wystąpienie rodzi konieczność uiszczenia podatku

• Podstawa opodatkowania - określony ilościowo lub wartościowo przedmiot podatku, od którego nalicza się podatek

• Stawka podatkowa - określa sposób naliczania podatku w zależności od wielkości podstawy opodatkowania:

• Kwotowa stawka podatkowa

• Procentowa stawka podatkowa

• Stała (proporcjonalna)

• Progresywna

• Degresywna (połączenie stałej i progresywnej)

• Regresywna

• Skala podatkowa - zestawienie wielkości podstawy opodatkowania i odpowiadających im stawek podatkowych

• Zwolnienia od podatku - wyłączenie podmiotu z poboru podatku

• Ulgi - częściowe ograniczenie ciężaru podatkowego

Przykładowe podatki:

• Dochodowy od osób fizycznych

• Dochodowy od osób prawnych

• Od towarów i usług

• Akcyzowy

• Od gier

• Od nieruchomości

• Leśny

• Od spadków i darowizn

• Od środków transportu

• Od czynności cywilnoprawnych

• Od psów

Podatek dochodowy

Obowiązująca skala podatku dochodowego

• Od osób prawnych - 19% (CIT)

• Od osób fizycznych - 3 progi podatkowe

• 19%

• 30%

• 40%

Podatek dochodowy osób fizycznych

Wydatki publiczne

• Wydatki publiczne - wydatkowanie środków pieniężnych przez państwo i inne związki publicznoprawne w celu zaspokojenia potrzeb publicznych

• spełniające klasyczne funkcje publiczne państwa (obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, administracja publiczna)

• realizujące socjalne funkcje władz publicznych

• spełniające ekonomiczne funkcje państwa

Kategorie wydatków publicznych

• Wydatki osobowe oraz związane z zakupem przez państwo na rynku niezbędnych towarów i usług

• Transfery socjalne na rzecz gospodarstw domowych jako element realizacji zabezpieczeń socjalnych

• Subwencjonowanie przedsiębiorstw jako element uzupełniania mechanizmu rynkowego

System budżetowy

• System budżetowy odnosi się do ram prawnych, organizacyjnych i planistycznych prowadzenia gospodarki budżetowej.

• Najważniejszym elementem systemu budżetowego państwa jest budżet

Budżet

• Budżet - plan finansowy (zestawienie dochodów i wydatków) państwa uchwalany na 1 rok

• Scentralizowany fundusz publiczny, w którym gromadzi się środki pieniężne na pokrycie wydatków związanych z funkcjonowaniem państwa i związków publicznoprawnych

Wymiary budżetu:

• Finansowy - zestawienie planowanych dochodów i wydatków państwa

• Prawny - uchwalany w formie ustawy

• Programowy - wyraża założenia polityki gospodarczej rządu

Deficyt budżetowy

• Deficyt budżetowy - niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków (nadwyżka wydatków nad dochodami)

• Zgodnie z przyjętymi w wielu krajach rozwiązaniami deficyt budżetowy nie powinien przekraczać 3% PKB

• W praktyce współczesnych państw deficyt budżetowy jest permanentnym zjawiskiem konieczność wypracowywania rozwiązań gwarantujących jego finansowanie

Dług publiczny

• Źródłem pokrycia deficytu budżetowego jest dług publiczny - finansowe zobowiązanie władz z tytułu zaciągniętych pożyczek.

• Dług publiczny to stałe zjawisko współczesnych finansów publicznych; w miarę wzrostu narastania problemów podejmuje się działania zmierzające do jego ograniczenia:

• Górna granica rozmiaru długu publicznego 60% PKB

• Racjonalizacja zarządzania długiem publicznym

Zarządzanie długiem publicznym:

• Regulacja proporcji pomiędzy zadłużeniem krajowym a zagranicznym

• Regulacja proporcji pomiędzy zadłużeniem krótkookresowym a wieloletnim

• Dobór instrumentów zaciągania długu oraz zmiany w ich strukturze (kredyt bankowy, weksel skarbowy, obligacje skarbowe)

Celem działań jest zaspokojenie zapotrzebowania rządu na pieniądz przy jak najmniejszym koszcie jego pozyskania

• W marcu 2006 r dług publiczny Polski wynosił ponad 480 mld złotych, co stanowiło wartość wartość połowy produktu krajowego brutto

• Wysokość długu publicznego w Polsce wykazuje tendencję rosnącą

• W ciągu pięciu lat dług publiczny wzrósł o 190 mld zł - napędzają go głównie wydatki socjalne - renty, przywileje emerytalne.

Finanse samorządu terytorialnego

• Finanse samorządowe nabierają znaczenia na gruncie tendencji decentralizacji finansów publicznych i przekazywania samorządom praw do dysponowania określoną pulą środków publicznych w celu realizacji wcześniej założonych funkcji.

• Podstawą gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego jest budżet, silnie skorelowany z budżetem państwa

Podział dochodów jednostek samorządu terytorialnego:

• Dochody własne (podatki lokalne i regionalne, dochody z opłat, z majątku)

• Udziały we wpływach z tytułu podatków stanowiących dochód budżetu państwa (część wpływów z podatków dochodowych)

• Transfery z budżetu państwa (subwencje, dotacje)

Kompetencje jednostek samorządu terytorialnego:

• Możliwości kształtowania dochodów własnych (ulgi wpływające na rozwój obszarów)

• Możliwość zaciągania zobowiązań finansowych (kredyt, emisja obligacji komunalnych) w ramach prawnych ograniczeń

Polityka fiskalna

• Polityka fiskalna - działalność państwa polegająca na wykorzystaniu instrumentów fiskalnych (podatków i danin publicznych, wydatków, długu publicznego, gwarancji i poręczeń dla podmiotów gospodarczych itd), do osiągania określonych celów (stabilizacji cyklu koniunkturalnego, osiągnięcia wysokiego stopnia wykorzystania mocy wytwórczych itd)

• Za politykę fiskalną, w ramach której wykorzystuje się dochody publiczne pochodzące z podatków oraz wydatki na realizację zadań państwa, odpowiada rząd przed parlamentem, który uchwala ustawy budżetowe

• Cele polityki mogą ulegać zmianie pod wpływem czasu i warunków panujących w danym kraju

Cele polityki fiskalnej:

• Fiskalne - popyt państwa na pieniądz zostaje zaspokojony w wyniku przejmowania części dochodów od podmiotów. Może również zostać zaspokojony przez zaciąganie przez państwo pożyczek

• Pozafiskalne - wynikające z roli, jakie państwo odgrywa w funkcjonowaniu całego systemu ekonomiczno-społecznego (promowanie wzrostu dochodów, łagodzenie niesprawności mechanizmu rynkowego, ograniczanie cykliczności procesów gospodarczych, walkę z bezrobociem, ograniczanie nadmiernego zróżnicowania dochodów, walkę z nieuczciwą konkurencją)

Podmioty odpowiedzialne za kształt polityki fiskalnej:

• parlament (władze stanowiące)

• rząd (władze wykonawcze)

• minister finansów (ponoszący szczególną odpowiedzialność za przygotowanie koncepcji polityki fiskalnej i jej realizację)

• aparat skarbowy (zajmujący się zarówno realizacją polityki fiskalnej, jak i dysponujący pewnymi uprawnieniami decyzyjnymi w kwestiach fiskalnych /umarzanie zaległości podatkowych etc/)

Podstawowe instrumenty polityki fiskalnej

Polityka kredytowa

• W okresie kryzysu gospodarczego państwo może stymulować popyt poprzez wzrost inwestycji

• Wzrostu inwestycji można oczekiwać, gdy zaistnieje możliwość korzystnego (taniego) finansowania podmiotów ekonomicznych na rynku

• Sprzyjać temu może polityka państwa: obniżenie stopy procentowej, stopy rezerw obowiązkowych płaconych przez banki, stopy kredytu redyskontowego udzielanego bankom komercyjnym przez bank centralny operacje na otwartym rynku kredytowym

Polityka podatkowa

• W okresie kryzysu gospodarczego państwo może obniżać stopę podatkową, co spowoduje pozostawienie większej ilości zasobów pieniężnych z gospodarce i przekształcenie ich w inwestycje

• Przy dodatkowym zmniejszeniu podstawy opodatkowania u przedsiębiorców (np. wprowadzenie zasady przyspieszonej amortyzacji) w gospodarce pozostaje zwiększona ilość środków

• W okresie rozkwitu gospodarki państwo może przyjąć strategię odwrotną - zacieśniania polityki fiskalnej

Planowanie gospodarcze

• W gospodarce rynkowej planowanie ma charakter indykatywny - daje przedsiębiorcom i organom państwowym wiedzę o warunkach niezbędnych do utrzymania równowagi gospodarczej

Tworzenie silnego sektora publicznego

• Ma znaczenie w przypadku stymulacji określonych, nisko rentownych dziedzin życia społecznego

• Ingerencja sektora publicznego likwiduje lukę wynikającą z braku zainteresowania prywatnych przedsiębiorców danym sektorem

Podstawowe instrumenty polityki fiskalnej

Bodźce podatkowe

• Bodźce rozwoju regionalnego

• Przywileje podatkowe dotyczące np. określonych kierunków oszczędzania

Bezzwrotna pomoc finansowa

• Udzielana przez państwo w celu wspierania określonej działalności

• Beneficjentami mogą być podmioty gospodarcze, osoby fizyczne, instytucje rządowe i pozarządowe

Doktryny finansów publicznych

MERKANTYLIZM (XVII w)

• Działalność państwa nakierowana na wspieranie i ochronę gospodarki krajowej, a przede wszystkim akumulacji pierwotnej kapitału

• Polityka wynikała z przyjętych założeń, iż bogactwo jest zbiorem skończonym, a wzrost zamożności można uzyskać stosując tzw. nieekwiwalwentną wymianę

• Krajowe podmioty gospodarcze płaciły mniejsze podatki i cła [dochody państwa]

• Państwo wspierając rozwój gospodarczy finansowało infrastrukturę: budowę dróg, funkcjonowanie poczty i policji, regulację rzek itd [wydatki państwa]

• Postulaty podatkowe: najwyższe podatki powinni płacić najubożsi-ta grupa społeczne „przeje” swoje dochody, natomiast bogatsi dochody zainwestują

LIBERALIZM GOSPODARCZY (XVIII w)

• Postulowano ograniczenie interwencji państwa w sprawy gospodarcze do niezbędnego minimum (rola państwa jako „stróża nocnego”), uważając mechanizm rynkowy za doskonały system alokacji kapitału

• Rozmiary finansów publicznych powinny być dostosowane do zadań stawianych przed państwem-ograniczone do niezbędnego minimum: finansowania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego

• Podatki powinny być jak najniższe (koncepcja „zła” koniecznego) i mieć charakter neutralny (nie powinny powodować zmian w pierwotnie ukształtowanym podziale dochodu narodowego)

ORTODOKSYJNA TEORIA FINANSÓW PUBLICZNYCH (XIX w do 1929 r)

• Rozwinięcie teorii liberalnej - formułuje tzw. koncepcję małego budżetu, który powinien być bezwzględnie i stale zrównoważony

INTERWENCJONIZM PAŃSTWOWY (XIX w -XX w)

• Teoria ortodoksyjna nie ma zastosowania w dobie kryzysów gospodarczych (rozszerzanie się rzesz ubogich powoduje zmianę roli państwa)

• Realny wzrost wydatków publicznych jest nieuchronny jako wynik wzrostu potrzeb publicznych [PRAWO WAGNERA]

DOKTRYNA KEYNESOWSKA (po 1929 r)

• Gospodarka rynkowa skazana jest na funkcjonowanie przy niepełnym wykorzystaniu zasobów oraz w sposób cykliczny

• Aby w pełni wykorzystać zasoby oraz ustabilizować rozwój niezbędna jest ingerencja państwa; w tym celu należy wykorzystać finanse publiczne-stronę przychodową i wydatkową

• Budżet nie musi być zrównoważony w skali rocznej - powinien być wykorzystany do alokacji kapitałów, redystrybucji dochodów, stabilizowania gospodarki i pobudzania koniunktury musi przejmować znaczną część produktu krajowego

• System podatkowy powinien być redystrybucyjny, z dominującą rolą podatków bezpośrednich

MONETARYZM/NEOLIBERALIZM (lata 70-te XX w)

• Państwo powinno ograniczyć swoje działania w gospodarce, gdyż nie jest w stanie w sposób długofalowy zapewnić rozwoju, a wszelkie kryzysy maja źródło w decyzjach państwa lub są przez nie pogłębiane [M. FRIEDMAN]

• Budżet powinien być mały i zrównoważony, należy dążyć do ograniczenia długu publicznego

• System podatkowy powinien być znacznie ograniczony i mieć charakter neutralny, z przewagą podatków pośrednich

• Państwo powinno czuwać przede wszystkim nad podażą pieniądza

POLITYKA MONETARNA

Polityka monetarna

• Polityka monetarna wraz z polityką fiskalną tworzy politykę finansową państwa

• W gospodarce rynkowej instrumenty pieniężne i fiskalne są podstawowymi instrumentami realizacji zadań polityki społeczno-ekonomicznej państwa

• Głównym kierunkiem oddziaływania polityki monetarnej jest ilość pieniądza oraz zmiany podaży i popytu na pieniądz.

• Podaż pieniądza wpływa na koszt kredytu dla przedsiębiorstw, na decyzje oszczędnościowe i inwestycyjne gospodarstw domowych oraz podmiotów inwestujących na rynku kapitałowym. Ma znaczenie przy kształtowaniu się procesów inflacyjnych

• W kształtowaniu polityki monetarnej szczególną rolę odgrywa stopa procentowa

Cele polityki monetarnej

Za politykę monetarną odpowiedzialny jest bank centralny, posiadający istotną autonomię. Jest on odpowiedzialny za realizację celów:

• strategicznych (bezpośrednich)

• utrzymanie stabilnego poziomu cen

• należy mieć na uwadze pozostałe cele bezpośrednie: wzrost gospodarczy, ograniczenie bezrobocia, równowagę gospodarki

• pośrednich

• kształtowanie wysokości stóp procentowych

• oddziaływanie na wielkość podaży pieniądza

• wpływanie na wielkość kredytów udzielanych przedsiębiorstwom oraz gospodarstwom domowym oraz na wielkość kredytów ogółem.

• operacyjnych

Agregaty pieniężne

• Z punktu widzenia polityki monetarnej bardzo istotne jest precyzyjne określenie mierników służących określeniu ilości pieniądza.

• Miarami pieniądza, stosowanymi przez NBP i Europejski Bank Centralny (ECB), są tzw. agregaty pieniężne: M0, M1, M2, M3

M0 (BAZA MONETARNA) =

• gotówka (banknoty i monety) znajdujące się w obiegu

• wkłady banków komercyjnych na rachunkach w banku centralnym (w tym rezerwy obowiązkowe)

• Najbardziej wąskie pojęcie podaży pieniądza (ang. high-powered money)

• Inaczej określana jako pieniądz banku centralnego

M1 (wąski agregat pieniężny) =

• Pieniądz gotówkowy w obiegu

• Depozyty bieżące (płatne na żądanie) w monetarnych instytucjach finansowych i instytucjach rządowych szczebla centralnego

M2 (pośredni agregat pieniężny) =

• M1

• Depozyty z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy (=krótkoterminowe wkłady oszczędnościowe)

• Depozyty terminowe do 2 lat, zdeponowane w monetarnych instytucjach finansowych i instytucjach rządowych szczebla centralnego

M3 (szeroki agregat pieniężny) =

• M2

• Instrumenty zbywalne (=operacje z przyrzeczeniem odkupu, jednostki uczestnictwa w funduszach na rynku pieniężnym)

• Dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat, wyemitowane przez monetarne instytucje finansowe

• M3 jest podstawową miarą pieniądza stosowaną przez ECB i NBP (w NBP od 2002r)

Podaż pieniądza

• Podaż pieniądza jest powiązana z bazą monetarną M0 za pośrednictwem mnożnika kreacji pieniądza (mnożnika kredytowego)

• Mnożnik kredytowy obrazuje wielkość zmiany ilości pieniądza w obiegu wywołanej zmianą wielkości bazy monetarnej o jednostkę

• Mnożnik podaży pieniądza jest odwrotnością wskaźnika rezerw obowiązkowych (r) określanych przez bank centralny

• Obecnie we wszystkich krajach pieniądz występuje w formie:

• gotówkowej (jako banknoty banku centralnego i bilon metalowy)

• bezgotówkowej (jako depozyty na rachunkach w banku centralnym i depozyty na rachunkach innych banków)

Kreacja pieniądza bankowego

• Banki komercyjne wpływają na wielkość podaży pieniądza poprzez operacje kredytowe, czyli udzielanie pożyczek pieniężnych klientom

• Kreacja pieniądza następuje dzięki wykorzystaniu depozytów płatnych na żądanie (składnik M1)

• W okresie stabilizacji gospodarczej wpłaty i wypłaty gotówki do/z banku przeplatają się wzajemnie

• Bank nie musi mieć pełnego pokrycia zobowiązań w gotówce - może utrzymywać rezerwę gotówkową, która wystarczy do zabezpieczenia wkładów na żądanie

• Minimalną wysokość pozostawionych środków określa stopa rezerw obowiązkowych (r), określana przez bank centralny

Założenie: stopa rezerw obowiązkowych 20%

• W banku I klient składa depozyt gotówkowy o wartości 200 tys zł. Po wpłacie depozytu bank posiada nadmierny w stosunku do potrzeb stan środków pieniężnych (wyższy od pogotowia gotówkowego) - może udzielić kredytu w wysokości 80% zgromadzonego depozytu

BANK I - wpłata depozytu 200 tys zł

Aktywa Pasywa

Gotówka 200 Depozyty 200

Razem 200 Razem 200

• Bank I decyduje się udzielić kredytu klientowi B na kwotę 160 tys zł. Klient z uzyskanych środków reguluje zobowiązania wobec wierzycieli posiadających rachunek w banku II

BANK I - udzielenie 160 tys zł kredytu firmie B

Aktywa Pasywa

Depozyt rezerwowy 40 Depozyty 200

Kredyt dla firmy B 160

Razem 200 Razem 200

BANK II - przyjęcie środków na r-k kontrahenta firmy B

Aktywa Pasywa

Gotówka 160 Depozyty 160

Razem 160 Razem 160

• Po wpłacie depozytu, aktywa banku II wzrastają o 160 tys zł. Bank wykorzystuje nadmiar środków finansowych, udzielając kredytu firmie C w wysokości 80% posiadanych środków. Firma C całość kredytu wpłaca na rachunek bieżący w banku III

BANK II - udzielenie 128 tys zł kredytu firmie C

Aktywa Pasywa

Depozyt rezerwowy 32 Depozyty 160

Kredyt dla firmy C 128

Razem 160 Razem 160

BANK III - przyjęcie na r-k 128 tys zł od klienta C

Aktywa Pasywa

Gotówka 128 Depozyty 128

Razem 128 Razem 128

• Pożyczka banku II stając się depozytem banku III powiększyła stan jego aktywów o 128 tys zł i zapewniła mu rezerwy nadwyżkowe w wysokości 102,4 tys zł. Środki te bank może przeznaczyć na pożyczki, przyczyniając się do dalszej kreacji pieniądza.

• Ekspansja kredytowa odbywać się może do momentu zrównania nadwyżki z rezerwami obowiązkowymi banków

• Mnożnik kreacji pieniądza=5

(odwrotność stopy rezerw obowiązkowych=1/0,2)

• Zmiana podaży pieniądza na skutek akcji kredytowej (przyrost depozytów na żądanie D)

200 tys zł * 5 = 1 000 tys zł

depozyt pierwotny 200 tys zł

depozyt wtórny 800 tys zł

Czynniki wpływające na rozmiar kreacji pieniądza:

• Stopa rezerw obowiązkowych

przykład: przyrost podaży pieniądza (depozyty na żądanie) dla 200 tys zł depozytu pierwotnego

• Wartość rezerw gotówkowych banków

r-stopa rezerw obowiązkowych

R-rezerwa gotówkowa (czasowo wole środki)

D-depozyty (na żądanie) jednostek niebankowych w bankach komercyjnych

Instrumenty polityki pieniężnej

• Podstawowe instrumenty, za pomocą których bank centralny oddziałuje na banki komercyjne w zakresie kształtowania podaży pieniądza

Stopy procentowe

• Stopy procentowe

• Stopy procentowe ustalane są przez Radę Polityki Pieniężnej. Ich poziom ma wpływ na oprocentowanie kredytów i depozytów w systemie bankowym (cena pieniądza)

• Podnosząc stopy procentowe, bank centralny zaostrza politykę pieniężną (zmniejsza ilość pieniądza w obiegu)

• Obniżając stopy procentowe, bank centralny łagodzi politykę pieniężną (zwiększa ilość pieniądza w obiegu)

• Bank centralny udziela bankom komercyjnym kredytów:

• lombardowego

• redyskontowego

• Kredyt lombardowy

• Udzielany jest przez NBP bankom komercyjnym na 1 dzień, pod zastaw papierów wartościowych

• Kwota kredytu nie może być wyższa niż 80% wartości nominalnej zastawianych papierów wartościowych

• Stopa procentowa na kredyt lombardowy jest najwyższa - określa krańcowy koszt pozyskania środków na rynku międzybankowym (obecnie 5,50%)

• Kredyt redyskontowy

• Udzielany jest przez NBP bankom komercyjnym, które przedstawiają do tzw. dyskonta zdyskontowane przez siebie weksle

• Wysokość stopy redyskontowej ma wpływ na wysokość pożyczek zaciąganych przez banki (obecnie 4,25%)

• Wzrost stopy redyskonta powoduje uzyskanie niższej ceny za przedstawione weksle i zmniejsza możliwość kreowania pieniądza przez kredyt

• Stopa referencyjna

• Określa rentowność bonów pieniężnych NBP, zakupywanych przez banki komercyjne dysponujące nadmiarem środków pieniężnych

• Jest uważana za podstawową stopę procentową, kształtującą cenę pieniądza na rynku (obecnie 4,00%)

• Stopa depozytowa

• Stopa depozytowa określa oprocentowanie jednodniowych depozytów składanych przez banki komercyjne, dysponujące nadmiarem gotówki, w banku centralnym

• Stopa ta określa najniższe możliwe oprocentowanie na rynku (obecnie 2,50%)

Podstawowe stopy procentowe NBP

Stopa procentowa:	Oprocentowanie	Obowiązuje od dnia
Stopa referencyjna	4,00%	2006-03-01
Kredyt lombardowy	5,50%	2006-03-01
Stopa depozytowa NBP	2,50%	2006-03-01
Redyskonto weksli	4,25%	2006-03-01

• Rezerwy obowiązkowe

• Polityka rezerw obowiązkowych

• Wprowadzenie rezerw obowiązkowych ma na celu:

• Regulowanie potencjału kredytowego banków komercyjnych

• Zabezpieczenie płynności banków komercyjnych

• Podwyższenie minimalnej stopy zmniejsza zdolność kreowania pieniądza bankowego

• Podstawę rezerwy obowiązkowej stanowią wkłady podmiotów niebankowych w bankach

• Obowiązkowa minimalna stopa rezerw określa, jaka część wkładu w bankach komercyjnych powinna zostać zdeponowana na rachunku w banku centralnym

• Wysokość rezerwy jest różnicowana w zależności od rodzaju wkładów (ze względu na rodzaj podmiotu, długość trwania depozytu, wielkość wkładu)

Operacje otwartego rynku

• Operacje otwartego rynku

• Transakcje dokonywane z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi dotyczą:

• Sprzedaży lub zakupu papierów wartościowych

• Sprzedaży lub zakupu dewiz

• Emisji i sprzedaży papierów wartościowych NBP

• Sprzedaż papierów wartościowych przez bank centralny prowadzi do zmniejszenia ilości pieniądza w obiegu

• Skup papierów wartościowych przez bank centralny skutkuje zwiększeniem pieniądza w obiegu

Operacje otwartego rynku mogą mieć charakter:

• bezwarunkowy - kupno/sprzedaż papierów wartościowych i/lub walut

• warunkowy - transakcja pomiędzy bankiem centralnym a komercyjnym z jednoczesnym przyrzeczeniem zawarcia transakcji odwrotnej w przyszłości

• Transakcje REPO (repurchase agreement) -zakup przez NBP papierów wartościowych po określonej cenie z jednoczesnym przyrzeczeniem ich odsprzedaży po cenie wyższej, w określonym dniu w przyszłości cel: zwiększenie na pewien czas płynności systemu bankowego

• Transakcje REVERSE REPO - sprzedaż papierów wartościowych przez NBP bankom komercyjnym z jednoczesnym ich odkupem w przyszłości cel: zmniejszenie płynności systemu bankowego poprzez wycofanie pieniądza z rynku

• Operacje dewizowe typu SWAP - kupno dewiz z dostawą natychmiastową przy jednoczesnej obietnicy odsprzedaży tej samej kwoty w określonym terminie po ustalonym kursie

• Zalety operacji otwartego rynku

• Operacje kupna/sprzedaży inicjuje bank centralny

• Operacje mogą być dokonywane w dowolnej skali

• Operacje następują w sposób ciągły (transakcje zawierane codziennie) są płynnym środkiem sterowania gospodarka

• Aktualnie operacje otwartego rynku polegają głównie na emisji własnych papierów dłużnych (14-dniowych bonów pieniężnych), o minimalnej rentowności równej stopie referencyjnej

Lokaty krótkoterminowe

• Lokaty krótkoterminowe

• Banki komercyjne posiadają możliwość składania krótkookresowego (jednodniowego) depozytu w NBP

• Lokaty pozwalają na zagospodarowanie nadwyżek płynnych środków - zapobiegają spadkowi stóp procentowych na międzybankowym rynku pieniężnym poniżej stopy depozytowej

SYSTEM BANKOWY

System bankowy

• System bankowy jako składowa systemu finansowego odpowiada za kreowanie pieniądza i tworzenie warunków, w których pieniądz może pełnić swoje funkcje

• Nowoczesny system bankowy ma strukturę dwuszczeblową, na którą składają się:

• bank centralny

• banki komercyjne

System bankowy-ramy prawne

• Najważniejszym źródłem prawa bankowego jest ustawa z 29.08.97r.-Prawo bankowe (Dz. U. Nr 140, poz. 989)

• Bank - osoba prawna utworzona zgodnie z przepisami ustaw, działająca na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym

Bank centralny

Bank centralny spełnia funkcje:

• banku emisyjnego, mającego wyłączne prawo do emisji znaków pieniężnych

• banku banków komercyjnych (w ramach której bank centralny realizuje - za pomocą odpowiednich narzędzi - założenia polityki monetarnej)

• banku państwa albo kasjera rządu (obsługa budżetu państwa)

Narodowy Bank Polski

• NBP Działa na podstawie ustawy o NBP z 29.08.97 O Narodowym Banku Polskim (Dz.U.Nr 140 poz 938) oraz innych ustaw (w szczególności prawa bankowego)

• NBP jest centralnym bankiem RP

• NBP ma osobowość prawną i prawo używania pieczęci państwowych z godłem państwowym

• NBP nie podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych

• Działalność NBP jest prowadzona na terenie RP (bank ma siedzibę w Warszawie)

• NBP może być członkiem międzynarodowych instytucji finansowych i bankowych. Nie może być udziałowcem bądź akcjonariuszem innych osób prawnych (z wyjątkiem prowadzących działalność usługową wyłącznie na rzecz instytucji finansowych i Skarbu Państwa)

• Do głównych zasad funkcjonowania banku centralnego należy jego niezależność od rządu

• Relacje między rządem a bankiem centralnym należą do jednego z podstawowych spornych zagadnień systemu finansowego

• Podstawowym celem polskiego banku centralnego jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, jeśli nie ogranicza to podstawowego celu NBP

Do pozostałych zadań NBP należą:

• organizowanie rozliczeń pieniężnych

• prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi

• prowadzenie działalności dewizowej w określonych ustawami granicach

• prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa

• regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie

• kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego

• opracowanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa

• wykonywanie innych zadań określonych ustawami

Struktura organizacyjna NBP

Organy Narodowego Banku Polskiego

• Prezes NBP

• Rada Polityki Pieniężnej

• Zarząd NBP

Prezes NBP

• Powoływany na wniosek Prezydenta RP przez Sejm na okres 6 lat (max. na 2 kadencje)

• Przewodniczy Radzie Polityki Pieniężnej, Zarządowi NBP, Komisji Nadzoru Bankowego, reprezentuje NBP na zewnątrz

Rada Polityki Pieniężnej (RPP)

• Skład: 9 członków powoływanych przez Prezydenta RP, Sejm i Senat, na okres 6 lat (max. jedna kadencja)

• Organ, który projektuje i określa narzędzia polityki pieniężnej (w tym względzie jest autonomiczny od rządu i parlamentu)

Zadania RPP:

• Ustalanie wysokości stóp procentowych

• Określanie zasad tworzenia rezerw obowiązkowych banków

• Ustalanie zasad funkcjonowania operacji otwartego rynku

• Wyznaczanie granic zobowiązań NBP z tytułu zaciągania przez niego pożyczek i kredytów w zagranicznych instytucjach finansowych

• Zatwierdzanie planu finansowego NBP i ocena zarządu NBP

Zarząd NBP

• Skład: od 6 do 9 członków (w tym 2 wiceprezesów)

• Zakres działania zarządu:

• Nadzorowanie operacji otwartego rynku

• Ocena funkcjonowania systemu bankowego

• Realizowanie zadań polityki kursowej

• Udzielanie bankom uprawnień z zakresu obrotu dewizowego

• Ocena obiegu i rozliczeń pieniężnych

Komisja Nadzoru Bankowego

• W Polsce nadzór bankowy działa w ramach NBP. Funkcje kontroli sprawuje Komisja Nadzoru Bankowego.

• Skład: 7 członków (przewodniczący-prezes NBP, zastępca-Minister Finansów)

• Obecnie trwają prace nad projektem ustawy o zintegrowanym nadzorze nad rynkiem finansowym (UNF), zakładającym połączenie instytucji KNB, KPWiG, KNUiE. Superurząd nadzorowałby instytucje rynku kapitałowego, bankowe, emerytalne i ubezpieczeniowe.
  Zadania KNB:

• określanie zasad działania banków, zapewniających bezpieczeństwo środków pieniężnych zgromadzonych przez klientów w bankach

• nadzorowanie banków w zakresie przestrzegania przepisów prawa oraz obowiązujących je norm finansowych

• dokonywanie okresowych ocen stanu ekonomicznego banków i przedstawianie ich Radzie Polityki Pieniężnej

• opiniowanie zasad organizacji nadzoru bankowego i ustalanie trybu jego wykonywania

• w szczególności: wydaje zezwolenia na utworzenie banku, decyduje o zawieszeniu działalności, nakłada kary przewidziane prawem

• Organem wykonawczym KNB jest Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego.

• Zadania Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego

• badanie wypłacalności, płynności i wyników banków

• badanie zgodności udzielonych kredytów z przepisami prawa

• kontrolowanie zabezpieczeń i terminowości spłaty kredytów i innych wierzytelności

• sprawdzanie poprawności stosowania stawek oprocentowania kredytów

• dokonywanie oceny całościowej sytuacji banku

Banki komercyjne

• Banki komercyjne - niezależne przedsiębiorstwa zorientowane na osiągnięcie zysku, których przedmiotem działania jest pieniądz (obrót pieniężny)

• Istota działalności bankowej to operowanie powierzonymi (cudzymi) środkami w celu pomnożenia ich wartości. Działalności towarzyszy element ryzyka, który uzasadnia stosunkowo surowy reżim tworzenia banków

• Bankiem może być jedynie osoba prawna, która spełnia określone w ustawie wymogi i uzyskała zezwolenie na wykonywanie czynności bankowych

Czynności bankowe:

• przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z upływem oznaczonego terminu

• prowadzenie rachunków bankowych

• udzielanie kredytów i pożyczek

• udzielanie gwarancji bankowych

• emitowanie bankowych papierów wartościowych

• przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych

Banki same ponoszą odpowiedzialność za zaciągnięte zobowiązania (Skarb Państwa odpowiada za zobowiązania, za które przyjął odpowiedzialność z tytułu gwarancji i poręczenia)

• Cechy banków komercyjnych:

• Samodzielność - możliwość podejmowania decyzji co do struktury organizacyjnej oraz prowadzonej polityki, w ramach której bank decyduje o zakresie swojej działalności oraz swoich finansach (w granicach prawa bankowego)

• Samofinansowanie - działalność banku sprowadza się do maksymalizowania zysku, w sytuacji ponoszenia wszystkich kosztów prowadzonej działalności; stąd istotne jest ustalenie przez bank takiej polityki depozytowo-kredytowej, która przyniesie zysk (w ramach kontroli przez bank centralny)

• Uniwersalizm - działalność wszystkich banków jest uregulowana wg. takich samych zasad tworzenia banków, likwidacji, kontroli ich działalności

• Banki komercyjne są instytucjami depozytowymi - depozyty stanowią podstawę ich działalności pożyczkowej.

• Rodzaje depozytów:

• depozyty bieżące (wkłady a vista)

• depozyty, na które można wystawiać czeki

• oszczędności i depozyty terminowe

• Zgromadzone przez banki środki pieniężne są lokowane w:

• rządowe papiery wartościowe (weksle i obligacje skarbowe)

• papiery wartościowe banku centralnego

• papiery wartościowe emitowane przez władze samorządowe i lokalne

• pożyczki udzielane przedsiębiorstwom produkcyjnym, usługowym i handlowym

• pożyczki konsumpcyjne

• pożyczki udzielane na zakup nieruchomości

Struktura sektora bankowego

• Na koniec września 2005 r. działalność operacyjną prowadziło:

• 55 krajowych banków komercyjnych (54 spółki akcyjne i 1 bank państwowy),

• 590 spółdzielczych (spośród banków spółdzielczych jedynie Krakowski Bank Spółdzielczy funkcjonował samodzielnie, a pozostałe były zrzeszone w trzech strukturach).

• 6 oddziałów instytucji kredytowych

• Na GPW w Warszawie były notowane akcje 13 banków krajowych oraz austriackiej instytucji kredytowej.

• Kapitał polski kontrolował 10, w tym Skarb Państwa 4 banki komercyjne. Pozostałych 45 krajowych banków komercyjnych kontrolowali inwestorzy zagraniczni

Model systemu bankowego

Amerykański

• Oparty na wyodrębnieniu banków depozytowo-kredytowych i inwestycyjnych oraz na zakazie prowadzenia działalności inwestycyjnej na rynku kapitałowym

Europejski

• Oparty jest na modelu banku uniwersalnego, który może być uczestnikiem rynku kapitałowego

• Brak jest zakazu działania banków specjalistycznych

SYSTEM UBEZPIECZEŃ

Klasyfikacja ubezpieczeń

• Najczęstsza klasyfikacja ubezpieczeń:

• społeczne

• należące do publicznego systemu finansowego

• związane z pracownikiem i jego zatrudnieniem

• gospodarcze

• majątkowe

• od odpowiedzialności cywilnej

• Ustawa z 28.07.1990 r o działalności ubezpieczeniowej dzieli ubezpieczenia na 2 działy:

• Dział I ubezpieczenia na życie

• Dział II ubezpieczenia pozostałe, osobowe i majątkowe

Ubezpieczenie

• Ubezpieczenie - urządzenie gospodarcze, które:

• na podstawie umowy i dzięki opłacie składki pozwala zakładowi ubezpieczeń przyjąć na siebie, a ubezpieczającemu przekazać do zakładu ryzyko negatywnych, ekonomicznych skutków określonego zdarzenia losowego

• na podstawie metod oceny ryzyka pozwala selekcjonować i gromadzić ryzyka przez zakład ubezpieczeń i jednocześnie gromadzić składki, w sposób i w skali pozwalającej co najmniej pokryć przyrzeczone świadczenia z tytułu wypadków ubezpieczeniowych oraz koszty funkcjonowania zakładu

• Składka ubezpieczeniowa - świadczenie pieniężne realizowane przez ubezpieczającego na rzecz zakładu ubezpieczeń z zamian za ochronę ubezpieczeniową

• Podstawową funkcją składki jest gromadzenie funduszu ubezpieczeniowego

Ubezpieczenie

• Świadczenie ubezpieczeniowe - wypłata w wysokości wynikającej z umowy ubezpieczenia, do której ubezpieczyciel jest zobowiązany w przypadku zajścia zdarzenia losowego określonego w umowie

• Zadaniem świadczenia jest finansowa kompensata (całkowita lub częściowa) strat w mieniu, utraty praw, szkód osobistych lub braków finansowych

• Gdy świadczenie służy kompensacie strat majątkowych nazywane jest odszkodowaniem

• Działalność ubezpieczeniowa - działalność prowadzona przez zakład ubezpieczeń na podstawie zezwolenia, polegająca na zobowiązaniu się zakładu (w umowie ubezpieczenia) do udzielenia, w zamian za składkę, ochrony ubezpieczeniowej (wypłaceniu przez zakład świadczenia w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego)

• Działalność ubezpieczeniową prowadzić mogą wyłącznie podmioty mające odpowiednią formę prawną, odpowiednią nazwę i posiadające zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej

• Ubezpieczający - osoba, która zawiera z zakładem ubezpieczeń umowę ubezpieczenia i zobowiązana jest do płacenia składki ubezpieczeniowej

• Ubezpieczony - osoba, której mienie lub życie, albo zdrowie jest przedmiotem ubezpieczenia

• Uprawniony (uposażony, beneficjent) - osoba wskazana (przez ubezpieczonego) jako uprawiona do pobrania sumy ubezpieczenia

• Przedmiot ubezpieczenia - interes ubezpieczeniowy chroniony w ramach stosunku ubezpieczenia

• Wypadek ubezpieczeniowy (zdarzenie ubezpieczeniowe) - zdarzenie losowe, które jest określone w umowie ubezpieczeniowej jako to, którego pojawienie się rodzi prawo do uzyskania świadczenia od zakładu ubezpieczeń

Ubezpieczenia społeczne

• Ubezpieczenia społeczne wchodzą w skład systemu finansowego ze względu na partycypowanie budżetu państwa w ich finansowaniu

• W krajach europejskich systemy ubezpieczenia społecznego są powszechnie dotowane z finansów publicznych - różna jest skala dotacji

(Polska - ok. 28 mld zł rocznie)

Zabezpieczenie społeczne

• Ubezpieczenie społeczne jest traktowane jako część zabezpieczenia społecznego - systemu pomocy ze strony państwa dla obywateli znajdujących się w potrzebie (dzieci, ludzi starych, chorych niepełnosprawnych, bezrobotnych, wychowujących dzieci, o niskich dochodach)

• Zabezpieczenie społeczne

• prewencja i łagodzenie skutków ubóstwa (węższe znaczenie)

• całokształt środków i działań, za pomocą których państwo stara się zabezpieczyć obywateli przed nie zawinionym przez nich niedostatkiem i — dzięki systemowi świadczeń — zagwarantować im minimum egzystencji (szersze znaczenie)

• Zabezpieczenie społeczne w Polsce obejmuje:

• ubezpieczenie społeczne

• ochronę zdrowia

• pomoc społeczną

W skład zabezpieczenia społecznego wchodzą: ubezpieczenie społeczne i zaopatrzenie społeczne, fundusze emerytalne, pomoc społeczna, świadczenia socjalne, świadczenia dla kombatantów, działalność pożytku publicznego

Ubezpieczenia społeczne

• System świadczeń zabezpieczający pracowników i ich rodziny przed ujemnymi następstwami utraty lub ograniczenia możliwości zarobkowania, utraty żywiciela lub zwiększenia obciążeń rodzinnych (choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, starość, śmierć, brak pracy)

• Cechy ubezpieczenia społecznego:

• gwarancje ustawowe

• przymusowy charakter

• związek z pracą

• roszczeniowość

• nie nastawione na osiąganie zysku

• funkcjonujące na zasadzie solidarności (redystrybucja środków od bogatszych do biedniejszych)

Rozwój ubezpieczeń społecznych

• Ubezpieczenia społeczne wywodzą się z ubezpieczenia gospodarczego (zabezpieczenia się przed niekorzystnymi zdarzeniami losowymi)

• Pierwsze obowiązkowe powszechne ubezpieczenia społeczne wprowadzono w:

• Niemczech 1883-89 (chorobowe, od wypadków przy pracy, inwalidztwa i na starość)

• Austrii 1887-88 (wypadkowe i chorobowe) i 1906 (emerytalne pracowników umysłowych)

• Francji 1910 (inwalidzkie i na starość)

• Wielkiej Brytanii 1908 (na starość), 1911 (chorobowe i na wypadek inwalidztwa oraz od bezrobocia)

• Rosji 1912 (wypadkowe i chorobowe)

• Polsce 1919 (chorobowe i później pozostałe)

• Stopniowo następowało rozszerzanie kręgu osób obejmowanych systemem ubezpieczeń społecznych — początkowo tylko niektóre grupy pracownicze, później wszyscy pracujący

Ubezpieczenia społeczne

• System ubezpieczeń społecznych w Polsce obejmuje:

• ubezpieczenie emerytalne

• ubezpieczenia rentowe

• ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa (ubezpieczenie chorobowe)

• ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (ubezpieczenie wypadkowe)

System emerytalny

Rodzaje systemów emerytalnych na świecie:

• repartycyjny - osoby pracujące opłacają składki, które są przeznaczane na finansowanie bieżących emerytur (WADY: duża wrażliwość na proces starzenia się społeczeństwa i bezrobocie większe obciążenia osób pracujących; uzależnienie od nacisków politycznych; ZALETY: mała wrażliwość na kryzysy rynków finansowych i zjawisko inflacji)

• kapitałowy - każdy pracownik wpłaca składki na własne konto w funduszu emerytalnym, który później będzie wypłacał świadczenia (emeryturę) (WADY: zagrożenie wysoką inflacją i kryzysami na rynkach finansowych; ZALETY: odporność na starzenie się społeczeństwa i bezrobocie)

• rozwiązania mieszane - ZALETY: dywersyfikacja ryzyka, związanego z danym sposobem finansowania emerytur

System emerytalny w Polsce

• Do 1998 r. w Polsce istniał repartycyjny system emerytalny, oparty na umowie pokoleniowej

• Podstawą systemu był Zakład Ubezpieczeń Społecznych, do którego trafiało co miesiąc 45% płacy brutto (przed opodatkowaniem), przeznaczanej na wypłatę bieżących świadczeń

• Stary system nie zachęcał do płacenia wysokich składek (wysokość emerytury miała niewielki związek z wpłacanymi wcześniej pieniędzmi)
  emerytura = 0,24 x kwota bazowa x 0,013 P x LS + 0,007 P x LN
  kwota bazowa - średnie wynagrodzenie w gospodarce za poprzedni kwartał

P - podstawa wymiaru emerytury (zwaloryzowane wynagrodzenia pracownika ze wskazanego przezeń okresu)

LS - lata składkowe (okres opłacania składek na ZUS)

LN - lata nieskładkowe (niektóre okresy pozostawania bez pracy i niepłacenia składek)

• Stary system emerytalny okazał się mało wydolny (niski wiek emerytalny, mało ostre kryteria przyznawania rent inwalidzkich i szerokie uprawnienia dla różnych branż i grup zawodowych)

• Zaczęły pojawiać się trudności z zapewnieniem wypłacalności Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (spadek liczby zatrudnionych i szybki przyrost liczby nowych emerytów oraz wzrost faktycznej wartości emerytur w stosunku do płac realnych)

• Zmiany systemowe oraz starzenie się społeczeństwa spowodowały konieczność gruntownej reformy systemu ubezpieczeń emerytalnych

• Wprowadzony w styczniu 1999 roku nowy system emerytalny opiera się na trzech filarach

• Państwo gwarantuje emerytom otrzymywanie minimalnej emerytury z I i II filaru łącznie, stanowiącej 28% średniej krajowej płacy brutto (tzw. stopa zastąpienia). Warunkiem jest:

• osiągnięcie wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn)

• przepracowanie odpowiedniej liczby lat (20 lat dla kobiet, 25 lat dla mężczyzn)

I Filar

• I Filar - obowiązkowy, powszechny, repartycyjny, administrowany przez państwo, opiera się na zasadzie redystrybucji

• Zebrane przez ZUS składki nie są nigdzie inwestowane - przeznacza się je od razu na wypłaty dla pobierających świadczenia

• Każdy pracownik posiada indywidualne konto pracownika, na którym są odnotowywane wpłaty do systemu - ma to umożliwić wyliczenie wysokości wypłacanej z pierwszego filaru emerytury i renty

• Z ZUS-u wydzielone zostały cztery fundusze:

• emerytalny (19,52% podstawy wymiaru składki), na wypłaty emerytur

• rentowy (13,00% podstawy wymiaru składki), na wypłaty rent z tytułu niezdolności do pracy, rent szkoleniowych, rodzinnych, dodatków dla sierot, dodatków pielęgnacyjnych i zasiłków pogrzebowych

• chorobowy (2,45% podstawy wymiaru składki), na świadczenia z tytułu niezdolności do pracy z powodu choroby albo macierzyństwa

• wypadkowy (0,97% - 3,86% podstawy wymiaru składki), na świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych

Przychód brutto 1500złpracownik otrzyma 1044,75zł

• Od składki ubezpieczonego, płaconej na ubezpieczenie emerytalne, 7,3% podstawy wymiaru odprowadzane jest do otwartego funduszu emerytalnego

II Filar

• II Filar - Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE)

• II Filar - obowiązkowy, powszechny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne podmioty

• Składki wpłacane do tego podsystemu nie zostają przeznaczone na wypłaty świadczeń dla aktualnych emerytów i rencistów, ale trafiają do specjalnie w tym celu utworzonych otwartych funduszy emerytalnych

• Fundusze są zarządzane przez specjalnie powołane spółki akcyjne - Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE)

• Fundusze emerytalne mają charakter otwarty- każdy uprawniony może dowolnie wybrać fundusz, a fundusz nie może odmówić mu członkostwa

• Istnieje obowiązek przynależności do funduszu dla każdej osoby objętej ubezpieczeniem społecznym urodzonej po 31 grudnia 1968 r.

• Istotą działalności otwartych funduszy emerytalnych jest gromadzenie i inwestowanie środków pieniężnych członków OFE z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego

II Filar

• Każdy członek funduszu ma indywidualny rachunek, na którym odnotowana jest ilość tzw. jednostek rozrachunkowych (wartość jednostki rozrachunkowej ustalana jest każdego dnia roboczego w oparciu o wartość aktywów funduszu)

• Obowiązkiem funduszu emerytalnego jest lokowanie aktywów (z zastrzeżeniem zapewnienia max. stopnia bezpieczeństwa lokat)

• Minimalną akceptowaną zyskowność inwestycji zapewnia mechanizm minimalnej wymaganej stopy zwrotu (jeżeli stopa zwrotu któregoś z funduszy jest niższa, powstały niedobór pokrywany jest ze środków PTE)

• Fundusze przesyłają każdemu członkowi, (nie rzadziej niż co 12 mies), informację o wysokości środków znajdujących się na rachunku (a także terminach wpłat składek, ich przeliczeniu na jednostki rozrachunkowe oraz dane dotyczące wyników inwestycyjnych funduszu)

• OFE może pobierać opłaty:

• opłatę dystrybucyjną
  (pobieraną od składki; opłata od składki nie może przekroczyć 7% - docelowo w 2014 r. opłata ma być obniżona do 3,5 %)

• opłatę za zarządzanie
  (nie wyższą niż 0,045% zarządzanych aktywów netto)

• opłatę z tytułu dokonania wypłaty transferowej
  (pobierana w wyniku decyzji członka o przeniesieniu środków do innego otwartego funduszu, tylko wtedy, gdy staż członkowski jest niższy niż 24 miesiące)

• Bezpieczeństwo środków w II Filarze:

• wysokie wymagania kapitałowe dla OFE (min 2 mln Euro kapitałów własnych)

• odpowiedzialność PTE wobec członków OFE funduszu za szkody wynikłe z nienależytego wykonania obowiązków

• zdeponowanie wszystkich środków przez bank-depozytariusza poza OFE

• Fundusz Gwarancyjny tworzony z wpłat wszystkich OFE na wypadek zbyt słabych wyników lub upadłości któregoś z OFE

• III Filar - Indywidualne ubezpieczenia

• III Filar - dodatkowy, dobrowolny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne podmioty; wszelkie formy dodatkowego oszczędzania na zakończenie kariery

• Forma oszczędzania:

• Pracownicze Programy Emerytalne (PPE) - forma zorganizowanego, grupowego oszczędzania na emeryturę

• Indywidualne Konta Emerytalne (IKE) - indywidualna forma oszczędzania

• Pracownicze Programy Emerytalne (PPE) - tworzone przez pracodawców dla zatrudnianych przez nich pracowników

• Pracodawca z własnej woli stwarza swoim pracownikom warunki dobrowolnego gromadzenia środków finansowych, w formie składek, które nalicza, pobiera i przekazuje na rachunek instytucji zarządzających środkami (zakładu ubezpieczeń, funduszu inwestycyjnego albo specjalnie w tym celu utworzonego pracowniczego funduszu emerytalnego)

• Obecnie działa nieco ponad 300 PPE obejmujących około 100 tys. osób

• Indywidualne Konto Emerytalne (IKE) umożliwia systematyczne oszczędzanie środków z przeznaczeniem na przyszłą emeryturę

• Każdy może założyć jedno IKE i odkładać na nie rocznie kwotę równą max 150% średniego miesięcznego wynagrodzenia (3435 zł w 2005 r.)

• Środki zgromadzone na IKE zostaną zwolnione z tzw. "podatku Belki”. Warunkiem zwolnienia jest:

• wypłata środków po ukończeniu 60 roku życia (lub po nabyciu wcześniejszych uprawnień emerytalnych i ukończeniu 55 roku życia)

• dokonywanie wpłat przez co najmniej 5 lat kalendarzowych

• zgromadzenie ponad połowy oszczędności nie później niż 5 lat przed wypłatą

• IKE mogą prowadzić:

• banki (konto emerytalne na zasadzie lokaty systematycznego oszczędzania)

• towarzystwa funduszy inwestycyjnych (rachunek inwestycyjny w Towarzystwie Funduszy Inwestycyjnych)

• biura maklerskie (rachunki papierów wartościowych lokowanie środków w papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu)

towarzystwa ubezpieczeń na życie (ubezpieczenie na życie z funduszem kapitałowympoza pomnażaniem kapitału zakład gwarantuje ubezpieczonemu wypłatę odszkodowania w sytuacji, gdy dojdzie do nieszczęśliwego wypadku lub wypłatę dla jego spadkobierców, gdy nastąpi śmierć ubezpieczonego)

• Przykład: osoba młoda, nie dysponująca znacznymi nadwyżkami finansowymi, która będzie wpłacać do IKE 75 zł miesięcznie.

• Tak długa perspektywa pozwala na wybranie nawet bardziej agresywnych sposobów lokowania środków. Wskazane jest skorzystanie o oferty funduszy inwestycyjnych lub zakładów ubezpieczeń.

• Warto zwrócić uwagę na to, by profil inwestycyjny wybranego produktu pozwalał na lokowanie dużej części środków np. w akcje. Przy takim wariancie uzyskanie założonej w symulacji długoterminowej stopy zwrotu na poziomie 5% powinno być łatwe.

• Przy opisanych powyżej założeniach posiadacz IKE zaoszczędzi na podatku od zysków kapitałowych prawie 6,8 tys. zł. Miesięcznie będzie to ok. 7,5 zł, czyli nieco ponad 10% składki

Ubezpieczenie społeczne rolników

• Ubezpieczenie społeczne rolników powierzono odrębnej instytucji - Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS)

• KRUS zajmuje się:

• działalnością prewencyjną, rehabilitacyjną, leczniczą oraz inicjowaniem ubezpieczeń wzajemnych

• wypłatą rent strukturalnych, zasiłków rodzinnych, świadczeń kombatanckich

• obsługą ubezpieczenia zdrowotnego rolników i ich domowników (płatnik składek)

• Ubezpieczenie społeczne rolników obejmuje rolników, ich małżonków i pracujących z nimi domowników

• Rolnikiem jest osoba zamieszkująca i prowadząca na terytorium RP działalność rolniczą w swoim gospodarstwie o powierzchni pow. 1 ha (lub tzw. dział specjalny produkcji rolnej)

• W zależności od warunków spełnianych przez osobę, objęcie ubezpieczeniem następuje w trybie obowiązkowym (z mocy ustawy) lub dobrowolnym (na wniosek)

• W ubezpieczeniu społecznym rolników funkcjonują dwa rodzaje ubezpieczenia:

• ubezpieczenie emerytalno-rentowe (finansowane w przeważającej części z dotacji budżetowej, uzupełnionej dochodami ze składek ubezpieczonych rolników)

• ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie (finansowane ze składek od rolników, gromadzone w Funduszu Składkowym Ubezpieczenia Społecznego Rolników)

Ubezpieczenie emerytalno-rentowe

• Ubezpieczenie emerytalno-rentowe dotyczy (z mocy ustawy) rolnika, małżonka i domownika

• Ubezpieczenie zapewnia:

• emeryturę

• rentę

• rentę rodzinną

• rentę szkoleniową

• dodatki do emerytur i rent

• Ubezpieczenie jest finansowane przez Fundusz Emerytalno-Rentowy Rolników. Środki na Fundusz pochodzą:

• ze składek rolników (6%)

• z budżetu państwa (95%-ok. 15 mld zł)

• Do wydatków Funduszu należą:

• emerytury i renty rolnicze (84%-ok.13,6 mld zł)

• dodatki do emerytur i rent (4,8%)

• składki na ubezpieczenia zdrowotne (9%w całości z budżetu państwa)

dane za 2003 rok

Ubezpieczenie chorobowe, wypadkowe, macierzyńskie

• Ubezpieczeniu podlega rolnik, małżonek i domownik (dopuszczalna jest również opcja dobrowolnego ubezpieczenia)

• Z ubezpieczenia przysługuje:

• zasiłek chorobowy

• zasiłek macierzyński

• jednorazowe odszkodowanie (za uszczerbek na zdrowiu)

• Ubezpieczenie jest finansowane przez Fundusz Składkowy, zorganizowany na zasadzie samofinansowania

Działalność Rehabilitacyjno-Prewencyjna

• Za finansowanie działalności odpowiedzialny jest Fundusz Rehabilitacyjno-Prewencyjny

• Celem działań jest:

• zapobieganie wypadkom przy pracy

• działalność rehabilitacyjna

• Środki na Fundusz pochodzą:

• z Funduszu Składkowego (13%)

• z dotacji budżetu państwa (87%-ok.29 mln zł)

dane za 2003 rok

Ubezpieczenia gospodarcze

• Ubezpieczenia gospodarcze rozwinęły się w XIX w w celu zabezpieczenia się przed niekorzystnymi skutkami zdarzeń losowych. Wyróżnia się:

• ubezpieczenia wzajemne - polegające na solidarności określonych grup podmiotów, zagrożonych podobnym ryzykiem wystąpienia zdarzeń

• ubezpieczenia komercyjne -zorientowane na zysk

• Funkcje współczesnych ubezpieczeń gospodarczych:

• ochrona ludzi i majątku przed skutkami różnych zdarzeń losowych

• ograniczanie różnego rodzaju ryzyka przez politykę ubezpieczeniową

• mobilizacja oszczędności w gospodarce

• sprzyjanie rozwojowi gospodarczemu (poprzez tworzenie warunków do prowadzenia działalności; np. ubezpieczenia transakcji gospodarczych)

• Ubezpieczenia gospodarcze dzielą się na:

• ubezpieczenia na życie

• ubezpieczenia majątkowe

• pozostałe ubezpieczenia osobowe

• Ubezpieczenia gospodarcze mogą być:

• dobrowolne

• obowiązkowe (OC rolników, OC pojazdów mechanicznych, ubezpieczenie budynków rolnych)

• Ze względu na znaczące różnice pomiędzy ubezpieczeniami na życie i majątkowymi, nowoczesny system ubezpieczeń zakłada odrębność tych 2 rodzajów działalności prowadzonej przez towarzystwa ubezpieczeniowe

• Ubezpieczenia na życie mają zwykle charakter długoterminowy, co zmusza do właściwego lokowania środków i ochrony ich wartości

Instytucje rynku ubezpieczeniowego

• Ustawa z 28.07.90 r o działalności ubezpieczeniowej (oraz nowelizacja z 1995 r.) wyodrębnia:

• Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE)

• Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny

• Urząd Rzecznika Ubezpieczonych

• Polskie Biuro Ubezpieczeń Komunikacyjnych

KNUiFE

• Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych jest organem nadzoru rynku ubezpieczeń w Polsce:

• analizuje sytuację finansową zakładów ubezpieczeniowych w celu zapewnienia im wypłacalności

• kontroluje działalność zakładów, wydaje zalecenia mające na celu usunięcie nieprawidłowości, może nakładać kary pieniężne na członków zarządu i/lub zakłady ubezpieczeń

• opiniuje Ministrowi Finansów wydawanie zezwoleń na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej

• wydaje zezwolenia na wykonywanie czynności agenta ubezpieczeniowego i brokera

Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny

• Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny pełni rolę zabezpieczenia interesów klienta zakładów ubezpieczeniowych przed skutkami ich niewypłacalności

• wypłaca odszkodowania i świadczenia z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia OC (rolników i posiadaczy pojazdów mechanicznych), gdy nie ustalono sprawcy lud sprawca nie posiadał obowiązkowego OC

• zaspokaja roszczenia osób z tytułu upadłości zakładu ubezpieczeń

Urząd Rzecznika Ubezpieczonych

• Urząd Rzecznika Ubezpieczonych reprezentuje i chroni interesy ubezpieczonych wynikające z zawartych umów ubezpieczenia. Ma prawo do:

• proponowania zmian w przepisach regulujących sytuację rynku ubezpieczeniowego

• informowania KNUiFE o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu zakładów ubezpieczeń

• rozstrzygania skarg ubezpieczonych

Polskie Biuro Ubezpieczeń Komunikacyjnych

• Polskie Biuro Ubezpieczeń Komunikacyjnych zrzesza zakłady prowadzące ubezpieczenia pojazdów w ruchu zagranicznym

• pełni rolę koordynacyjną w zakresie obowiązkowego OC w ruchy zagranicznym

• zawiera z zagranicznymi ubezpieczycielami umowy o wzajemnym uznawaniu wydawanych dokumentów ubezpieczenia

• prowadzi działania związane z likwidacją szkód spowodowanych na terenie RP przez zagranicznych posiadacz pojazdów

FINANSE PRZEDSIĘBIORSTW

Finanse przedsiębiorstwa

• Finanse przedsiębiorstwa - zjawisko związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych na cele działalności gospodarczej przedsiębiorstwa

• Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa - pozyskiwanie źródeł finansowania działalności przedsiębiorstwa oraz przeznaczanie ich na zakup lub odtwarzanie składników majątku w sposób pozwalający na realizację jego celów

Cele przedsiębiorstwa

• Celem wszelkich decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie jest maksymalizacja jego wartości rynkowej - wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa prowadzi do zwiększenia stanu posiadania jego właścicieli

• Podział celów przedsiębiorstwa:

• Cele długookresowe

• Cele krótkookresowe

Cele długookresowe:

• cele marketingowe (np. przyrost sprzedaży, zwiększenie udziału w rynku)

• cele innowacyjne (np. wprowadzenie nowej linii, unowocześnienie dotychczasowych produktów)

• cele finansowe (np. zyskowność, osiągnięcie zysku operacyjnego)

• cele zaopatrzenia przedsiębiorstwa w zasoby (np. właściwe wykorzystanie zasobów naturalnych, ludzkich, kapitału)

• Cele krótkookresowe - skonkretyzowane cele, jakich osiągnięcia oczekuje przedsiębiorstwo w sukcesywnej realizacji celów długookresowych

• Zadania krótkookresowe determinują tempo i moment realizacji celów długookresowych:

• przyrost udziału w rynku

• wprowadzenie jednej modyfikacji produktu rocznie

• poprawa zyskowności o 10% rocznie

• zmniejszenie zakupu surowców, pracowników

• zwiększenie płac

Finanse przedsiębiorstwa

• Dla efektywności ulokowanych w przedsiębiorstwie kapitałów istotne znaczenie ma łączna nadwyżka finansowa (tzw cash flow = zysk+odpisy amortyzacyjne)

Otoczenie przedsiębiorstwa

• Czynniki wpływające na decyzje przedsiębiorstwa:

• uwarunkowania wewnętrzne (cele przedsiębiorstwa, sposób zarządzania, efektywność)

• uwarunkowania zewnętrzne

• ryzyko gospodarcze (możliwości zbytu, polityka podatkowa, wzrost konkurencji itd)

• ryzyko finansowe (zdolność terminowego regulowania zobowiązań, zmiana stóp procentowych)

Analiza finansowa

• Analiza finansowa polega na przetwarzaniu informacji o działalności i sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa

• Wyniki analizy finansowej umożliwiają poznanie, ocenę i opracowanie sposobów usprawnienia działalności przedsiębiorstwa

• O wynikach analizy decydują materiały źródłowe:

• zewnętrzne

• wewnętrzne

• Materiały zewnętrzne - informacje o otoczeniu przedsiębiorstwa, dotyczące otoczenia konkurencyjnego firmy

• wielkość rynku, perspektywy wzrostu

• specyficzne uregulowania dotyczące danej branży

• konkurencyjne podmioty, ich udział w rynku, strategie rozwoju, elementy przewagi konkurencyjnej

• Materiały wewnętrzne - zawierają dane o przedsiębiorstwie; mogą mieć charakter:

• ewidencyjny (dane księgowe zawarte w sprawozdaniach finansowych)

• pozaewidencyjny (dokumenty z posiedzeń zarządu, rady nadzorczej, spotkań ze związkami zawodowymi itd.)

Sprawozdania finansowe:

• Bilans przedsiębiorstwa

• Rachunek wyników (rachunek zysków i strat)

• Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych

• Bilans przedsiębiorstwa - zestawienie przedstawiające sytuację ekonomiczno-finansową przedsiębiorstwa w danym momencie historycznym

• Bilans zawiera informacje charakteryzujące ogólną sytuację majątkową i finansową przedsiębiorstwa

• Aktywa - pokazują majątek przedsiębiorstwa; w skład aktywów wchodzą wszystkie składniku majątku służące do pomnażania dochodów przedsiębiorstwa i zwiększania jego wartości. Dzielą się na:

• majątek trwały (środki trwałe) - składniki majątku o okresie trwania powyżej 1 roku, np. nieruchomości, budynki, maszyny produkcyjne, długoterminowe papiery wartościowe

• majątek obrotowy (środki obrotowe) - składniki majątku o okresie trwania poniżej 1 roku, np. pieniądze, zapasy, produkty przeznaczone na sprzedaż, należności do 1 roku

Bilans przedsiębiorstwa

• Pasywa - pokazują źródła finansowania przedsiębiorstwa; w skład pasywów wchodzą wszystkie środki finansowania majątku spółki. W bilansie pasywa dzielą się na:

• kapitał własny - środki będące własnością przedsiębiorstwa

• kapitał obcy (zobowiązania) - środki będące w dyspozycji przedsiębiorstwa, ale nie stanowiące jego własności

• Kapitał własny - środki będące własnością przedsiębiorstwa. Uważa się, że zasadniczą substancją pasywów powinny być kapitały własne, na które składają się:

• środki pochodzące ze źródeł zewnętrznych (wkłady kapitałowe właścicieli, wnoszone w formie udziałów, subskrypcji akcji itp. tworzące kapitał podstawowy)

• środki pochodzące ze źródeł wewnętrznych (powstałe w trakcie działalności przedsiębiorstwa - zyski pozostawione do dyspozycji przedsiębiorstwa przeznaczone na pokrycie przyszłego ryzyka i umocnienie sytuacji finansowej firmy lub z góry określony cel np. fundusz inwestycyjny)

• Kapitał własny:

• kapitał podstawowy (wartość nominalna akcji lub udziałów - zarówno aktywów pieniężnych, jak aportów)

• kapitał zapasowy (nadwyżka ceny emisyjnej akcji lub udziałów nad ceną nominalną, dopłaty właścicieli, odpisy z zysku z kapitałów rezerwowych)

• kapitał z aktualizacji wyceny

• pozostałe kapitały

• zysk (strata)

• Kapitały własne znajdują się w bezterminowej dyspozycji firmy, a na ich zwrot udziałowcy mogą liczyć dopiero w momencie likwidacji przedsiębiorstwa

• Kapitał obcy (zobowiązania) - środki będące w dyspozycji przedsiębiorstwa, ale nie stanowiące jego własności

• Przedsiębiorstwo jest zobowiązane do zwrotu środków obcych po upływie czasu użytkowania

• Najpopularniejsze zobowiązania:

• kredyt handlowy

• kredyt bankowy

• pożyczki pieniężne

• leasing

• Zobowiązania dzielą się na:

• długoterminowe (konieczność zwrotu powyżej 1 roku)

• krótkoterminowe (konieczność zwrotu do 1 roku)

Analiza bilansu

• Znajomość treści poszczególnych sprawozdań finansowych umożliwia analizowanie zawartych w tych sprawozdaniach informacji. Porównanie poszczególnych pozycji może się odbywać:

• w układzie poziomym

• w układzie pionowym

• Analiza pozioma bilansu polega na porównaniu wartości odpowiednich pozycji bilansowych w różnych okresach. Umożliwia

• zdiagnozowanie, jak poszczególne elementy bilansu zmieniają się w czasie

• określenie historycznej dynamiki zmian

• Analiza zmian ułatwia wnioskowanie na temat prawidłowości funkcjonowania firmy w przeszłości oraz przewidywanie tendencji jej rozwoju w następnych okresach

• Analiza pionowa bilansu polega na ustaleniu zmian, jakie zachodzą w strukturze aktywów i pasywów wykazanych w bilansie

• Podstawową zasadą jest wyliczanie udziału procentowego poszczególnych składników w sumie bilansowej w różnych okresach i ustalanie kierunków tych zmian

Rachunek zysków i strat

• Rachunek zysków i strat - zestawienie wszystkich przychodów przedsiębiorstwa i towarzyszących im kosztów

• Cel rachunku zysków i strat: usystematyzowanie przychodów i kosztów pozwalające na ustalenie cząstkowych wyników finansowych z poszczególnych rodzajów działalności

• Konstrukcja rachunku zysków i strat obejmuje 4 poziomy:

• operacyjny

• finansowy

• nadzwyczajny

• wstępnego podziału wyniku finansowego

• Poziom operacyjny - dotyczy oceny podstawowej działalności operacyjnej przedsiębiorstwa

• Wynik finansowy poziomu operacyjnego wskazuje na efekty podstawowego działania podmiotu (i efektywności realizacji strategii zarządzania, kosztów marketingowych, kosztów pracy itd)

• Poziom operacyjny ujmuje także działalność pośrednio związaną z działalnością podstawową (np. przychody ze sprzedaży majątku)

• Poziom finansowy - obejmuje przychody i koszty z działalności finansowej oraz z inwestycji finansowych (np. lokowanie nadwyżek pieniężnych w instrumenty finansowe, nabywanie akcji)

• Działalność finansowa opiera się głównie na pozyskiwaniu środków pieniężnych niezbędnych do sfinansowania działalności operacyjnej podmiotu (główne działania: zaciąganie kredytów, emisja akcji, obligacji, zakup akcji itd)

• Poziom nadzwyczajny - obejmuje skutki finansowe zdarzeń trudnych do przewidzenia w prognozach działalności przedsiębiorstwa

• Poziom wstępnego wyniku finansowego - przedstawia wstępną propozycję podziału wyniku - na część odprowadzaną do budżetu państwa i na część pozostającą do dyspozycji przedsiębiorstwa

• W porównaniach międzynarodowych posługuje się wielkościami:

• EBIT - zysk przed spłatą odsetek i opodatkowaniem EBIT (earnings before interests and tax)

• EBITDA - zysk przed spłatą odsetek i opodatkowaniem i amortyzacją (earnings before interests, tax and depreciation)

Rachunek przepływów pieniężnych

• Rachunek przepływów pieniężnych - w połączeniu z bilansem i rachunkiem zysków i strat informuje o zdarzeniach pieniężnych, które spowodowały w przedsiębiorstwie zmiany stanu środków pieniężnych

• Rachunek przepływów pieniężnych pozwala na ustalenie:

• wielkości uzyskanych przez podmiot środków pieniężnych oraz źródeł ich pochodzenia

• wielkości wydatków i kierunków wykorzystania środków pieniężnych

Rachunek przepływów pieniężnych

• Rachunek przepływów pieniężnych ukazuje przepływy gotówkowe (cash flow) w obszarach działalności:

• operacyjnej

• inwestycyjnej

• finansowej

• Przepływy obejmują:

• zysk (stratę) netto

• korekty wyniku finansowego netto

Pozycje rachunku przepływów pieniężnych:

• zysk (strata) netto

• korekty

• amortyzacja

• zyski (straty) z tytułu różnic kursowych

• odsetki (od kredytów) i udziały w zyskach (dywidendy)

• zysk (strata) z dział. inwestycyjnej

• zmiana stanu rezerw na przyszłe zobowiązania

• zmiana stanu zapasów

• zmiana stanu należności

• zmiana stanu zobowiązań krótkoterminowych

• zmiana stanu rozliczeń międzyokresowych

Analiza wskaźnikowa

• Analiza wskaźnikowa stanowi rozwinięcie standardowych sprawozdań finansowych; pozwala na szczegółową ocenę sytuacji finansowej przedsiębiorstwa

• Analiza wskaźnikowa adresowana jest do szerokiej grupy odbiorców:

• menedżerów

• kredytodawców

• właścicieli

• Obszary zainteresowania grup odbiorców:

• menedżerowie - ocena płynności spółki, zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, rentowność i wzrost wartości firmy

• kredytodawcy - zdolność spółki do zwrotu długów, relacja kapitałów własnych do ogółu zobowiązań

• akcjonariusze - wartość spółki, zysk netto, wysokość dywidend

Obszary analizy wskaźnikowej:

• wskaźniki rentowności

• wskaźniki płynności

• wskaźniki wypłacalności

• wskaźniki rynku kapitałowego

Wskaźniki rentowności

• Rentowność (zyskowność) stanowi najbardziej syntetyczną ocenę efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwie

• Rodzaje rentowności

• rentowność sprzedaży

• rentowność majątku (aktywów)

• rentowność kapitałów własnych

• Wskaźnik rentowności sprzedaży (tzw. marża zysku)

• O poziomie rentowności sprzedaży decydują: ilość sprzedanych produktów, koszty wytworzenia jednostki produktu, poziom obciążeń finansowych na rzecz państwa i banków

• zwykle marża zysku jest niższa przy wyrobach o krótkim cyklu produkcji i szybkiej sprzedaży (szybki obrót, mała marża wysoki zysk ogółem)

• Wskaźnik rentowności majątku ROA - informuje o wielkości zysku przypadającego na jednostkę wartości zaangażowanego w spółce majątku

• syntetycznie charakteryzuje efektywność wykorzystania majątku i jego zdolność do generowania zysków

• Rozwinięciem wskaźnika ROA są wskaźniki określające efektywność wykorzystania poszczególnych rodzajów aktywów:

• Na wartość wskaźników rentowności majątku mają wpływ zarówno wielkość zysków ze sprzedaży, jak i produktywność aktywów

• Im wyższy poziom wskaźników, tym korzystniejsza jest sytuacja finansowa spółki

• Wskaźnik rentowności kapitałów własnych ROE (rentowność finansowa)- informuje o wielkości zysku przypadającego na jednostkę kapitałów własnych spółki

• Im wartość wskaźnika ROE jest wyższa, tym korzystniejsza jest sytuacja finansowa przedsiębiorstwa

• ROE jest szczególnie ważne dla posiadaczy akcji przedsiębiorstwa - na jego podstawie mogą ocenić opłacalność ulokowanych w niej kapitałów (wkładów oraz niepodjętych zysków spółki)

• Poziom stopy zwrotu z kapitału własnego zależy od:

• rentowności sprzedaży

• rotacji aktywów

• struktury kapitałów

Dźwignia finansowa

• Przedsiębiorstwa dla realizacji swoich celów, oprócz kapitałów własnych wykorzystują kapitały obce. Niekiedy zadłużenie przynosi dodatkowe efekty tzw. efekt dźwigni finansowej

• Dźwignia finansowa - dodatkowa korzyść, jaką przedsiębiorstwo uzyskuje w rezultacie efektywnego wykorzystania obcych kapitałów

• Dźwignia finansowa jest odzwierciedlana w różnicy pomiędzy wskaźnikiem rentowności kapitałów własnych a wskaźnikiem rentowności całego majątku

• Różnica wskazuje, jaka część majątku przedsiębiorstwa jest pokryta kapitałami obcymi

• Przy ocenie dźwigni finansowej ważne jest porównanie stopy oprocentowania kredytów ze stopą rentowności majątku całkowitego (cena kredytu powinna być niższa)

Przykład:

• Firma A nie korzysta z obcych kapitałów. Jej majątek wynosi 600 000 zł. Spółka osiągnęła zysk brutto 150 000.

• Po odprowadzeniu podatku (efektywna stopa 20%) zysk netto wyniósł 120 000 zł

• Zyskowność majątku i kapitałów własnych wyniosła:

ROA=120 000/600 000 = 20%

ROE=120 000/600 000 = 20%

• Majątek firmy B wynosi 600 000 zł, przy czym korzysta ona kapitałów obcych w wysokości 300 000 zł. Koszty finansowania kapitałów obcych wynoszą 30 000 zł rocznie.

• Spółka osiągnęła mniejszy od spółki A zysk brutto ze względu na konieczność obsługi długu (150 000 - 30 000 = 120 000).

• Po zapłacie podatku zysk netto wyniósł 96 000 zł

• Zyskowność majątku i kapitałów własnych wyniosła:

ROA=96 000/600 000 = 16%

ROE=96 000/300 000 = 32%

Wskaźniki rynku kapitałowego

• Wskaźniki rynku kapitałowego stanowią podstawę oceny efektywności spółek giełdowych

• Pozycja firmy na rynku papierów wartościowych ma znaczenie dla rozwoju spółki - stanowi o atrakcyjności podmiotu dla inwestorów

• Wskaźniki:

• zysk netto na 1 akcję

• P/E

• stopa dywidendy

• stopa wypłat dywidendy

Wskaźniki rynku kapitałowego

• Zysk na 1 akcję - EPS (earning per share) - umożliwia ocenę potencjalnych korzyści posiadaczy akcji (w postaci dywidendy i wzrostu wartości ceny akcji)

• Wskaźnik nie umożliwia porównania zyskowności lokat w akcje różnych firm (nie bierze pod uwagę ceny, jaką należy zapłacić za porównywane akcje)

• Wskaźnik ceny rynkowej do zysku na 1 akcję P/E (price/earning) - umożliwia porównanie opłacalności inwestycji w akcje różnych spółek

• Wskaźnik określa liczbę lat, po których nastąpi zwrot kapitału ulokowanego w akcjach

PRZYKŁAD

• Giełdowa spółka A ma wskaźnik ceny rynkowej do zysku na 1 akcję P/E = 10, a spółka B ma P/E = 15.

• Średnia dla branży w której działają obie spółki wynosi P/E = 12,5. W którą spółkę należy zainwestować?

• Stopa dywidendy - obrazuje bezpośrednie korzyści finansowe posiadacza akcji; informuje o rentowności kapitałów ulokowanych w akcjach firmy

• Wyższa rentowność środków zainwestowanych w akcje spółki prowadzi do wzrostu ceny rynkowej akcji

• Stopa wypłat dywidendy - informuje o skłonności spółki do przeznaczania zysku netto na wypłaty dywidendy

• Wskaźnik stopy dywidendy określany jest jako wydajność akcji i służy do porównywania ze stopami procentowymi innych inwestycji kapitałowych

Wskaźniki płynności

• Wskaźniki płynności świadczą o zdolności przedsiębiorstwa do terminowego regulowania bieżących zobowiązań

• W celu oceny płynności wykorzystuje się:

• wskaźnik płynności bieżącej

• wskaźnik płynności szybkiej

• wskaźnik płynności gotówkowej

• Wskaźnik płynności bieżącej

(current ratio)

• Wskaźnik płynności bieżącej traktowany jest jako podstawowy miernik zdolności firmy do regulowania zobowiązań krótkoterminowych przez natychmiastowe upłynnienie aktualnie posiadanych składników majątku obrotowego

(materiały, produkty w toku, towary, krótkoterminowe papiery wartościowe; zalecany poziom wskaźnika 1,5-2)

• Wskaźnik płynności szybkiej

(quick ratio)

• Wartość wskaźnika płynności szybkiej mówi, jaka część zobowiązań krótkoterminowych może być uregulowana bardziej płynnymi aktywami (zapasy są uznawane za aktywa trudniej zbywalne; zalecany poziom wskaźnika>1)

• Wskaźnik płynności gotówkowej

(cash to current liabilities ratio)

• Wskaźnik płynności gotówkowej wskazuje, jaka część zobowiązań krótkoterminowych może zostać pokryta przez firmę z aktualnie posiadanych środków pieniężnych

• PRZYKŁAD W tabeli przedstawiono bilans przedsiębiorstwa Alfa.

Wskaźniki płynności

• Wskaźnik płynności bieżącej

WPB=27 856/38 623=72%

Natychmiastowe upłynnienie wszystkich środków obrotowych pozwoliłoby na zaspokojenie zobowiązań bieżących w 72%

• Wskaźnik płynności szybkiej

WPS=(27 856-426)/38 623=71%

71% zobowiązań bieżących może być pokrytych bardziej płynnymi aktywami

• Wskaźnik płynności gotówkowej

WPG=16 000/38 623=41%

W sposób natychmiastowy można pokryć 41% zapotrzebowania związanego z obsługą zobowiązań bieżących

Wskaźniki wypłacalności

• Wskaźniki wypłacalności - ilustrują zdolność przedsiębiorstwa do obsługi zadłużenia (spłaty pożyczki oraz odsetek)

• Grupy wskaźników wypłacalności:

• charakteryzujące poziom zadłużenia

• informujące o zdolności do spłaty długu

• Ocena poziomu zadłużenia - umożliwia analizę źródeł finansowania aktywów oraz efektywności wykorzystania tych kapitałów

• Wskaźnik ogólnego zadłużenia

• Wskaźnik zadłużenia kapitału własnego

• Wskaźnik zadłużenia długoterminowego

• Wskaźnik ogólnego zadłużenia - wskazuje na możliwości zabezpieczenia majątkiem spółki spłaty globalnego zadłużenia

• wskaźnik informuje, w jakim stopniu majątek przedsiębiorstwa jest finansowany kapitałami obcymi

• Według standardów wskaźnik powinien się kształtować na poziomie ok 0,5

• Wskaźnik zadłużenia kapitału własnego - informuje o stopniu zabezpieczenia zobowiązań kapitałami własnymi spółki; wskaźnik służy do oceny stopnia zaangażowania kapitału obcego w stosunku do kapitałów własnych

• W przypadku, gdy poziom zobowiązań przekracza wartość kapitałów własnych (wskaźnik>1), banki niechętnie udzielają kredytowania

• Wskaźnik zadłużenia długoterminowego - informuje o możliwości spłaty zadłużenia o terminie wymagalności pow. 1 roku za pomocą kapitałów własnych spółki

• Wartość wskaźnika >1 wskazuje, że zadłużenie firmy z tytułu zobowiązań długoterminowych jest wyższe od kapitału własnego spółki (zalecana wielkość wskaźnika: 0,5-1,0)

• Wskaźniki obsługi zadłużenia- obrazują zdolność przedsiębiorstwa do obsługi długu

• Oceny można dokonać, analizując:

• wskaźnik pokrycia obsługi długu

• wskaźnik pokrycia obsługi długu nadwyżką finansową

• Wskaźnik pokrycia obsługi długu - informuje, jaką część zysku należy oddać wierzycielom

• Zalecaną wielkością wskaźnika jest wartość 2,5, minimalną 1,3

• Wskaźnik pokrycia obsługi długu z nadwyżki finansowej - określa zdolność obsługi zadłużenia firmy z nadwyżki finansowej (zysku netto i amortyzacji)

• Łącznie zysk netto z amortyzacją powinny być o 50% wyższe od rocznej spłaty kredytu wraz z odsetkami (zalecana wartość wskaźnika 1,5)

RYNEK FINANSOWY

Inwestycje Finansowe

• Inwestycja - wyrzeczenie się bieżącej konsumpcji dla przyszłych i niepewnych korzyści

• Cechy inwestycji:

• Dochód

• Ryzyko

• Płynność

Instrumenty finansowe

• Instrument finansowy - kontrakt (umowa) między dwoma stronami, regulujący zależność finansową między tymi stronami

• Rodzaje instrumentów finansowych:

• wierzycielskie

• własnościowe

• mające charakter terminowy

• inne

• Instrumenty wierzycielskie - zależność finansowa polega na udzieleniu przez jedną stronę kredytu drugiej stronie kontraktu (np. kredyty bankowe, obligacje, bony skarbowe)

• Instrumenty własnościowe - zależność finansowa polega na przekazaniu przez jedną stronę prawa własności (i innych praw) drugiej stronie (akcje, udziały w przedsiębiorstwie)

• Instrumenty mające charakter terminowy - zależność finansowa polega na określeniu możliwych przyszłych przepływów pieniężnych (płatności) zachodzących między dwoma stronami (kontrakty terminowe, opcje)

• inne - certyfikaty inwestycyjne, jednostki funduszy inwestycyjnych otwartych

Rynek finansowy

• Rynek finansowy - miejsce, gdzie dokonuje się wymiany instrumentów finansowych

• Rynek finansowy - miejsce spotkań kapitałodawców i kapitałobiorców

Uczestnicy rynku finansowego

• Kapitałodawcy (nabywcy instrumentów finansowych):

• Gospodarstwa domowe (np. zakup akcji, obligacji, lokata bankowa)

• Przedsiębiorstwa (np. zakup bonów skarbowych)

• Władze publiczne (np. lokowanie rezerw dewizowych)

• Kapitałobiorcy (wystawcy instrumentów finansowych):

• Gospodarstwa domowe (np. kredyt hipoteczny)

• Przedsiębiorstwa (np. emisja akcji lub obligacji)

• Władze publiczne (np. emisja obligacji skarbowych lub komunalnych)

Uczestnicy rynku finansowego

• Pośrednicy

• Banki

• Fundusze inwestycyjne

• Fundusze emerytalne

• Zakłady ubezpieczeń

• Firmy asset management

• Domy maklerskie

• Podmioty organizujące obrót instrumentami finansowymi

• Giełdy

• Brokerzy (np. obligacji skarbowych)

• Domy maklerskie (market maker)

• Instytucje rozliczeniowe (np. KDPW)

• Podmioty dostarczające informacji inwestorom i emitentom

• Giełdy (np. publikacja indeksów)

• Reuters

• Bloomberg

• Stacje telewizyjne (np. CNBC, DW TV, Bloomberg TV)

• Prasa (Parkiet, FT, Wall Street Journal)

• Podmioty nadzorujące rynek finansowy (Polska)

• Komisja Papierów Wartościowych i Giełd

• Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych

• Komisja Nadzoru Bankowego

Funkcje rynku finansowego:

• umożliwienie lokowania i pozyskiwania środków finansowych

• tworzenie mechanizmu wyceny aktywów finansowych

• koncentracja obrotu aktywami finansowymi

• dywersyfikacja ryzyka inwestycyjnego

• utrzymanie płynności inwestycji

Struktura rynku finansowego

Podział 1

• Rynek pieniężny

• Rynek kapitałowy

• Rynek instrumentów pochodnych

• Rynek walutowy

Podział 2

• Rynek pierwotny

• Rynek wtórny

Podział 3

• Rynek giełdowy

• Rynek pozagiełdowy

Podział 4

• Rynek natychmiastowy

• Rynek terminowy

Podział 5

• Rynek krajowy

• Rynek zagraniczny

• Rynek międzynarodowy

Rynek pieniężny

• Rynek pieniężny obejmuje instrumenty o okresie trwania do 1 roku

• Instrumenty rynku pieniężnego mają zwykle charakter dyskontowy - wszelkie płatności emitenta wobec pożyczkodawców wypłacane są w dniu zapadalności instrumentu finansowego, a sprzedaż tych instrumentów następuje z dyskontem

Funkcje rynku pieniężnego:

• Skoncentrowanie podaży i popytu na krótkoterminowe pożyczki i lokaty ( wyznaczanie krótkoterminowych stóp procentowych oraz zapewnienie utrzymania płynności przez instytucje finansowe)

• Umożliwienie instytucjom finansowym modyfikacji posiadanej struktury aktywów i pasywów w celu ograniczenia ryzyka związanego z ich wzajemnym niedopasowaniem

• Miejsce prowadzenia polityki pieniężnej przez bank centralny przy pomocy narzędzi wpływających na płynność banków (wpływ na poziom rynkowych stóp procentowych)

Rynek pieniężny

• Transakcji na rynku pieniężnym dokonuje się zazwyczaj poza rynkami regulowanymi, za pośrednictwem instytucji finansowych

• Ustalanie warunków transakcji następuje za pośrednictwem telefonu, faksu lub innych środków komunikowania się

• Na rynku pieniężnym główną rolę pełnią banki (kwotują obustronne ceny instrumentów, pełnią rolę usługową wobec emitentów)

• Emitenci instrumentów rynku pieniężnego:

• państwa

• agencje rządowe

• władze lokalne

• banki

• duże przedsiębiorstwa

podmioty o wysokiej wiarygodności kredytowej i trwałej zdolności do szybkiego pozyskania środków w celu wywiązania się ze swoich zobowiązań

• Zobowiązania zaciągane na rynku pieniężnym nie posiadają specjalnych zabezpieczeń, jakie często występują przy pozyskiwaniu środków finansowych na dłuższe terminy

(Uwaga! nie wyklucza to w pełni ryzyka kredytowego)

Bony skarbowe

• Bony skarbowe - krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa na okres od 1 do 52 tygodni

• Instrumenty emitowane w dużych nominałach, przeznaczone głównie dla inwestorów instytucjonalnych

• Bony nie dają prawa do płatności kuponowych - wynagrodzenie inwestora stanowi różnica pomiędzy wartością nominalną bonu a ceną zakupu

• Rynek pierwotny bonów działa na zasadzie cyklicznie organizowanych aukcji, na których dopuszczeni przez emitenta uczestnicy składają na rachunek swój lub swoich klientów oferty po jakich są skłonni nabyć emitowane papiery wartościowe

• Termin zapadalności:

• USA - bony 13, 26 i 52 tygodniowe

• Wielka Brytania - bony 13 i 26 tygodniowe

• w Polsce zapadalność bonów skarbowych zawiera się w przedziale od 1 do 52 tygodni

• Funkcja podstawowa bonów skarbowych - zapewnienie budżetowi państwa krótkoterminowego finansowania w celu regulowania płynności budżetu

• Znaczenie dla inwestorów i emitentów - inwestycja postrzegana jako wolna od ryzyka kredytowego (cena pieniądza) i odniesienie dla innych emitentów

Depozyty międzybankowe

• Banki aktywne na rynku depozytów międzybankowych podają stale stopy procentowe po jakich przyjmują depozyty lub udzielają pożyczek (innym bankom)

• Standardowe depozyty międzybankowe mają zapadalność od jednego dnia do jednego roku

• Rodzaje depozytów bankowych:

• Overnight (O/N) - depozyt jednodniowy rozpoczynający się w dniu uzgodnienia jego warunków i wygasający następnego dnia roboczego

• Tom-next (T/N) - depozyt jednodniowy rozpoczynający się w pierwszym dniu roboczym po uzgodnienia jego warunków i wygasający następnego dnia roboczego

• Spot-next (S/N) - depozyt jednodniowy rozpoczynający się dwa dni robocze po uzgodnieniu jego warunków (dzień waluty spot) i wygasający następnego dnia roboczego

• Rodzaje depozytów bankowych:

• Spot-one week (S/W) - depozyt tygodniowy rozpoczynający w dniu waluty spot i zapadający siedem dni później

• Spot-two weeks (S/2W) - depozyt dwutygodniowy rozpoczynający w dniu waluty spot i zapadający czternaście dni później

• 1,3,6,12 Month, (1M,3M,6M,12M) - depozyty rozpoczynające się w dniu waluty spot i zapadające jeden, trzy, sześć lub dwanaście miesięcy później

Międzybankowe stopy procentowe

• Informację o aktualnej cenie pieniądza na rynku depozytów i pożyczek międzybankowych zapewniają stopy referencyjne obliczane na podstawie ofert wybranych banków

• Największe znaczenie na światowym rynku depozytowym mają stopy ustalane w Londynie, gdzie koncentruje się globalny rynek depozytów międzybankowych - gł. LIBOR (London Interbank Offered Rate)

• Stopę LIBOR oblicza się w oparciu o stopy procentowe, po jakich największe banki udzielają lub zaciągają między sobą pożyczki

Stopy referencyjne na rynku polskim:

• WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate) - warszawska średnia stopa procentowa oferowana dla pożyczek na polskim, międzybankowym rynku pieniężnym WIBOR jest często stosowany jako baza stopy procentowej w przypadku umów kredytowych, jak również lokat bankowych ze zmienną stopą procentową

• WIBID (Warsaw Interbank Bid Rate) - stopa procentowa, jaką banki zapłacą za środki przyjęte w depozyt od innych banków WIBID jest często stosowany jako baza stopy procentowej w przypadku lokat bankowych ze zmienną stopą procentową

Międzybankowe stopy procentowe

Znaczenie stóp referencyjnych

• ustalanie ceny pieniądza na rynku depozytów i pożyczek międzybankowych

• punkt odniesienia dla oprocentowania kredytów dla podmiotów niebankowych oraz rentowności papierów wartościowych

• podstawa rozliczania instrumentów pochodnych na stopy procentowe

• ukazywanie generalnej tendencji zmian cen na rynku instrumentów dłużnych o krótkim terminie zapadalności

Bony pieniężne

• Rynek pieniężny oprócz pośredniczenia między podmiotami poszukującymi krótkoterminowego kapitału i krótkoterminowych lokat pełni także istotną funkcję z punktu widzenia prowadzenia przez banki centralne polityki pieniężnej - realizowanej w postaci operacji otwartego rynku

• Operacje otwartego rynku - oferowanie przez bank centralny bankom komercyjnym krótkoterminowych pożyczek lub lokat pod zastaw dłużnych (najczęściej skarbowych) papierów wartościowych

• W Polsce bank centralny prowadzi operacje otwartego rynku za pomocą emitowanych przez siebie bonów pieniężnych

• Zapadalność bonów pieniężnych wynosi 7 dni

• Oprocentowanie bonów pieniężnych ustalane jest w ramach przetargów organizowanych przez NBP (nie może być niższe od stopy referencyjnej ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej)

Rynek kapitałowy

• Rynek kapitałowy - miejsce gromadzenia i pozyskiwania kapitału długoterminowego

• Rynek kapitałowy - ogół transakcji kupna - sprzedaży, których przedmiotem są instrumenty finansowe o okresie wykupu dłuższym niż 1 rok

• CEL: rynek kapitałowy służy pozyskaniu środków na inwestycje; środki pozyskane z emisji instrumentów mogą być przeznaczone na działalność rozwojową emitenta

Cechy rynku kapitałowego:

• wiele zróżnicowanych segmentów

• znacznie większa liczba podmiotów niż na rynku pieniężnym

• wyższy stopień ryzyka (zwłaszcza kredytowego) ze względu na długie terminy zwrotu zainwestowanego kapitału

• brak możliwości bezpośredniego wpływu na rynek ze strony banku centralnego

• relatywnie wysoki stopień formalizacji

Emitenci instrumentów rynku kapitałowego:

• państwa

• władze lokalne

• banki

• duże przedsiębiorstwa

• jednostki o mniejszej wiarygodności finansowej (często dopiero rozpoczynające działalność)

Funkcje rynku kapitałowego :

• Koncentracja podaży i popytu na kapitał długo- i średnioterminowy

• Wycena aktywów finansowych uwzględniająca ich ryzyko i płynność

• Szansa na pozyskanie środków finansowych dla firm, które nie miałyby szans na ich zdobycie na rynku pieniężnym lub za pomocą kredytów bankowych

• Łatwy dostęp do większości notowanych na nim instrumentów dla inwestorów indywidualnych

Podział rynku kapitałowego

• Ze względu na charakter emisji:

• publiczny

• niepubliczny

• Ze względu na stopień formalizacji:

• rynek regulowany giełdowy

• rynek regulowany pozagiełdowy

• rynek prywatny (nieregulowany)

• Ze względu na sposób wykorzystania: instrumentów

• rynek pierwotny

• rynek wtórny

• Rynek pierwotny - rynek, na którym następuje zakup/sprzedaż nowych emisji papierów wartościowych; na rynku papier wartościowy pojawia się po raz pierwszy

• Rynek wtórny - rynek, na którym następuje zakup papierów wartościowych wcześniej wyemitowanych i wprowadzonych do obrotu; jest to rynek odkupu papierów wartościowych

• Rodzaje instrumentów rynku kapitałowego

• Akcje

• Obligacje

• Kwity depozytowe

• Listy zastawne

• Certyfikaty inwestycyjne

• Prawa do akcji

Obligacje

• Obligacja (bond) - instrument finansowy o charakterze wierzycielskim, w przypadku którego emitent obligacji (jako strona pierwsza kontraktu) zaciąga kredyt u posiadacza obligacji. W zamian za to zobowiązuje się do zwrotu posiadaczowi obligacji, w określonym terminie ustalonej sumy (tzw. wartości nominalnej) i ew. odsetek

Cechy obligacji:

• termin wykupu

• wartość nominalna

• cena emisyjna

• oprocentowanie

• termin wykupu (maturity) - czas, po upływie którego posiadacz obligacji otrzymuje od emitenta wartość nominalną obligacji. Po upływie terminu wykupu obligacja traci ważność i nie dokonuje się nią obrotu. Określa liczbę lat, w których emitent musi wywiązywać się ze swoich obowiązków

• wartość nominalna (par value, face value, nominal value) - wartość, która jest płacona posiadaczowi obligacji po upływie terminu wykupu

• cena emisyjna - cena, po jakiej obligacja jest sprzedawana w momencie emisji (plasowana na rynku pierwotnym), nierzadko różni się od wartości nominalnej

• oprocentowanie (stopa kuponowa) - wyrażona w skali rocznej stopa procentowa, wg której emitent nalicza odsetki od obligacji

Rodzaje obligacji

• Podział ze względu na emitenta

• obligacje skarbowe i rządowe (treasury bonds, governmental bonds)

• obligacje komunalne (municipal bonds)

• obligacje przedsiębiorstw (corporate bonds)

Na GPW notowane są: obligacje Skarbu Państwa i obligacje korporacyjne

• Podział ze względu na oprocentowanie

• obligacje o stałym oprocentowaniu (fixed interest bonds) - inwestor otrzymuje dochód o stałej wartości, płacony w ustalonych okresach, wyrażany jako procent wartości nominalnej obligacji. W Polsce i Europie odsetki płacone są co 12 miesięcy.

• obligacje o zmiennym oprocentowaniu (floating rate notes, FRN) - okresowy dochód inwestora określany jest w stosunku do innego instrumentu bazowego, np. do inflacji, stóp procentowych na rynku finansowym etc

• obligacje zerokuponowe (zero coupon bonds) - nie przynoszą dochodu w okresie ważności aż do dnia wykupu, w którym inwestor otrzymuje wartość nominalną. Sprzedawane są z dyskontem w stosunku do wartości nominalnej

Akcje

• Akcja - papier wartościowy oznaczający prawo posiadacza do współwłasności majtku emitenta - spółki akcyjnej

• Podział akcji:

• Akcje imienne i na okaziciela

• Akcje uprzywilejowane i zwykłe

• Akcja - instrument finansowy (papier wartościowy) reprezentujący częściowy udział jego właściciela w kapitale spółki akcyjnej

• Akcjonariusz, czyli współwłaściciel akcji, ma ustalone prawa i obowiązki

• Prawa akcjonariusza:

• prawo do uczestnictwa w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy

• prawo do udziału w zyskach spółki (dywidendach)

• Prawo poboru nowych akcji (przywilej pierwszeństwa przy zakupie nowych akcji przez dotychczasowych akcjonariuszy)

• Rodzaje uprzywilejowania akcji:

• co do głosu

• co do dywidendy

• co do podziału majątku (pierwszeństwo spłaty kapitału, np. w przypadku likwidacji spółki przed spłatą innych akcjonariuszy)

Polski rynek kapitałowy

• Regulacje prawne - od 24.10.2005 r. zasady funkcjonowania rynku kapitałowego w Polsce regulują 3 ustawy:

• O ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych („ustawa o ofercie i spółkach”)

• O obrocie instrumentami finansowymi („ustawa o obrocie”)

• O nadzorze nad rynkiem kapitałowym („ustawa o nadzorze”)

• Główne instytucje polskiego rynku kapitałowego:

• Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie - organizuje giełdowy obrót instrumentami finansowymi

• Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych - dokonuje rozliczeń transakcji, realizuje zobowiązania emitentów wobec właścicieli papierów wartościowych i przechowuje instrumenty finansowe

• biura maklerskie - pośredniczą w zawieraniu transakcji.

• Bankiem rozliczeniowym, w którym KDPW dokonuje rozliczeń pieniężnych, jest Narodowy Bank Polski

Giełda Papierów Wartościowych

Historia:

• 1817 - otwarcie pierwszej giełdy papierów

wartościowych w Warszawie - obrót głównie wekslami i obligacjami

• II poł. XIX w. - rozwój handlu akcjami

• II Rzeczpospolita - giełdy w Warszawie, Krakowie, Katowicach, Lwowie, Łodzi, Poznaniu i Wilnie

• po II wojnie światowej brak giełdy - gospodarka centralnie sterowana

• 16 kwietnia 1991 pierwsza sesja Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie ( notowanych pięć spółek, obrót dzienny 2 tys. USD)

• Zadaniem GPW jest organizacja obrotu instrumentami finansowymi

• Giełda zapewnia koncentrację w jednym miejscu i czasie ofert kupujących i sprzedających w celu wyznaczenia kursów i realizacji transakcji

• Obowiązujący na giełdzie warszawskiej system obrotu: kursy poszczególnych instrumentów finansowych ustalane są na podstawie zleceń kupujących i sprzedających (tzw. rynek kierowany zleceniami)

• Kojarzenia tych zleceń dokonuje się według ściśle określonych zasad; realizacja transakcji odbywa się w trakcie sesji giełdowych

• Notowane instrumenty finansowe - Przedmiotem handlu na Giełdzie są papiery wartościowe:

• akcje

• obligacje

• prawa poboru

• prawa do akcji (PDA)

• certyfikaty inwestycyjne

• instrumenty pochodne: kontrakty terminowe, opcje i jednostki indeksowe

Misja GPW w Warszawie:

• zapewnić przejrzysty, efektywny, płynny mechanizm obrotu skupiający obrót polskimi instrumentami finansowymi

• świadczyć wysokiej jakości usługi w celu optymalnego zaspokojenia potrzeb klientów

• zapewnić mechanizm alokacji kapitału i finansowania polskiej gospodarki

• wspierać rozwój rynku kapitałowego w Polsce

Giełda Papierów Wartościowych

Indeksy giełdowe

• W celu zobrazowania sytuacji na giełdzie (tzw. koniunktury giełdowej) oraz porównania z sytuacją na innych giełdach, każda giełda oblicza i podaje do publicznej wiadomości syntetyczne mierniki, które wyrażają łączną zmianę kursów notowanych na niej walorów w czasie sesji giełdowej. Miernik taki nosi nazwę indeksu giełdy lub wskaźnika giełdy (rynku)

Indeksy giełdowe - zastosowanie

• instrument analizy ryzyka gospodarczego (leading indicators)

• punkt odniesienia dla oceny zyskowności inwestycji portfelowych i działalności przedsiębiorstw

• przedmiot transakcji giełdowych

• Na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych oblicza się i podaje do publicznej wiadomości wartości kilka oficjalnych indeksów giełdowych

Podstawowe indeksy na GPW

38

---