SECESJA

Od 1890 r. w twórczości wielu artystów działających w różnych ośrodkach zaczynają się pojawiać wspólne cechy stylowe. Określone zostają one mianem secesji, ale równie popularna jest również nazwa "Art Nouveau". Secesja była reakcją na akademicką sztukę XIX wieku oraz panujący eklektyzm, a zarazem próbą stworzenia nowego stylu obejmującego malarstwo, architekturę i sztukę użytkową. Dążyła do integracji sztuk. W stylu secesyjnym dominowała na ogół falista miękka linia, która wiązała wszystko w całość - od fasady budynku poprzez wystrój wnętrz i malowideł - aż do drobnych przedmiotów codziennego użytku. Do powstania secesji posłużyły teorie Johna Ruskina oraz działalność Williama Morrisa, który założył przedsiębiorstwo zajmujące się sprzedażą artystycznych tkanin, mebli i innych przedmiotów. W dziedzinie formy duży wpływ na rozwój secesji mieli prerafaelici oraz James McNeil Whistler, który przybliżył Europie sztukę japońską. Do dzieł Whistlera o charakterze secesyjnym należą: Kaprys w purpurze, Nokturn w błękicie i srebrze i Symfonia w bieli. Pełny rozkwit secesji przypada na lata dziewięćdziesiąte XIX stulecia. Nieco wcześniej ustaliła się typowa ornamentyka złożona z płaskich stylizowanych motywów roślinnych i zwierzęcych z falistą wiotką linią. Do najważniejszych ośrodków secesji w Anglii należały Londyn i Glasgow. W tym ostatnim rozwinęła się działalność grupy The Four, do której należeli Charles Mackintosh, Herbert Mac Nair I  siostry  Margaret i Frances Macdonald. Zajmowali się głównie projektowaniem wnętrz, malarstwem i sztuką użytkową. Charakterystyczne cechy stylu The Four to: kolorystyka liliowo - różowo -srebrzysto - popielato - biała, operowanie dużymi płaszczyznami, skłonność do geometryzacji, oszczędność w stosowaniu dekoracji, zestawienia linii krągłych z prostymi. Najwybitniejszym przedstawicielem malarstwa secesyjnego w Anglii był Aubrey Beardsley. We Francji secesję zapowiadają rzeźby Rodina, dzieła Seurata, Gauguina, Van Gogha, Latreca i czeskiego grafika Alfons Maria Mucha. Twórczość tych dwóch ostatnich wiąże się nierozer-walnie z rozwojem plakatu, który stał się we Francji symbolem secesji. Z innych artystów, którzy przyczynili się do rozwoju secesji można wymienić: Eugene Grasseta - grafika i projektanta sztuki użytkowej oraz złotnika Rene Lalique. W latach dziewięćdziesiątych działała również grupa Ecole de Nancy. Jej członkowie projektowali  formy użytkowe odznaczające się subtelnymi zestawieniami barw i wyszukaną techniką. W Belgii działał Theo Van de Velde, malarz i projektant oraz architekci Victor Horty i Paul Hankar, a w Holandii Jan Toorop czerpiący ze sztuki jawajskiej i indonezyjskiej. W Hiszpanii wpływy secesji zaznaczają się we wczesnym malarstwie Picassa oraz architekta Antonio Gaudiego. W krajach skandynawskich styl ten odnajdujemy w twórczości Edvarda Muncha oraz fińskiego malarza i grafika Akselego Gallen - Kellela. W Stanach zjednoczonych światową sławę osiągnęły artystyczne wyroby Louisa Tiffanego, natomiast w Niemczech secesja rozpoczęła swą karierę w Monachium gdzie powstało w 1892 r. stowarzyszenie " Verein Bildender Kunstler Munchen - Secesja ". Działał tam również, w dziedzinie rzemiosła artystycznego Herman Obrist, a w dziedzinie płaskorzeźby August Endell. W Niemczech znanym grafikiem i projektantem tego okresu  był również Otto Eckmann, który stworzył typ secesyjnej czcionki.  Z secesją monachijską wiąże się też twórczość Kandinskiego. Innymi  niemieckimi ośrodkami tego stylu były Berlin, Darmstadt i Weimar. Trochę odmienny typ secesji ukształtował się w Wiedniu. Był on  pokrewny twórczości angielskiej grupy The Four, ale o tendencjach bardziej abstrakcyjnych. Znanym wiedeńskim twórcą był również malarz Gustav Klimt -  jego dzieła to np." Złota jabłoń", “Śmierć i miłość".

Klimt Gustav (1862 -1918), austriacki malarz i grafik, symbolista. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli secesji, przywódca wiedeńskiego modernizmu. Otrzymuje wykształcenie typowo akademickie, pierwsze zaś doświadczenie zawodowe zdobywa wykonując różne prace dekoracyjne. To doświadczenie wraz ze specyficznym klimatem artystycznym rozwijającym się na przełomie wieków w Wiedniu odnajdzie wyraz w dojrzałej twórczości artysty. Klimt stanie się głównym inicjatorem dokonujących się przemian artystycznych, kiedy to w 1897 oficjalnie odrzuci kanony akademickie i wspólnie z innymi artystami założy Stowarzyszenie Artystów Austriackich - Secesję, z którą będzie związany do 1905. Celem Klimta było stworzenie dzieła totalnego, absolutnego, tzn. wolnego od wszelkich konwencji, ograniczeń narzuconych przez akademickie koncepcje. Obrazy artysty są wyrazem nieograniczonej swobody twórczej, w pełni wyrażają bujność i złożoność epoki, w której dane było mu tworzyć. Klimtowi udało się stworzyć dzieło na miarę swojej epoki, które stało się inspiracją dla wielu nowoczesnych artystów.

Mucha Alfons Maria (1860r - 1939) - czeski malarz i grafik, najbardziej znany przedstawiciel Art Nouveau i fin de siecle'u. W jego twórczości łączą się tradycje bizantyjskie i współczesne. Znakiem rozpoznawczym Muchy są grafiki kobiet w stylu belle époque - wyidealizowana postać pięknej kobiety otoczonej naręczem kwiatów i liści, symbolami i arabeskami. Mucha przez pewien czas dzielił pracownię z Gauguinem, póki ten nie wyjechał na Karaiby. W tym okresie Alfons Mucha zaczął już precyzować swoje poglądy na temat własnej sztuki i jej wizji. Zamówienie na plakat teatralny do sztuki Gismonda Victoriena Sardou, w wielkim pośpiechu złożone przez aktorkę Sarę Bernhardt na 1 stycznia 1895 roku, przyniosło nieznanemu dotychczas artyście sukces i sławę jednego z największych twórców secesji. Mucha miał wówczas 35 lat. Mucha tworzył odtąd projekty graficzne na zamówienie - plakaty reklamowe, kalendarze, karty dań, okładki i tytuły czasopism. W 1898 w nowej pracowni ilustrował poczytne i eleganckie czasopisma zaczął publikować serie swoich grafik, przeznaczonych na pocztówki oraz panneaux décoratifs - serie obrazów drukowane na jedwabiu, które składały się z kilku grafik oscylujących wokół jednego tematu przewodniego (np. pory roku, kwiaty itp.) i przeznaczone były głównie dla kolekcjonerów. Dekorował pawilon Bośni i Hercegowiny na Wystawę Światową w Paryżu. Wraz z Jamesem Whistlerem założył małą szkołę malarstwa Carmen, gdzie obaj uczyli. Po 1910 roku tworzył cykl Epopeja słowiańska, prezentując panoramiczną historię Słowian. Przedsięwzięcie finansowane było przez milionera z Chicago, Mucha zakładał, że wykonanie projektu zajmie mu 5-6 lat, praca się jednak przeciągnęła do osiemnastu lat, podróżował w tym celu do Rosji, Polski, Serbii i Bułgarii. 1 września 1928 roku podarował swoje dzieła miastu Praga. Cykl obejmował dwadzieścia płócien o rozmiarze 24 na 30 stóp, ilustrował wydarzenia od prehistorii aż do XIX wieku.

POSTIMPRESJONIZM

Przyjmuje się, że postimpresjonizm wystąpił w latach 1886-1905. Wybitni przedstawiciele tego kierunku to: V. van Gogh, P. Gauguin, P. Cézanne oraz H. Toulouse-Lautrec, który zachował najwięcej elementów impresjonizmu, zmierzał jednak w swych dziełach do silnej ekspresji i dekoracyjności linii.

Cézanne Paul (1839 - 1906), jego twórczość stanowi pomost pomiędzy impresjonizmem i kubizmem. Ukończył wraz z Émilem Zolą, Collège de Bourbon. Studiował prawo, przerwał jednak studia i postanowił poświęcić się malarstwu. Po przyjeździe do Paryża w 1861 r., uczył się w Académie Suisse, studiując jednocześnie w Luwrze dzieła starych mistrzów. We wczesnym okresie twórczości pozostawał pod wpływem malarstwa barokowego i romantycznego. Brał udział w wystawach impresjonistów. Później jednak zakwestionował dotychczasowe sposoby ukazywania przestrzeni. Zrezygnował z perspektywy linearnej na rzecz ujmowania perspektywy z różnych punktów widzenia, kierunek takiego myślenia o sztuce znalazł następnie wyraz w kubizmie. W obrazach Cézanne'a kształt przedmiotów, zbliżał się do form geometrycznych. W obrazach takich, jak Góra Sainte-Victoire (z 1885) czy Madame Cézanne (z 1887) można dopatrywać się inspiracji nie tylko dla kubistów, lecz nawet fowistów. Wraz z Paulem Gauguinem i Vincentem van Goghiem jest uważany za jednego z trzech głównych postimpresjonistów. Od 1900 r. niemal do końca życia pracował nad obrazem Wielkie kąpiące się, w którym chciał połączyć studium natury z klasycznymi zasadami kompozycji.

Gauguin Paul (1848 - 1903) Był pochodzenia kreolskiego. Wczesne dzieciństwo spędził w Peru, później służył w marynarce, a w końcu wyjechał do Paryża. Tam zaprzyjaźnił się impresjonistami, zwłaszcza z Pisarriem. Przez jakiś czas pracował też z Van Goghiem w Arles. Początkowo tworzył w Bretanii, gdzie ostatecznie skrystalizował się jego niepowtarzalny styl. Styl pełen symbolizmu, kompozycji wizjonerskich zamkniętych grubym konturem t.j. Żółty Chrystus, Walka Jakuba z aniołem, Piękna Angele. Barwą posługiwał się aby stworzyć fantastyczny świat baśni. Interesował się sztuką prymitywną i twórczością ludową, pragnął   zbliżyć  się    do   nich    w    swoich    pracach. Nienawidził Paryża, Francji,    cywilizacji    i    stosunków    społecznych    panujących    w Europie. Tęsknił do  miejsc, których nie tknęła cywilizacja, gdzie człowiek może żyć w zgodzie z przyrodą. Pomimo silnych przyjacielskich związków z impresjonistami wyjechał na Tahiti, gdzie spędził prawie jedenaście lat. Tam też stworzył obrazy, które zapewniły mu miejsce w historii malarstwa. Czuł wiele sympatii dla światopoglądu mieszkańców Tahiti, głębokie wrażenie wywierały na nim ich zwyczaje i wierzenia. Malował plaże, egzotyczną roślinność, tubylców, dziewczęta tahitańskie z kwiatami w czarnych włosach.  Jego obrazy wypełniają ludzie, zwierzęta, drzewa i trawy. Czasami wywołują one uczucie radości i pogody, a czasami niewytłumaczalny lęk. Artysta nie oddawał wiernie kolorów występujących w przyrodzie. Bardziej interesowała go kompozycja barw na obrazie, często więc np. malował piasek na różowo, lub czerwone konie jeśli pasowały mu do gamy kolorystycznej całości dzieła.  Barwa stanowiła dla niego jedynie dekorację płaszczyzny. W przeciwieństwie do Van Gogha interesowały go wielkie, gładkie powierzchnie.  Przedmioty rozmieszczał na różnych planach, a postacie ukazywał w skrótach perspektywicznych Impresjoniści rozbijali kolor na cząstki, oddawali grę świateł.  Gauguin zaprzestał tych zabiegów, zestawiał dowolnie płaszczyzny koloru  nie biorąc pod uwagę rzeczywistych barw przedmiotów. Kolor u Gauguina pełni rolę symboliczną, a także magiczną. Jego najbardziej znane obrazy to: Skąd przybywamy, " Kim jesteśmy?,Dokąd idziemy?, Biały koń, Dwie kobiety tahitańskie na plaży, Czy jesteś zazdrosna?. W ostatnich latach życia zajmował się również drzeworytem  i rzeźbił. Ponadto pisywał artykuły do pism paryskich.

van Gogh Vincent (1853 - 1890) - holenderski malarz ekspresjonista. W jego twórczości odnaleźć można reminiscencje secesji. Kolor u van Gogha był śrdokiem do wyrażenia wewnętrznych przeżyć, w stopniu o wiele większym niż u innych artystów. Początkowo nawiązywał do artystycznej tradycji holenderskiej, dążąc do wyrażenia walorów przedstawianych przedmiotów poprzez bogactwo gry światła, stosował dosyć ciemną, impastową manierę, typową m. in. dla Fransa Halsa w tematyce nawiązywał do holenderskiego malarstwa rodzajowego XVII wieku. Martwa natura z otwartą biblią lub Jedzący kartofle. W listopadzie 1885 wyjeżdża do Antwerpii aby studiować na Królewskiej Akademii Sztuki. Pod wpływem impresjonistów i grafiki japońskiej jego paleta staje się jaśniejsza, wykorzystuje też wartości dekoracyjne faktury i linii. W 1888r. van Gogh przenosi się do Arles w Prowansji, gdzie ukształtował się w pełni styl jego malarstwa, w którym intensywne barwy widma słonecznego, z przewagą ulubionych żółci, gruba faktura i deformacja, są traktowane jako środki ekspresji. Powstaje wiele wspaniałych obrazów, np. Nocna kawiarnia, lub Taras kawiarni w nocy. Przekonuje Paula Gauguina aby ten przyłączył się do niego. Wynajmuje "Żółty Dom", w którym razem malują. W marcu 1889 r. ludność Arles wypędza van Gogha z miasta. W maju artysta wyjeżdża i leczy się w szpitalu psychiatrycznym w St. Remy. Maluje m.in. Irysy, jeden z jego najwspanialszych Autoportretów, oraz serię obrazów przedstawiających Cyprysy. 1890 roku przyjeżdża do Auvers-sur-Oise na północy Francji i zamieszkuje w gospodzie. Znajduje tu opiekę zaofiarowaną przez dr. Gachet'a, przyjaciela Camille'a Pissarra. Pracuje jak szalony, powstaje około siedemdziesięciu dzieł: m.in. Kościół w Auvers i Czarne kruki nad łanami pszenicy, obraz uznawany często za ostatnie dzieło malarza.

Toulouse-Lautrec Henri (1864 - 1901) rysował od dzieciństwa; bardzo wcześnie rozpoczął naukę u malarza animalisty René Princeteu'a, przyjaciela swego ojca. Później odkrył Maneta i jasne malarstwo impresjonistów. U boku van Gogha pracował w latach 1886-1888; jego pełne rozmachu maźnięcia pędzla pozostają bliskie technice przyjaciela. Od 1884 roku Toulouse-Lautrec mieszkał w dzielnicy Montmarte; malował sceny z współczesnego życia paryskiego, świat kabaretów (Moulin Rouge), rozrywki (teatr, cyrk), a także domy publiczne. Mocno zaznaczony rysunek, ruch, intensywność barw, zielenie i czerwienie, niebieskie cienie wzmocnione przez obcość sztucznego oświetlenia są świadectwem jego podziwu dla Degasa. Koło 1890 roku oddalił się od impresjonizmu w stronę nabizmu; podobnie jak inni malarze tego ugrupowania był pod silnym wpływem sztuki japońskiej. Lautrec zyskał sławę przede wszystkim dzięki swoim plakatom; uwiecznił tancerki (La Goulue, Valentin le Désossé) i śpiewaczkę kabaretową Aristide Bruant. W około 300 litografiach, które pochodzą z lat 1892-1899, widoczna jest jego skłonność do dekoracyjności, prostota detalu i uproszczenie przestrzeni. Był artystą niezwykle płodnym, projektował również scenografię i programy dla paryskich teatrów awangardowych. Stworzył i uwiecznił legendarną wizję Montmartu końca wieku, utrwalił liryczne i rozgorączkowane życie nocne. Henri de Toulouse-Lautrec, bywalec domów publicznych, lubił malować prostytutki. Malarz w sposób prosty i z humorem przedstawił życie tych kobiet. Przeniósł na płótno ich intymną codzienność. Zainteresowany niektórymi aspektami tego intymnego, "pozbawionego wstydu" świata Lautrec rejestrował proste i naturalne gesty, jak na przykład ten Kobiety zakładającej pończochę, który malował na żywo jako zwykłe, ledwo co opracowane i wymodelowane studium. Szkic ten, bardzo swobodnie wykonany, przy użyciu farby rozcieńczonej terpentyną i nakładanej na karton, tchnie klasyczną niemal spontanicznością i brakiem skrępowania. Ponownie wykorzystał tę samą pozę w kompozycji prezentowanej tutaj; dzięki innemu ustawieniu obu sylwetek przekształcił akt w scenę rodzajową. Operując linią ciągłą, unieruchomił modelki w sieci arabesek, które splatają się z ledwo co zasugerowanym, geometrycznym motywem dekoracyjnym. Typowym elementem techniki Lautreca jest posługiwanie się pociągnięciami pędzla o zróżnicowanej fakturze. Spod długich, szybkich pociągnięć przebija kartonowe podłoże. Prawie wszystkie plansze albumu, adresowanego do mężczyzn, przedstawiają kobiety, które się budzą ze snu, myją, czeszą lub też są obsługiwane. Jedyny akcent męskiej obecności pojawia się w kompozycji Przelotna zdobycz oraz w scenie Kobieta zakładająca gorset, w której klient-voyeur obserwuje młodą kobietę. Litografie te, będące dla artysty pretekstem do śmiałych rozwiązań technicznych, poprzedzały studia malowane olejem rozcieńczonym terpentyną na kartonie, a więc techniką zwyczajowo stosowaną przez Lautreca. Spośród wszystkich szkiców Samotna jest z całą pewnością najbardziej zadziwiająca. Opracowana została na potrzeby ostatniej litografii Zmęczenie. Kobieta leżąca w poprzek łóżka, widzianego z ukosa, wydaje się jakby pusta w środku. Uchwycona niespodziewanie w tej pozycji, oglądana wbrew własnej woli, zdaje się nie wiedzieć o obecności malarza. Użycie rozcieńczanej terpentyną farby olejnej, nakładanej na karton, poprawia szybkość i oszczędność rysowania, co doskonale pasuje do szkicu zrobionego z wirtuozerią, zdecydowanymi pociągnięciami pędzla. Dzieło to, wykonane szybko i swobodnie, nie do końca dopracowane, cechuje kontrast błękitu z brązowym tłem kartonu, czerni - w przypadku pończoch - i rdzawego odcienia włosów modelki, z zaznaczonymi tu i ówdzie akcentami bieli. Rysunkowość i arbitralny koloryt aktu stanowi zapowiedź ekspresjonizmu.

Rousseau Henri (1844-1910)  Nazywano go czasem celnikiem. Był wnikliwym obserwatorem natury. Jego styl, który ostatecznie ukształtował się po roku 1886 polega na wyrażaniu trwałego charakteru pejzażu, postaci i przedmiotu. Artysta stara się odtworzyć wszystko bardzo dokładnie i szczegółowo. Na podstawie sporządzanych w plenerze impresjonistyczną metodą szkiców, maluje właściwy obraz dopiero w pracowni, dobierając barwy i formy tak, by uzyskać dokładnie wyważoną całość. Był przede wszystkim kolorystą i harmonijną kompozycję swoich obrazów uzyskiwał dzięki zastosowaniu barw. W obrazie  1910 roku pt. Sen Jadwigi użył ponad pięćdziesięciu odcieni zieleni, a wśród tej zieloności lasu umieścił czerwoną kanapę. Malował w szczególności portrety, autoportrety, sceny rodzajowe, alegoryczne, egzotyczne i bukiety kwiatów. Obok scen realistycznych występują w jego twórczości wątki fantastyczne. Sztuka Rousseau jest w pewnym sensie, dzięki swoistemu nastrojowi, zapowiedzią  późniejszego malarstwa surrealistów. Rousseau wystawiał od roku 1886 aż do  śmierci w Salon des Indenpendants.  Henri Rousseeau był jednym z wcześniejszych  prymitywistów, na którego zwrócili uwagę malarze i krytycy artystyczni.  Jego  malarstwem interesowali się: Pisarro, Gauguin, Toulouse-Latrec i fowiści. Najbardziej  znane jego obrazy to: Duży młyn z zaprzęgiem,  Wieczór karnawałowy, Bryczka ojca Juniet,  Zaklinaczka wężów.

Utrillo Maurice  Pierwsze obrazy Utrilla charakteryzowały się ciemną paletą barw, grubo kładzioną farbą. Od 1904 r. stworzył swój własny styl, który nazwać można realizmem poetyckim. W ciągu jednego roku namalował 150 widoków, po których wprowadza do swojej twórczości manierę impresjonistyczną. Właśnie nią się posługując Utrillo tworzy widoki Sekwany. Później następuje najlepszy - biały okres jego twórczości przypadający na lata 1908 - 1914. Głównym kolorem staje się biel kontrastowana z czerniami i brązami lub starannie dobranymi odcieniami szaro  - błękitno - różowymi. Od 1909 r. przestaje tworzyć w plenerze, maluje jedynie w pracowni z pamięci lub pocztówek. Tematem jest przeważnie pejzaż miejski ukazywany według własnej wizji. W związku z tym Francis Jourdain nazwał go " portrecistą murów ". Utrillo używał farby mieszanej z klejem, piaskiem i gipsem. Z czasem krajobrazy jego zaludnialą się postaciami często niemodnie ubranych kobiet, z kapeluszami opadającymi na uszy. Około 1914 r. w twórczości tego artysty pojawia się technika zwana cloisonizmem, polegająca na obwodzeniu form architektonicznych wyraźnie zaznaczonym konturem. Nadaje to oschłość jego obrazom. Ostatnim okresem  twórczości jest okres barwny, przypadający po pierwszej wojnie światowej. Używa wtedy żywych, często krzykliwych barw. Obrazy Utrilla odznaczają się wielką prostotą rysunku, przejrzystością kompozycji i wyrafinowanymi zestawieniami kolorystycznymi. Ponadto odznaczają się zmysłem kolorystycznym i doskonałym rzemiosłem. Artysta stworzył swój poetycko - melancholijny świat wyobraźni malując smutne, nędzne podmiejskie dzielnice. Nowe prądy epoki nie miały zbytniego wpływu na malarstwo Utrilla.

NABIZM

kierunek w sztuce trwający od 1894 do 1901, powstały we Francji, organizatorem którego był Paul Sérusier. Tworzyli go nabiści stanowiący awangardową grupę artystyczną. Nazwa pochodzi od hebrajskiego słowa nabis oznaczającego proroka. Swoje obrazy umieszczali m.in. na wystawach Związku Artystów Niezależnych, w galerii Le barc de Boutteville. W marcu 1899 odbyła się ostatnia wystawa tejże grupy. Artykuł z sierpnia 1890 pt. Definicja neo-tradycjonalizmu drukowany w piśmie Sztuka i Krytyka uważany był za manifest artystyczny tegoż kierunku. W swoim programie artystycznym uważali, że w sztuce rzeczywistość ulega podwójnej deformacji: subiektywnej - ukazującej indywidualne uczucia twórcy i obiektywnej - łączącej w sobie poszukiwania artystyczne. Interesowali się muzyką, literaturą, filozofią, religiami świata. Inspirowali się sztuką Lautreca, Gauguina, Moreau, symbolizmu i prerafaelitów. Wydawali czasopismo "La Revue Blache". Ich malarstwo charakteryzuje zazwyczaj przygaszony koloryt, płaskość plamy barwnej, wyraźny kontur. Odrzucali zasady akademickiego malarstwa uważając je za sztuczne i przesadnie odtwarzające pejzaże natury. Maurice Denis (1870-1943), Paul Bonnard (1867-1947), Paul Sérusier (1863-1927), Henri Gabriel Ibels, Auguste Cazalis, Paul Ranson (1864-1909), Jan Verkade, Aristide Maillol, rzeźbiarz (1861-1944), Feliks Valloton (1865-1925), Ker Xavier Roussel. Nazwa ta powstała dla określenia grupy "wtajemniczonych". Grupa skupiła się wokół Paula Serusiera po powstaniu jego Pejzażu Bois de` Amour, namalowanego pod wpływem wskazówek Gauguina plamami czystych barw. Początkowo nabiści malowali pod jego wpływem oraz wzorując się na grupie Pont - Aven. Z czasem jednak część grupy, a w szczególności Maurice Denis, Paul Serusier i Jan Verkade zwrócili się ku klasycznemu mistycyzmowi, a Pierre Bonnard, Edouard Vuillard i Ker - Xavier Roussel w kierunku postimpresjonis-tycznego koloryzmu. Pomimo pewnej kontynuacji założeń artystycznych szkoły z Pont Aven, jak płaskie kładzenie koloru, ekspresja, silnie uproszczony kontur i brak perspektywy, silniej podkreślali nabisci jednak stronę dekoracyjną, co zbliża ich twórczość do secesji. Uprawiali malarstwo olejne, akwarelę, gwasz, litografię, projektowanie dekoracyjnych tkanin, witraży, plakatów, strojów, okładek i innych dziedzin sztuki użytkowej.

SZKOŁA Z PONT-AVEN

grupa niezależnych artystów skupionych wokół Paula Gauguina postulująca zasadę statyczności, konstruktywności, monumentalności i intelektualizmu. Uważali oni, iż celem malarstwa nie jest odtwarzanie świata widzialnego, a jedynie sugerowanie idei przy pomocy środków plastycznych. Podstawowym założeniem syntetyzmu było świadome upraszczanie linii form i barw, mające na celu nadanie maksymalnej ekspresjii intensywności. Symboliści z tej grupy opierali się na malarstwie japońskim, archaicznym i ludowym. Duże znaczenie przywiązywali do symboliki linii i barw. Charakterystyczna jest dla nich deformacja i  żywe, gładko kładzione plamy czystych barw, obwiedzione dekoracyjnym konturem (cloisonizm). Do grupy tej należeli Cuno Amiet, Charles Filigier, Meyer de Haan, Armand Seguin oraz Władysław Lewiński. Grupa działała w okresie 1888 - 1895; rozpadła się po wyjeździe Gauguine`a  na Tahiti.

POINTYLIZM

Nazwa techniki malarskiej stosowanej przez neoimpresjonistów końca XIX w., polegająca na nakładaniu koloru drobnymi, regularnie rozmieszczonymi plamkami tworzącymi oddzielne, nie łączące się ze sobą punkty. Wykorzystywano w niej wyłącznie barwy podstawowe.
Powierzchnia obrazu pointylistycznego składa się zatem z maleńkich kolorowych drobinek, które zlewając się w oku widza i wywołując złudzenie optyczne, dają wrażenie jednolitej plamy barwnej i bogactwa tonacji walorowych. Pointylizm był rozwinięciem impresjonistycznej zasady dywizjonizmu, opartym na naukowych zasadach z dziedziny optyki oraz fizjologii i psychologii widzenia. Jego twórcą był Georges Seurat - główny przedstawiciel neoimpresjonizmu i twórca sztandarowego obrazu pointylistycznego, Niedzielne popołudnie na Grande Jatte, 1886 (Art Institute, Chicago).
Techniką tą posługiwali się także m.in. Paul Signac, H. Cross, A. Dubois-Pillet, a także, okresowo, Camille Pissarro oraz Alfred Sisley.

Seurat Georges (1859-91) pozostał najwierniejszy pierwotnym założeniom impresjonizmu. Z przedmiotem jego malarstwa były ulubione tematy impresjonistów. Paryżanie wypoczywający w letnie popołudnie lub oddający się wieczornym rozrywkom. codzienne życie przedmieścia. Pejzaże północnego wybrzeża Francji. Dwa początkowe lala kariery poświęcił on wyłącznie niezwykle drobiazgowemu cyzelowaniu swoich czarno-białych rysunków, zanim w ogóle przeszedł do pracy w kolorze. Było to bardzo charakterystyczne dla jego skrajnie metodycznego podejścia do sztuki. Sposób użycia koloru przez Seurat cechował się niemal naukowa precyzja. Stosował on metodę pointylizmu - zamiast mieszać kolory na palecie, przed nałożeniem farby na płótno, umieszczał on na obrazie, jedna przy drugiej, kropki w kolorach podstawowych. W ten sposób kolory mieszały się dopiero w oku oglądającego, dzięki czemu obraz nabiera) charakterystycznej żywotności. Wielkość nakładanych punktów była za każdym razem starannie obliczana i zależała od wielkości obrazu i odległości z jakiej miał on być oglądany. Klasycznym przykładem pointylizmu jest dzieło zatytułowane La Grande Jatte. Po badaniach nad kolorem. Seurat skierował swoje zainteresowanie w stronę linii. Uważał on, że pewne rodzaje linii mogą oddawać ściśle określone emocje, na przykład, linie zagięte w górę miały wyrażać szczęście, natomiast zakrzywione w dół - smutek. Linie horyzontalne miały służyć do oddania uczucia spokoju.

Sisley Alfred (1839-1899), malarz francuski pochodzenia angielskiego. Urodzony w Paryżu, studiował w tamtejszej Szkole Sztuk Pięknych i od 1862 w Atelier Gleyre. Zapisał się w historii sztuki jako jeden z najwybitniejszych pejzażystów drugiej połowy XIX wieku. Początkowo bliski stylowi barbizończyków oraz G. Courbeta i C.J.B. Corota, był obok C. Moneta najbardziej konsekwentnym impresjonistą (uczestniczył w wystawach 1874, 1876, 1877, 1882). Malował głównie pejzaże z okolic Paryża, odznaczające się delikatnym kolorytem, oddające przejrzystość powietrza, grę refleksów świetlnych na wodzie i śniegu. Z jego płócien bije niezwykła świeżość. Przyroda na obrazach Sisleya otulona promieniami słońca i pogrążona w przezroczystym powietrzu odsłania swój najbardziej świetlisty ton. Niektóre prace: Widok Montmartre, Powódź w Port-Marly, Śnieg w Louveciennes. Należał do grupy francuskich impresjonistów zajmując wśród nich znaczące miejsce. Krytycy określają go mianem jednego z "małych mistrzów" impresjonistów. Mimo licznych zalet twórczość Sisleya nie została za jego życia doceniona w należytym stopniu, w odróżnieniu od twórczości wielkich mistrzów impresjonizmu. Artysta umarł w samotności, nieznany, zapomniany nawet przez wielu dawnych przyjaciół. Dopiero po śmierci, i to w niedługim czasie, płótna (około 900) i grafiki tego niezwykłego malarza zostały docenione przez krytyków i publiczność. Ta publiczność, której gustom nigdy nie chciał się podporządkować, została zmuszona do przyjęcia sisleyowskiego widzenia natury.

FOWIZM

(z francuskiego: Les Fauves - wilki,drapieżniki) kierunek w malarstwie francuskim początku XX wieku o bardzo żywej i oderwanej od rzeczywistości kolorystyce dzieł. Ponieważ świat widzialny jawi się jako barwny, malarstwo od wieków posługuje się kolorem właściwym naturze rzeczy. Jak każda zasada i ta musiała zostać złamana w burzliwym okresie modernizmu. Choć już Paul Gauguin w niektórych swoim obrazach operował barwą dość swobodnie, prawdziwa burza kolorów rozpętała się na początku XX wieku. Rozwijający się ekspresjonizm, akcentujący poryw malarski, wyrażał się m.in. w szokujących zestawieniach kolorystycznych. Fowizm to właściwie odłam ekspresjonizmu, który jednak nie posiada płaszczyzny dramaturgicznej i intelektualnej. Ta beztroska wyraża się już w samej nazwie ruchu, pochodzącej od francuskiego rzeczownika les fauves, oznaczającego "dzikie zwierzęta". Słowem tym francuski dziennikarz Louis Vauxcelles określił grupę artystów, którzy wystawiali swoje prace na Salonie Jesiennym w 1905 roku. "Przywódcą fowistów" nazywano Henri Matisse'a, który na swoich obrazach zestawiał czyste kolory, często pozbawiając je ich związków z rzeczywistością. Jego silnie uproszczone, dziś powiedzielibyśmy - "komiksowe", płótna są tak naprawdę plamami wyrazistych kolorów (jak np. w Tańcu z 1910). Maurice de Vlaminck i André Derain stosowali mniejsze pociągnięcia kontrastujących barw, budujących absurdalny świat, w którym trawa jest czerwona, a góry purpurowe. Obydwaj chętnie przedstawiali świat miasta (Most w Chatou de Vlamincka - 1906, "Katedra Św. Pawła" Deraina z tego samego roku). Również Raoul Dufy ożywiał malowane przez siebie krajobrazy, jednak raczej wyostrzając kolory niż je zamieniając - jego płótna przypominają dziecięce kolorowanki (Kasyno w Nicei 1927). Kees van Dongen malował portrety w stylu przypominającym Matissa, ożywiając je chętnie ostrymi czerwieniami. Z fowizmem łączony jest także Georges Rouault, jednak jego styl był bliższy czystemu ekspresjonizmowi: stosował on bardziej łagodną paletę i często sięgał do tematu śmierci, w stylu przypominającym dramatyczne wizje Jamesa Ensora. Również Georges Braque przez pewien czas tworzył w stylu fowistycznym, ale większość swego malarskiego życia poświęcił kubizmowi. Fowizm szybko wyczerpał swój twórczy potencjał, a artyści rozeszli się w swoich kierunkach, zwykle oscylując wokół ekspresjonizmu. Dalekie echa buntowniczego koloru fowistów można dziś odnaleźć w transawangardzie włoskiej i u neofowistów.

Derain André (1880-1954), malarz francuski, tworzący m.in. w duchu fowizmu, kubizmu i sztuki tradycyjnej. Będąc jednym z głównych przedstawicieli fowizmu, malował przeważnie pejzaże Londynu w barwach nadających miastu radosny nastrój, stosując kontrast kolorystyczny. Eksperymentował z ostrymi, zbliżonymi do podstawowych kolorami. Jednak w późniejszym okresie zwrócił się ku stylowi bardziej realistycznemu i zaczął stosować w swych pejzażach ciemniejsze barwy. Typowym przykładem jego twórczości jest Most Londyński (1906). Derain tworzył także scenografię i kostiumy dla Ballets Russes Diagilewa.

Dufy Raoul (1877 - 1953) - francuski malarz i grafik zaliczany do fowistów. W pierwszym okresie swojego życia tworzył pod wpływem impresjonizmu. Po I wojnie światowej stworzył jednak swój własny styl dekoracyjny. Charakteryzuje się on afirmacją życia, zmysłowością, czystymi barwami, finezyjną kreską. Chętnie używał akwareli. Zajmował się grafiką, malarstwem ściennym i sztuką użytkową. Zarówno Matisse, jak i Dufy kierują swe zainteresowania w stronę dekoratywności, spokoju, ładu, elegancji. Raoul Dufy z czasem wypracowuje technikę nakładania na plamę barwną lekkiego szkicu pędzlem, który ma za zadanie podkreślać immanentne cechy przedmiotów. Robi to w sposób tak uproszczony i syntetyczny, że jego obrazy stają się nieomalże  kodeksem umownych znaków.

Matisse Henri (1869-1954) - Po opuszczeniu Akademii młody Matisse odwiedził Saint Tropez - malutką miejscowość na południu Francji. Namalował tam swój pierwszy ważny obraz Przepych, spokój i rozkosz. Sposób tworzenia tej i następnych prac określa kierunek twórczości artysty, który odbiega od wpływów impresjonizmu i postimpresjonizmu. Pojawiają się duże, kolorowe płaszczyzny. Obrazy nie tworzą iluzji przestrzeni. W Portrecie pani Matisse (1905) grubo kładziona farba formuje kształt twarzy i fragment czerwonej sukni. Egzotyczna nieco fryzura, wielkie ciemne oczy. Malarz nie dba o realność. Nie zaznacza różnicy między "materią" twarzy, włosów, sukni - wszystkie te elementy malowane są tą samą grubością farby i tym samym gestem. Dodajmy, że barwy są czyste, nasycone, jaskrawe. Chce się powiedzieć brutalne. To uchwycenie wrażenia - nie optycznego, lecz emocjonalnego. Twarz przekreślona jest podłużną wyraźną zieloną kreską. Matisse staje się sławny. Po wystawie w 1908 roku wiele jego prac zakupili kolekcjonerzy rosyjscy. W późniejszych latach jego obrazy to synonim radości życia, zachwytu nad różnorodnością przyrody. Robią wrażenie malowanych szybko, z wielkim entuzjazmem, natura wprost w nich kipi, a człowiek pełen jest emocji, jak w obrazach Taniec, Muzyka, Czerwone studio. Zmieniając charakter prac od ekspresyjnych do lekkich, szkicowych, delikatnych, artysta jest wierny wypowiedzi syntetycznej, a kolor uważa za jedyny środek wyrazu. Matisse zajmował się projektowaniem dekoracji i kostiumów teatralnych. Był autorem malowideł ściennych i ilustracji do książek, wykonywanych techniką litografii, akwaforty, drzeworytu. Z ostatniego okresu życia pochodzą podobne do kolażu prace wycinane z kolorowego papieru. Ukoronowaniem jego bardzo różnorodnej twórczości jest dekoracja kaplicy w Vence (1947 - 1951), na którą składają się malowidła ścienne, witraże, rzeźby.

Rouault Georges (1871-1958), francuski malarz i grafik wykształcony w Paryskiej Szkole Sztuk Dekoracyjnych oraz w Szkole Sztuk Pięknych, uczeń G. Moreau. Początkowo, ok. 1893, podejmował tematy biblijne. Ok. 1904 zainteresowały go wątki obyczajowe i problematyka upadku moralnego człowieka, bezkompromisowo eksponował więc brzydotę swych modeli. W 1905 przyłączył się do fowistów (fowizm). Jego prace malarskie i graficzne cechuje monumentalizm, statyka, prosta forma, kształty obramowane konturem, tworzące wrażenie witraży. Rouault był niezwykle krytyczny wobec własnej sztuki, w 1948 spalił 300 swych płócien, które uznał za niedoskonałe. Ważniejsze prace: Samson (1893), Klown tragiczny (1904), Trzej sędziowie (1913), Głowa Chrystusa (1937-1938), Ukrzyżowanie (ok. 1939), Koniec jesieni (1948-1952), Zmierzch (1952).

Vlaminck  Maurice de   (1876-1958) Najpierw zaczyna karierę jako sportowiec i zapowiada się na dobrego kolarza. Niestety choroba zmusza go do zaniechania treningów. Trafia do wojska, stamtąd do redakcji anarchistycznego dziennika. Przypadek sprawia, że poznaje Andre Deraina. Zawierają bliższą znajomość i pod wpływem swojego nowego przyjaciela Vlaminck wraca do malarstwa. Malarstwo staje się dla Vlamincka źródłem utrzymania dla niego i jego rodziny - żony i dwóch córek. Vlamnick do końca swojego życia pozostał wierny swojemu stylowi i nadsekwańskim pejzażom. Prace z lat 1905- 1906 są fowizmem w czystej postaci uległ po roku 1908 wpływom Cezanne'a a następnie ekspresjonizmu.

FUTURYZM

(łac. futurus) przyszły - prąd w kulturze, który narodził się we Włoszech na poczatku XX w. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji. Futuryzm narodził się we Włoszech jako awangardowy i antytradycyjny kierunek w literacki, nacechowany bezkompromisowością w głoszeniu rewolucji artystycznej. Termin „futuryzm” miał wskazywać, że uczestnicy tego ruchu kierują myśli ku przyszłości, odrzucając wszelkie relikty przeszłości jako balast hamujący rozwój. Młodzi artyści postanowili przezwyciężyć marazm, stworzyć nowe wartości, wyjść z cienia historii. Futuryzm przyjął się zwłaszcza w przedrewolucyjnej Rosji. Futuryści rosyjscy nie stanowili jednolitej grupy: część związana była z symbolizmem i estetyzmem - egofuturyści, wśród nich wymieniany jest Wadim Szerszeniewicz, Igor Siewierianin, Anatolij Marienhof. Drugi nurt - kubofuturyzm - był zdecydowanie przeciwny symbolizmowi i estetyzmowi: Włodzimierz Majakowski, Dawid Burluk, Wielimir Chlebnikow. Pierwszą zbiorową manifestacją kubofuturystów była książka pod tytułem Sadzawka Sędziów wydrukowana na papierze toaletowym w 1909 roku. Pierwszym manifestem programu był artykuł pod tytułem Policzek powszechnemu smakowi. Wystąpienia kubofuturystów oraz ich metody propagandowe bardzo przypominały włoskich futurystów. Prowokacyjne wystąpienia, hałaśliwy tryb życia, atmosfera skandali. Futuryści agresywnie atakowali dziedzictwo kulturowe. Traktowali tradycje jako „nienawistny hamulec”, który krępuje swobodę twórczą. W swych agresywnych wystąpieniach futuryści włoscy porównywali przeszłość i tradycję do dwóch spluwaczek. Uważali, że trzeba niszczyć zabytki, bo są „bardziej zaraźliwe niż cholera”. Futuryści zachęcali do niszczenia bibliotek, muzeów, pamiątek. Cechą futuryzmu była gwałtowność, agresywność, kult przemocy, wojny: „chcemy sławić wojnę, jedyną higienę świata”. Futuryzm cechował aktywizm, rozpęd działania. Celem było przezwyciężenie bierności dotychczasowej literatury. Chcieli chwalić przygodę, odwagę, bunt. Odrzucali dziedzictwo romantyzmu, psychologizm, antropoceptyzm: precz z psychologicznym, metafizycznym niepokojem. Stosowano m.in. nowy sposób obrazowania polegający na wzajemnym przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiczności; ekstrawagancję w zakresie formy typograficznej, na przykład kombinacje małych i wielkich liter, różne kolory farby do druku, czcionkę łamaną w różne figury geometryczne. Artyści futuryści uznali, że źródłem inspiracji sztuki powinna być nowoczesna, mechaniczna cywilizacja początku XX wieku ze swymi fascynującymi osiągnięciami technicznymi. Artyści powinni czerpać natchnienie z cudów współczesnego świata - żelaznej sieci szybkiej kolei, która oplata Ziemię, z transatlantyków przemierzających oceany i samolotów, które prują niebo, z walki o podbój nieznanego. Dawnej sztuce futuryści przeciwstawili sztukę przyszłości, zdolną oddać dynamizm współczesnego życia, jako tempo i rytm. Głosili kult szybkości, pędu, maszyny. Heroizowali gorączkowy zgiełk wielkiego miasta. Entuzjastyczny i idealistyczny program futurystów upatrywał w urbanizacji i mechanizacji przyszłego szczęścia ludzkości. Tematem większości obrazów futurystycznych były wszelkie formy ruchu zarówno konkretnego jak i abstrakcyjnego. Futuryści dążyli do wyemigrowania tradycyjnego sposobu jego ukazywania, przekazywania towarzyszącego mu dynamizmu i szybkości, a w końcu oddania czystej kinetyczności. Malarstwo futurystyczne, a przeciwieństwie do impresjonistycznego analizującego jedną ulotną chwilę, pragnęło dać syntezę wszystkich momentów i zmian, jakie następują w określonym czasie i przestrzeni. U futurystów po raz pierwszy pojawiła się próba oddania w malarstwie czwartego wymiaru- czasu. W rezultacie kolejne fazy ruchu stadionowego obiektu występowały w obrazach równocześnie.

Balla Giacomo (1871- 1958)- związany był z grupą Section d'Or. Później przeszedł na pozycje futuryzmu. 1915 współautor (z F. Depero) manifestu Futurystyczna rekonstrukcja świata; obrazy ukazujące symultanicznie poszczególne fazy ruchu (Dynamizm psa na smyczy, Dziewczynka biegnąca na balkonie); eksperymenty w dziedzinie rzeźby, projekty wnętrz, mebli, form przemysłowych, ubrań, scenografie.

Boccioni Umberto (1882-1916), włoski malarz i rzeźbiarz. Współtwórca futuryzmu. 1898-1902 uczeń G. Balli w Rzymie. 1907 osiadł w Mediolanie i wszedł w krąg oddziaływania T. Marinettiego. Autor manifestów futurystycznych i obok Marinettiego główny teoretyk futuryzmu. Malarstwo futurystyczne wg Boccioniego miało syntetycznie przedstawić powiązanie przedmiotu (rozumianego jako zespół form i kolorów) z jego otoczeniem (tj. czasem i miejscem), a jednocześnie wyrażać stan duszy artysty. Obrazy futurystyczne malował od 1909 (Bójka w galerii 1909, tryptyk Stany duszy 1911, Materia, Dynamizm głowy kobiecej, Symultaniczny widok z okna - wszystkie 1912). Jego dzieła dawały wrażenie ruchu uzyskiwanego za pomocą dynamicznej kompozycji i wzajemnego przenikania się płaszczyzn. Boccioni przeciwstawia w nich formy realistyczne elementom abstrakcyjnym. Po 1912 uległ wpływom malarstwa kubistów (1915 Szarża lansjerów). Jedyny rzeźbiarz futurystyczny (rzeźby: Rozwinięcie butelki w przestrzeni i Synteza ludzkiego dynamizmu - obie 1912, Jedyne kształty ciągłości w przestrzeni 1913), stosował formy negatywowe i przenikające się. Odrzucał zasadę jednorodności materiału, postulował użycie szkła, elektrycznego światła i silników i włączenie rzeźby w otaczającą ją przestrzeń. Wywarł wpływ na rzeźbę kubistyczną. Swoje koncepcje estetyczne zawarł w Pittura e scultura futuriste (1914). Krótką karierę Boccioni zakończył śmiertelny upadek z konia.

Carlo Carră (1881- 1966) to twórca skłaniający się wybitnie ku abstrakcji. Po 1915 roku odszedł on od futuryzmu w stronę malarstwa metafizycznego zbliżonego do nadrealizmu.

Severini Gino (1883-1966), malarz włoski. Od 1906 w Paryżu, od 1910 związany z futuryzmem. W jego pracach widoczne są wpływy kubizmu, impresjonizmu i abstrakcjonizmu. Od 1915 powrócił do sztuki figuratywnej, a po 1945 tworzył głównie malowidła ścienne i mozaiki. Niektóre prace: Bulwar (1910), Modystka (1911), Dynamiczne hieroglify Bal Tabarin (1912), Martwa natura z butelką i kartami do gry (1912), Dynamizm tancerki (1913).

KUBIZM

Zainicjowany we Francji 1906-09 przez Pabla Picassa i Georges'a Braque'a. Termin ten pochodzi od francuskiego słowa cubisme, od łacińskiego słowa cubus co oznacza kostka lub sześcian. U podstaw kubizmu leży zasada, że obiekt malarski zostaje rozbity na szereg osobnych płaszczyzn, oglądanych w różnym oświetleniu, które następnie są przedstawiane obok siebie na płótnie. Dawało to pełniejszy obraz analizowanego obiektu. Proces kształtowania się kubizmu i rozwoju ruchu kubistycznego. Dzieli się na trzy fazy: Pierwsza faza prekubistyczna, przypada na lata 1906 do 1909, zwana też cezannowską. W okresie tym Picasso i Braque pracowali niezależnie od siebie. Inspiracją do wypracowania nowego podejścia do przestrzeni malarskiej, transformacji obiektu i interpretacji rzeczywistości była dla nich sztuka przedromańska, iberyjska i rzeźby ludów afrykańskich szczególnie plemienne maski oraz niektóre dzieła Paula Cezanne'a. Cezanne uważał, że oko powinno uczyć się widzenia natury, pomimo że proces ten jest zaprzeczeniem funkcję jaką oku przypisywali impresjoniści. Takie spojrzenie na naturalizm i głębsze zrozumienie percepcji zmysłowej wywarło wpływ na kubizm w jego początkowej fazie. Picasso, podobnie jak Braque, koncentrował uwagę na wartościach plastycznych obrazu i dążąc do swoistej ekspresji. Zapowiedzią malarstwa kubistycznego był obraz Picassa Panny z Avignon 1907 zapowiadający nowe ujęcie bryły w malarstwie dzięki ostrym, łukowatym i linearnym podziałom figury. Podobnie Georges Braque zmierzał do podkreślenia plastyczności bryły przez uproszczenie i geometryzację formy pejzaże z l'Estaque. W tej fazie Braque i Picasso definiowali obiekty za pomocą rygorystycznej geometryzacji i surowej syntezy, przy odrzuceniu wszelkich zasad perspektywy. Głównymi motywami malarskiej fazy prekubistycznej były drzewa, domy, patery z owocami, butelki i kieliszki, a później gitary i in. instrumenty muzyczne o prostych, podstawowych formach geometrycznych. Później Picasso i Braque zaczęli pracować razem, tworząc podstawy kubizmu analitycznego, od jesieni 1909 do 1911/1912, ten okres kubistyczny charakteryzuje analiza struktury przedmiotu, wyrażająca się w pryzmatycznym cięciu form, prowadząca do coraz większego ich rozbicia. Celem tej dekompozycji obiektu jest dążenie do jego symultanistycznego pokazania przez ułożenie obok siebie, na płaszczyźnie, profilów widzianych z różnych stron równocześnie. Dalsze zagęszczenie podziałów, zaostrzenie konturów i rytmizację pola obrazu rozwinął Braque, dając początek nowej koncepcji przestrzeni w malarstwie — tzw. przestrzeni kubistycznej, w której sytuowano wieloaspektowe wyobrażenia ludzi i rzeczy. Pozwalała ona ukazać na płaszczyźnie obrazu równocześnie wszystkie aspekty przedmiotu, był on przedstawiany jednocześnie z różnych punktów widzenia i rozbity na części elementarne. Do trzech wymiarów obowiązujących przez stulecia kubizm dorzucił czwarty wymiar - czas. Redukcji form towarzyszyło ograniczanie skali barwnej. Od 1912 Braque i Picasso wprowadzili do obrazów elementy gotowe, jak wycinki gazet, tapety, szkło i piasek, tworząc pierwsze collage. Trzecia faza kubizmu syntetycznego, zapoczątkowana została przez Picassa i Braque'a w l912. W kubizmie syntetycznym w obrazach pojawiały się wklejane kawałki gazet, tapet czy kolorowych kawałków papieru, a także trójwymiarowe formy wbudowywane w płaszczyznę obrazu. Właściwy początek fazy syntetycznej kubizmu rozpoczyna się w 1913 przy współuczestnictwie Grisa i Legera. Dopiero w kubizmie syntetycznym naśladowanie zastąpione zostało intuicyjnie wynalezionym znakiem. Pojedyncze płaszczyzny w obrazie stały się większe, ujednolicone, powróciły barwy spektrum także i lokalne, sprowadzane w fazie analitycznej prawie do monochromatyzmu. Celem sztuki nie było już rozbicie przedmiotu, ale stworzenie obrazu, który byłby syntezą kształtów i faktury, który odwoływał się do intelektu, proponującym wyjście spomiędzy prawdy a fałszu, rzeczywistości a jej przedstawienia. W fazie syntetycznej kubizm osiągnął język obrazowy, w którym zamanifestowało się upraszczające i abstrahujące myślenie plastyczne, charakterystyczne dla XX w. Rozwój kubizmu przerwała I wojna światowa, chociaż niektórzy twórcy kontynuowali jego założenia po 1918. W chwili wybuchu wojny kubizm był zbiorcza nazwą różnych form poszukiwań twórczych, zapowiadających następne etapy rozwoju sztuki. Podczas gdy Barque'a i innych artystów powołano na front, Picasso pozostał na scenie artystycznej.

Braque Georges - (1882-1963), francuski malarz, grafik i rzeźbiarz. Jeden z najwybitniejszych twórców XX w., współtwórca - razem z P. Picassem - kubizmu. Z wykształcenia malarz pokojowy. W latach 1902-1904 uczył się w Paryżu w prywatnej szkole artystycznej. 1904-1905 nawiązywał do impresjonistów. W 1906 pod wpływem O. Friesza zbliżył się do fowizmu, za którym uznał obraz przede wszystkim za powierzchnię pokrytą farbami, a funkcję mimesis za rzecz wtórną. W 1907 poznał P. Picassa, ale silniej oddziałała nań wystawa obrazów P. Cézanne'a, pod których wpływem skupił się na problemie bryły i przestrzeni w obrazie (seria pejzaży z L'Estaque z 1907-1908). Przytłumił wtedy koloryt, zaczął geometryzować przedstawiane przedmioty i likwidować przestrzeń. Namalowany w 1908 obraz Braque'a Domy w L'Estaque krytyk L. Vauxcelles ironicznie określił jako zbudowany z kubów, co wkrótce dało nazwę całemu kierunkowi. 1909-1914 Braque ściśle współdziałał z Picassem. 1909-1910 malował gł. wyrafinowane kolorystycznie martwe natury. Eliminował przestrzeń i rozkładał przedmiot, ukazując go na płaszczyźnie płótna równocześnie ze wszystkich stron, przez co zbliżał się do abstrakcji (seria martwych natur ze skrzypcami, Skrzypce i dzban, Dziewczyna z mandoliną z 1910). Nie chcąc zatracić kontaktu z rzeczywistością od 1911 wprowadzał elementy figuratywne w postaci cyfr i liter (Portugalczyk, Kompozycja z asem trefl - oba 1911). Od 1912 (faza kubizmu syntetycznego) zaczął tworzyć kolaże (Waza z owocami i szklanką 1912) i malować, mieszając piasek z farbą. Jednocześnie razem z P. Picassem przeniósł technikę kolażu w trzeci wymiar, tworząc trójwymiarowe konstrukcje z tektury i papieru. W latach 1914-1915 zmobilizowany. Zwolniony w 1916, zaczął stopniowo coraz bardziej odchodzić od kubizmu (który stał się tymczasem łatwą manierą dekoracyjną) w stronę figuratywności. W okresie neoklasycznym (1922-1926) malował martwe natury i akty kobiet z koszami owoców (serie: Kanefory i Leżące akty). 1927-1929 tworzył utrzymaną w żywych barwach serię Gerydonów. 1930-1931 pod wpływem Picassa malował Kąpiące się. Ok. 1930 inspirował się sztuką antycznej Grecji. Wykonał wtedy serię dekoracyjnych kompozycji o tematyce mitologicznej, wydobywając rylcem z czarnego tła malowanego gipsu arabeski białych linii (tzw. gips grawerowany). Tworzył także akwaforty do Teogonii Hezjoda. Często malował pejzaże morskie z Varengeville. Od 1936 malował kompozycje z motywem podwójnej twarzy kobiecej: widzianej z przodu jasnej twarzy i wpisanej w nią ciemnej, widzianej z profilu (Kobieta ze sztalugą 1936, Malarz i modelka 1939). Od ok. 1939 wykonywał w kredzie i metalu syntetyczne figurki zwierząt (ryby, ptaki, główki koni). Do kościoła w Assy wykonał drzwiczki do tabernakulum. Tworzył także witraże (1954 kościół w Varengeville). W ostatnich latach życia malował martwe natury i serię Pracowni z motywem ptaka (od 1949). W 1952 zaprojektował plafon w Luwrze i wydał tom refleksji nad sztuką. W 1961 jako pierwszy żyjący artysta miał wystawę w Luwrze.

Fauconnier Henri Le 1881-1946 Malarz francuski, który początkowo malował kompozycje figuralne i pejzażowe z Bretanii o uproszczonych formach. Po 1910 tworzył obrazy kubistyczne Obfitość 1910. Okres I wojny światowej spędził w Holandii, gdzie tworzył kompozycje już ekspresjonistyczne, czym wywarł silny wpływ na współczesne mu malarstwo holenderskie. Po powrocie 1920 do Paryża malował wnętrza, akty, kwiaty utrzymane w surowym stylu realistycznym.

Gleizes Albert (1881-1953) Francuski malarz i teoretyk sztuki, początkowo malował pod wpływem impresjonizmu, po 1910 doszedł do kubizmu, później do malarstwa abstrakcyjnego. Około 1912 związał się z grupą Section d'Or i z J. Villonem. Wydał wspólnie z J. Metzingerem dzieła teoretyczne o kubizmie (Du cubisme 1912). Człowiek na balkonie 1912 oraz Kapiące się 1912 wpisują się w twórczość kubistyczną, artysta ten malował głównie portrety, kompozycje figuralne i pejzaże. Po I wojnie światowej uprawiał malarstwo religijne. W obrazach jego pojawiały się geometryczne bryły, którym podporządkowane były kolory przedmiotów i postaci. Tradycyjna geometryzacja nabierała w jego dziełach dekoracyjnej stylizacji.

Gris Juan (1887 -1927) Obracał się w kręgach paryskiej awangardy artystycznej. Marszandem Grisa był Kahnweiler, który miał wyłączność na kupno obrazów. Początkowo pracował jako rysownik, później uległ wpływom kubizmu analitycznego, a potem także syntetycznego. W roku 1912 uczestniczył w wystawie grupy Section d'Or. Uważał się za najbardziej kubistycznego z kubistów. Od Picassa zaczerpnął prawa kompozycji obrazu, jego wielkie płótna bazowały na założeniu liczby 3, ukazania przedmiotu z trzech punktów widzenia. Malował głównie martwe natury w spokojnej, stonowanej palecie barw. Tworzył także projekty teatralne dla baletów Diagilewa. Koncentrował się głównie na matematycznych aspektach dekompozycji formalnej. posługiwał się kolażem. Jego dzieła Martwa natura z butelką oraz Książka 1911, to wyraz stworzenia własnej wersji kubizmu syntetycznego, bardziej zdyscyplinowana i logiczna niż Braque'a i Picassa. Płaszczyzna stołu w obrazie Książka, zamiast sugerować głębię kieruje się ku pierwszemu planowi. gama ograniczona została do brązów, srebrzystych szarości, czerni i bieli. Obraz Gitara 1913 to przykład zastosowania kolażu, poprzez zastosowanie grawiury- ryciny zachwiał przestrzenią kubistyczną.

Leger Fernand (1881-1955) Po okresie fowizmu jego twórczość weszła w fazę kubizmu, któremu artysta nadał własną niepowtarzalną formę ewoluująca w stronę dekoracyjności i stosowania barw podstawowych oraz czerni i bieli. W roku 1917 tworzył kształty rurowe i geometryczne, okres ten nazwany został mechanicznym. Pracował nad scenografia do filmów i baletów, nad dekoracjami ściennymi w pałacu Wynalazków na Wystawie Światowej w Paryżu w 1937. Nigdy nie uważał się za kubistę, ale sztuka jego również charakteryzowała się zmiana języka plastycznego- rozbicie wygładzonej spójności, ciągłości podjętego obrazu, stworzenie przestrzeni bez respektowania jej wyglądowej właściwości. W obrazie Palacze z 1911 zaczął przeciwstawiać partiom budowanym z drobnych elementów scalone duże partie, zachodzące na siebie jak tarcze płaszczyzny. Doszedł w ten sposób do swobodnie sypiących się rytmów i kontrastów prostych cylindrycznych i graniastych elementów. W swoich późniejszych obrazach Leger zaproponował morfologie budowaną na rwących się, pozbawionych ciągłości przejściach, zaostrzonych kontrastach, zwielokrotnionych rytmach, skrótowej i fragmentarycznej charakterystyce. W obrazach jego rozwija się epos współczesności, nie odtwarza jednak określonych mechanizmów czy konstrukcji, nie jest portrecistą przedmiotów. Analizuje i określa realne warunki kształtowania współczesnej świadomości, siłę i częstotliwość bodźców. Widoczne jest to w obrazach Miasto 1919,gdzie pojawiają się taśmy, walce, kratownice, znaki sygnałowe, plakatowe litery, oraz w Wielkim śniadaniu 1921. Elementy ikoniczne są gładkie, połyskujące jakby toczone z metalu, kolory jaśnieją, stają się przejrzyste i czyste. Używał głownie błękit, srebrzysta szarość, jasna żółć, błyszczącą czerwień. W latach trzydziestych artysta poszerzył znacznie pole doświadczeń, włączając do kompozycji elementy naturalne. Wielkie kompozycje staja się propozycja odnalezienia się człowieka w otaczającym świecie. Taniec 1929, Gioconda z kluczami 1930, Tancerka w błękicie 1930- w obrazach tych Leger zaczął ingerował we współczesność, zmieniał jej widzenie, współkształtował jej wygląd. Łączył problematykę malarską z zainteresowaniem dla współczesnej •architektury, baletu, filmu i książki oraz z działalnością pedagogiczną •i prelekcyjną, przez co stał się jednym z najwybitniejszych twórców stylu lat 20

Metzinger Jean (1883-1956) Uczęszczał do różnych paryskich szkół artystycznych. Rozwijał własne zainteresowania matematyką, muzyką i malarstwem. Od 1900 •roku studiował w Académie des Beaux-Arts w Nantes. W 1903 roku •przeprowadził się do Paryża i zaczął zarabiać na życie malując. Wystawiał swoje •prace w Salon d'Automne i Salon des Indépendants. Początkowo pod wyraźnym wpływem fowizmu i impresjonizmu. Od 1908 roku zaangażował się w ruch kubistyczny. Razem z Albertem Gleizesem napisali w 1912 roku pracę Du Cusisme. W późniejszym okresie twórczości skłaniał się ku realizmowi, ale zachował elementy techniki kubistycznej. Pora herbaty 1911 jest dziełem bardzo podobnym do Człowieka na balkonie, geometrycznym bryłom przypisane zostały określone kolory wyraziste, a jednocześnie przenikające się wzajemnie.

Pablo Picasso właściwie Pablo Ruiz Blasco (1881 - 1973) Był przede wszystkim malarzem, ale zajmował się także rzeźbą, grafiką oraz ceramiką. Picasso i Georges Braque byli twórcami nurtu malarstwa zwanego kubizmem. Talent Picassa odkrył jego ojciec, który był znakomitym rysownikiem. Następnie kształcił się w Hiszpanii, później w Paryżu 1900-1902, gdzie znaczny wpływ na jego twórczość miało zetknięcie z postimpresjonistami oraz zwłaszcza Henri Toulouse-Lautreciem. W latach 1901-1904 prace Picassa określa się jako okres niebieski. Były to prace utrzymane w kolorycie melancholijnym, ukazując tematykę i postaci osób biednych (Życie, Stary gitarzysta, Dwie siostry, Prasowaczka). Po tym okresie twórczość Picassa weszła w okres różowy, sceny z życia między innymi cyrkowców (Dziewczyna na kuli, Kuglarze, Toaleta, Rodzina arlekina). Od roku 1907 Picasso pod wpływem Paula Cézanne'a oraz sztuki iberyjskiej i afrykańskiej rozpoczął twórcze eksperymenty z geometryzacją i uproszczeniem formy, które dały początek kubizmowi (Panny z Avignonu, Portret Gertrudy Stein). W dalszym okresie po współpracy z Braque'iem skrystalizowały się zasady kubizmu analitycznego, hermetycznego i syntetycznego. Następne lata charakteryzowały ciągłe poszukiwania twórcze. Gdy wybuchła wojna domowa w Hiszpanii opowiedział się po stronie republikańskiej, a w roku 1937 za 200 tys. peset namalował słynną Guernicę, obraz wystawiony w Pawilonie Hiszpanii na Wystawie Światowej w Paryżu. Okres II wojny światowej spędził w Paryżu, w roku 1944 wstąpił do Francuskiej Partii Komunistycznej, a po wojnie zaangażował się po stronie ruchów lewicowych i pokojowych.

EKSPRESJONIZM

Wyznaczył kres sztuki XIX stulecia. Już pod koniec wieku pojawiły się w sztuce antynaturalistyczne tendencje, skierowane w szczególności przeciwko wrażeniowemu malarstwu impresjonistów. Dążenie do zwiększonej ekspresji pojawiło się na początku wieku XX. Szczególnie podatny grunt zyskało to zjawisko w krajach germańskich. W roku 1892 wybuchł w Berlinie skandal spowodowany wystawą prac Edwarda Muncha. W tym czasie docierały tam również wpływy postimpresjonizmu i fowizmu. Powstało zainteresowanie sztuką ludzi pierwotnych, twórczością ludową i średniowieczną. W tego typu sztuce znajdowano wzory czystych działań twórczych nie skażonych cywilizacją. Akademizm, a wraz z nim, przerodzony już w konwencje impresjonizm zdawały się wymierać. Ważnym ośrodkiem ekspresjonizmu stało się Drezno. Tam w 1905 roku zawiązało się artystyczne ugrupowanie "die Brucke"(Most), do którego należeli: Ernst Ludwik Kirchner, Erich Heckel, Karl Schmidt Rottluff i Fritz Bieyl - studenci architektury. Ich sztuka osiągnęła wkrótce różnorodność stylu. Z czasem dołączyli do grupy artyści tj. Emil Nolde, Max Pechstein i Otto Muller. Cała grupa w roku 1811 przeniosła się do Berlina gdzie zyskała rozgłos. Swoje prace prezentowali na wystawach Neue Secession, a także w salonie Sturmu. Innym znanym ośrodkiem ekspresjonizmu było Monachium, gdzie w roku 1909  zorganizowano ośrodek mający służyć urządzaniu oddzielnych wystaw  awangardy artystycznej. Powstało tam zrzeszenie Neue Kunstlervereinigung, a po jego rozłamie  uformowała się grupa  der Blaue Reiter. Należeli do niej: Wasyl Kandinski, Gabriele Munter, Franz Marc, August Macke, Alfred Kubin, Heinrich  Campendock i Paul Klee. Do innych szkół ekspresjonistycznych zaliczyć możemy berliński klub Die Pathetiker, szereg szkół regionalnych np. w Nadrenii - Westfalii, a także działalność artystów niezależnych, jak np. Austriaków Oskara Kokoschki, Richarda Gerstla, oraz Niemców Paula. Artystyczną rangę ekspresjonizmu po raz pierwszy ukazała wystawa Sonderbundu w Kolonii w 1912 r. Innym istotnym wydarzeniem była ekspozycja na Pierwszym Niemieckim Salonie Ekspozycyjnym, zorganizowanym w roku 1913. Działaniom niemieckich grup ekspresjonistycznych kres położyła wojna. Ich kontynuacją była występująca do lat 30 - ych tendencja "Nowej rzeźby". Niezwykle ważną rolę w ekspresjonizmie odegrała grafika, a  ulubioną techniką stał się drzeworyt. Kreska w grafice staje się długa, kanciasta, ostro łamana. Formy  płaszczyznowe zestawiane są z kontrastowych plam bieli i czerni. Rysunek przechodził deformację, podkreślanie pewnych cech kosztem innych. Następuje w nim zmiana proporcji, naruszanie stosunków przestrzennych, rezygnacja z perspektywy linearnej, symultaniczne przedstawienie przedmiotu widzianego jakby z kilku stron naraz. Ekspresjoniści nie ufali zmysłowemu obrazowi świata, przeciwstawiali mu świat odczuć wewnętrznych. Do ich głównych tematów należały podstawowe problemy ludzkiej egzystencji: miłość, macierzyństwo, wiara, cierpienie i śmierć. Często w sztuce tej pojawiają się portrety, autoportrety, akty, sceny wielkomiejskie i motywy religijne. Sztuka artystów z kręgu der Blaue Reiter była przeintelektualizowana, wyrafinowana, pozbawiona ostrości i brutalności. Uwidocznił się w niej wyraźnie proces odwracania się od rzeczywistości. Po wojnie ekspresjoniści odchodzili od treści metafizycznych zbliżając się do współczesnych realiów życia.

Munch Edward (1863 - 1944) Około 1880 roku powstały pierwsze obrazy olejne, trzy lata później Munch pokazał w Jesiennym Salonie w Oslo utrzymany w brunatnych odcieniach ziemi obraz „Dziewczynka przy piecu”, który techniką malarską przypomina dzieła francuskich impresjonistów. Gdy w 1886 roku przedstawił w Jesiennym Salonie płótno „Chore dziecko” spotkał się z falą oburzenia. Artysta wziął na warsztat temat spowodowanej gruźlicą śmierci piętnastoletniej siostry. Munch nakładał farbę na płótno kilkoma warstwami, doprowadzając do zlania się ich. Jesienią 1889 roku otrzymał stypendium, które umożliwiło mu wyjazd do Paryża. Uczęszczał tam na kurs rysunku do Leona Bonnata oraz studiował dzieła starych mistrzów. Interesował się także pracami impresjonistów i neoimpresjonistów. Eksperymentował z techniką pointylistyczną np. „Dzień wiosenny na ulicy Karla Johana”. Równocześnie tworzył jednak prace utrzymane w zupełnie odmiennym nastroju np. namalowany w 1890 roku obraz „Noc w St.-Cloud” stworzony wkrótce po śmierci ojca Muncha. Rok później ukończony obraz „Melancholia” nosi coraz wyraźniejsze cechy abstrakcji. Malarz wprowadził linie obrysu, którymi ograniczył kolorowe płaszczyzny. Linie, formy i barwy zostały uproszczone i wystylizowane. Dzieło miało wyrażać stan psychiczny, w jaki popadł przyjaciel artysty nieszczęśliwie zakochany w zamężnej kobiecie. „Fryzem życia”, do którego za punkt wyjścia posłużyły osobiste spostrzeżenia i przeżycia. Najsłynniejszym i najczęściej interpretowanym dziełem jest „Krzyk”, który symbolizuje lęk przed życiem i samotność współczesnego człowieka. Najbardziej znane prace z tego cyklu to: wymieniony wcześniej „Pocałunek”, „Madonna”, „Taniec życia”, „Zazdrość” i „Rozpacz”. Pod koniec dekady powstały pierwsze płótna, w których widoczny jest odwrót od lęków i rozpaczy, jakie do tej pory kładły się cieniem na dziełach Norwega. Na obrazie „Płodność” przedstawił współistniejącego z naturą człowieka. Jego pozytywne nastawienie do życia znalazło również wyraz w pracach uwieczniających zimowe noce Północy. Cykl „Fryz życia” artysta ukończył i pierwszy raz pokazał w 1902 roku, składał się on z 22 obrazów. W 1905 roku dokończył jedną z dwunastu wariacji obrazu „Dziewczęta na moście”, z których wszystkie utrzymane są w wesołym nastroju. W 1908 roku artysta powrócił do Norwegii, gdzie wkrótce po wielkiej wystawie swych prac zyskał należną mu sławę. W latach 1910-15 wykonał cykl wielkich obrazów olejnych do auli uniwersytetu w Oslo, symbolizujących trzy „wielkie, odwieczne siły”: Naturę, Naukę i Historię. Wybitne są także osiągnięcia Munch w dziedzinie grafiki. Posługiwał się techniką akwaforty, drzeworytu i litografii. Charakterystyczne dla jego prac graficznych jest dążenie do maksymalnej zwięzłości formy, która mimo to nie ogranicza olbrzymiej siły wyrazu przedstawień.

DIE BRUCKE

W 1905 roku w Dreźnie grupa młodych studentów architektury z Technische Hochschule zawiązuje ugru­powanie, któremu nadaje nazwę „Die Brucke" (Most). W nazwie grupy odzwierciedlił się negatywny stosunek artystów do konserwatyzmu secesji. Nazwa „die Brucke" (most) „nie jest określeniem jakiegoś programu, lecz oznacza dro­gę prowadzącą z jednego brzegu na drugi"-powiedział Heckel, w tym wypadku do nowoczesności. Praca w zespole tych samouków w dziedzinie malarstwa, wspólna pracownia, podejmowanie tych samych tematów i wypróbowy­wanie tych samych procederów ma­larskich zaowocowały wykształceniem się stylu grupy, który stal się szczegól­nie reprezentatywny dla niemieckie­go ekspresjonizmu. Agresywni, wro­go nastawieni wobec mieszczaństwa, nie uznawali szkół i nauczania. Łamiąc prawa sztuki przedstawiającej, opero­wali pędzlem w sposób gwałtowny i spontaniczny, upraszczali rysunek form i stopniowo odchodzili od malowania grubymi warstwami farb na korzyść większej płynności. Tworzyli formy kanciaste, używali czystych ko­lorów, łącząc je często dysonansowo. Później kształtowany przez nich język malarski charakteryzowało stosowanie dużych, wyraźnie akcentowanych płaszczyzn barwnych i mocnych konturów. Stylistyka ich płócien wiele zawdzięczała zarówno malarstwu van Gogha, jak i poznawanym w drezdeński Muzeum Etnograficznym murzyńskim i polinezyjski rzeźbom. Tematyka obrazów ograniczała się głównie do portretów, pejzaży i najczęściej malowanych studiów aktów w plenerze, będących wynikiem wspólnych plenerów w okolicach Moritzburga. Twórców „Die Brucke łączyło podobne podejście do zagadnień kompozycji obrazu, polegające na eksponowaniu pierwszego planu oraz płaskość i wyraźnie antyimpresjonistyczne nastawienie do ukazywanej rzeczywistości. Kadry płócien były bliskie, pełne, jakby rozsadzające ramy. Tendencje te najwyraźniej doszły do głosu w twórczości Kirchner i Schmidta-Rottluffa. Ważne miejsce w twórczości artystów skupionych wokół „Die Brucke" zajmowała grafika. Tworzone przez nich prace o prostych, jakby sprymitywizowanych formach operowały ostrymi zestawieniami kontrastów oraz dużych płaszczyzn czerni i bieli. Stosowanie prostych i szybkich technik graficzny oraz praca w ramach stworzonej przez nich w Dreźnie Graphikgilde - skupiającej miłośników grafiki wpływały na spopularyzowanie nowego języka sztuki.

Heckel Erich (1883-1970) malarz i grafik niemiecki, przedstawiciel ekspresjonizmu, współzał. grupy Die Brücke. Jego styl ukształtowany pod wpływem V. van Gogha i ekspresjonistów charakteryzował się jaskrawą gamą barwną i brutalną deformacją kształtów, niektóre prace zawierają jednak pewne elementy liryzmu (Cegielnia, Szklisty dzień, zw. też Kąpiąca się nad morzem). Po 1911 w obrazach H. pojawił się temat tragizmu ludzkiej egzystencji, motywy czerpane z życia cyrku i ze szpitali dla psychicznie chorych, w pełnej kontrastów, żywej kolorystyce. Po 1920 obrazy stały się b. konwencjonalne - pejzaże z Niemiec i Włoch w stonowanej ciemnej gamie barwnej.

Kirchner Ernest Ludwig (1880 - 1938) zaczynał jako twórca drzeworytów. W 1901 roku rozpoczął studia architektoniczne w Dreźnie, gdzie wraz z trzema innymi studentami, założył grupę artystyczną Die Brücke. Nazwa miała oddawać niechęć do establishmentu i panującą w grupie "rewolucyjną" atmosferę. Artyści skupieni w Die Brücke czerpali inspirację z dzieł wielkich poprzedników - van Gogha, Gauguina, Muncha oraz twórczości prymitywnych malarzy afrykańskich oraz z wysp obszaru Pacyfiku. Po ukończeniu architektury, Kirchner rozpoczął studia malarskie w Monachium. W tym okresie duże wrażenie wywierał na nim styl Art Nouveau i drzeworyty Dürera. W Monachium styl Kirchnera stał się bardziej wyrazisty dzięki śmielszemu operowaniu barwą, przypominjącym Gauguina oraz odważnym pociągnięciom pędzla jak u van Gogha. Tematyka jego prac z tego okresu przypomina drzeworyty Muncha i Dürera. Porzucił malowanie gęstą farbą na rzecz bardziej rozcieńczonej. Wtedy powstało jedno z najbardziej znanych jego płócien - utrzymana w tonacjach z przewagą różu, zieleni i żółcieni Uli­ca w Dreźnie. Była to jednocześnie pierwsza wersja tego tematu, który miał powracać w okresie berlińskim. Zainteresowany „prymitywizmem", zbierał maski i tar­cze, stworzył kilka rzeźb w drewnie pomalowanych na jaskrawożółty ko­lor. W latach 1913-1915 wykonał cykl obrazów Kobiety na ulicy, nadając w nich berlińskim kokotom bardzo wydłużo­ne i kanciaste kształty. Kilka miesięcy spędzonych na froncie miało kastastro­falny wpływ na jego stan fizyczny i psychiczny, o czym świadczy Autopor­tret w mundurze z 1915, na którym przedstawił siebie z odciętą prawą ręką, symbolem swej niemocy twórczej. Po wojnie nastąpił długi okres rekonwalescencji w Szwajcarii. Wtedy też Kirchner zaczął antydato­wać swoje płótna, by zyskać miano prekursora. Został krytykiem sztuki i pisząc pod pseudonimem Louis de Marsalle, zapewnił swym dziełom do­bre przyjęcie wśród publiczności.

Mueller Otto (1874 -1930), niemiecki malarz ekspresjonista. Około 1910 roku dołączył do Mostu. Od 1919 roku wykładał na Państwowej Akademii Sztuki i Rzemiosła Artystycznego we Wrocławiu. Miał własny styl charakteryzujący się stonowaną gamą barwną z przewagą brązów, orchy, żółci, zieleni, a także wyrazistym konturem, Jego obrazy miały uproszczoną, zgeometryzowaną formę. Mueller malował głównie akty kobiece na tle pejzażu, a także liczne sceny z życia cyganów. Mueller to także wybitny grafik, który tworzył barwne fotografie np. Teka Cygańska. specjalizujący się w dość egzotycznej tema­tyce cygańskiej. Wyróżniał się w rym gronie malarstwem o łagod­nych, jasnych barwach, inspirowanym sztuką egipską. Malował głównie bu­koliczne pejzaże z nagimi postaciami o kanciastych i wydłużonych kształ­tach.

Nolde, Emil (1867 - 1956) Od 1906 Nolde przebywał głównie w Berlinie. Przez krótki czas wystawiał wraz z ugrupowaniem Die Brücke. Jego własny styl wykrystalizował się dopiero w 1909 roku, kiedy to powstały obrazy Zielone Świątki i Ostatnia wieczerza. Prace te charakteryzuje ekspresyjna deformacja formy oraz niespotykany witalizm i pasja w kształtowaniu kompozycji obrazu. Do najwybitniejszych dzieł Nolde'go o tematyce religijnej należą: tryptyk Maria Egipcjanka oraz poliptyk Życie Chrystusa (oba 1912), których brutalna, niekonwencjonalna forma wywołała protesty władz kościelnych. Kiedy w następnym roku Max Pechstein i inni ekspresjoniści zaczęli formować Neue Sezession, Nolde przyłączył się do nich. Niedługo później został zaproszony do wzięcia udziału w drugim pokazie Blaue Reiter w Monachium a w 1912 na wystawę w Kolonii. W latach 1938-45 Nolde w osamotnieniu tworzył setki akwareli, tzw. Nie namalowane obrazy. Po 1945 roku powtórzył niektóre z nich w technice olejnej. Żona Emila w 1942 roku ponownie zaczęła chorować i została zabrana do szpitala w Hamburgu. Szczęśliwie oboje przeżyli czas wojny, jednak już rok po jej zakończeniu, w 1946 roku, Ada zmarła. Wybitny jest również jego dorobek w dziedzinie grafiki (drzeworyty, sztychy i litografie), który został najpełniej zaprezentowany w Biennale w Wenecji w 1950 roku. Reprezentatywną kolekcję dzieł Nolde'go posiada muzeum w jego byłym domu w Seebüll.

Schmidt-Rottluff Karl (1884-1976), malarz, grafik i rzeźbiarz niemiecki. Studiował w Dreźnie, działał w Berlinie. Pozostając początkowo pod wpływem kierunków postimpresjonistycznych i sztuki prymitywnej, stał się jednym z czołowych przedstawicieli ekspresjonizmu. W 1905 założył wspólnie z E.L. Kirchnerem i E. Heckelem grupę Die Brücke. 1931-1935 członek Akademii Pruskiej. W 1941 hitlerowcy zakazali mu prezentowania swej twórczości, konfiskując równocześnie jego obrazy. Tworzył kompozycje o tematyce mistyczno-symbolicznej. W 1918 opracował plan miasta idealnego. Niektóre prace: Kwitnące drzewa (1909), Czerwona jodła (1950).

DER BLADE REITER, (Błękitny Jeździec)

Stowarzyszenie artystów założone w 1911 roku w Monachium. Nazwa wywodzi się od tytułu obrazu Wassily Kandinsky'ego, jednego z głównych, obok F. Marca i A. Mackego założycieli grupy, z którą związani byli ponadto: A. Kubin, G. Munter, H. Campendonk i nieco później Paul Klee. Było to luźne ugrupowanie bez stałego programu i określonych form organizacyjnych. Ogólne cechy programowe Der Blaue Reiter, zawarte zostały w pracy „Über das Geistige in der Kunst“ Kandinskiego i artykułach w almanachu „Der Blaue Reiter” (oba z 1912 roku). Artystów łączyły więzy przyjaźni oraz wspólny cel, którym była intensyfikacja psychicznego oddziaływania obrazu, poprzez czysty, wysublimowany kolor traktowany jako środek wyrażający wolę twórczą artysty. Twórca winien oderwać się od naśladowania natury i skupić się na pogłębieniu duchowych treści obrazu, na „czystym wyrazie, dalekim od obrazu świata” (Marc). Grupa rozpadła się po wybuchu I wojny, w której zginęli Marc i Macke. Jednak przez 4 lata istnienia udawało się jej, mimo że nie wytworzyła żadnego jednolitego stylu, wyrazić „symbole czasu, które wyniesiono na ołtarze nadciągającej rewolucji” (Marc). Każdy z tych artystów poruszał się we własnym autonomicznym stylu, każdy z nich w indywidualny sposób podchodził do naczelnych haseł sprecyzowanych przez Kandinsky'ego. 1911 roku Kandinsky i Marc zorganizowali w Monachium pierwszą wystawę Der Blaue Reiter, na której eksponowano 43 obrazy artystów niemieckich, rosyjskich i francuskich, m.in. D. i W. Burljuków, H. Rousseau, R. Delaunaya. W rok później opublikowano almanach „Der Blaue Reiter” poświęcony zagadnieniom sztuki nowoczesnej oraz przygotowano wystawę objazdową, na którą składały się prace graficzne i rysunki artystów niemieckich oraz zagranicznych, m.in. G. Braque'a, H. Arpa, R. Delaunaya, A. Deraina, K. Malewicza, N. Gonczarowej i M. Łarionowa. Der Blaue Reiter wywarło wpływ na ugruntowanie się tendencji abstrakcyjnych w sztuce. Idee Der Blaue Reiter podjął Bauhaus i grupa „Die Blaue Vier“.

Kandinsky, Wassily (1866 - 194) W roku 1900 zaczął studia w Akademii monachijskiej pod kierunkiem Franza von Stucka. W 1901 został współzałożycielem działającego do 1904 stowarzyszenia "Phalanx". Stowarzyszenie to zrodziło się z ducha opozycji wobec powszechnie panującego akademizmu. W ciągu czterech lat swego istnienia Phalanx zorganizowało dwanaście wystaw biorących w obronę najbardziej nowatorskie nurty w sztuce, od impresjonizmu, przez neoimpresjonizm, po nabistów. Phalanx otworzyło również własną szkołę, w której sam Kandinsky uczył malarstwa i rysunku. W swej prywatnej twórczości z lat 1901-06 Wassily Knadinsky łączył baśniowe elementy sztuki rosyjskiej z dekoracyjną stylizacją charakterystyczną dla secesji. Zajmował się także grafiką. Od roku 1905 Kandinsky stopniowo oddalał się w swym malarstwie od figuratywności. Pod wpływem fowizmu coraz bardziej podkreślał autonomię koloru wyzwolonego z wypełniania służebnej funkcji względem przedmiotu. W 1909 roku Kandinsky założył stowarzyszenie Neue Kunstlervereinigung (Nowe Stowarzyszenie Artystyczne). Członków łączyła zawzięta wrogość w stosunku do sztuki oficjalnej pod wszelką postacią. Po roku 1908 tworzył wyimaginowane pejzaże (m.in. wariacje na temat widoków z Murnau), w których elementy przedmiotowe stały się ledwo dostrzegalne, stanowią jedynie pretekst dla kompozycji kolorystycznej, np. Krajobraz z wieżą, 1909, Krowa, 1910. Kiedy w tym samym roku doszło do rozłamu Neue Kunstlervereinigung, grupa z Murnau stała się podstawą stowarzyszenia "Der Blaue Reiter", utworzonego przez Kandinsky'ego w tym samym roku. Tak samo jak dwa wcześniejsze ugrupowania, "Błękitny Jeździec" organizował wystawy twórców awangardowych. Za datę powstania pierwszej w pełni abstrakcyjnej pracy Kandinsky'ego zwykło się przyjmować rok 1910. Obrazy powstałe w latach 1910-14 cechuje dynamiczny układ plam barwnych z elementami graficznymi. Artysta nadawał im tytuły: Impresja, Improwizacja bądź Kompozycja, opatrując je kolejnymi numerami. Cechowało je również całkowite odejście od reminiscencji przedmiotowych. Równocześnie abstrakcyjną kompozycją zaczął rządzić pewien porządek, układ podlegał pewnej geometryzacji. gama kolorystyczna stała się bardziej powściągliwa. Z tego okresu, zwanego "dramatycznym", pochodzą m.in. Improwizacja 9, Impresja V (Park), 1911, Obraz z czerwoną plamą,1914 (tamże) oraz inne prace, których największy zbiór posiada Stadtische Galerie, Lenbachhaus w Monachium. Dla tej fazy twórczości charakterystyczna jest częsta obecność reminiscencji przedmiotowych, np. motywu jeźdźca i pejzażu, choć równocześnie występują prace całkiem abstrakcyjne. W towarzyszących twórczości wypowiedziach teoretycznych porównywał malarstwo z muzyką, wskazywał na pokrewieństwo dźwięków i barw i twierdził, że obraz może przemawiać przez czystą ekspresję bezprzedmiotowych linii, form i barw. Faza twórczości Kandinsky'ego w latach 1920-25 zwana jest fazą architekturalną. W tym czasie, pod wpływem K. Malewicza i rosyjskiego konstruktywizmu, artysta operował geometrycznymi formami, choć jego obrazy cechowała nadal ekspresyjna dynamiczność charakterystyczna dla poprzednich okresów, np. Biała kreska, 1920, Czerwona plama II, 1921. Za główne dzieło tej fazy uchodzi Kompozycja VIII, 1923, która składa się z systemu dynamicznych linii, różnej wielkości kół i półokręgów, trójkątów oraz motywu szachownicy. Następny etap, tak zwany okres kół, przypadł na lata 1926-28. Kompozycje Kandinsky'ego składały się wówczas z koncentrycznych lub przenikających się kręgów. Dominowały zarazem układy bardziej statyczne. Niektóre z nich świadczą o wpływie P. Klee, np. Kilka kół, 1926, Akcent w różu, 1926. W ostatniej, paryskiej fazie twórczości w sztuce Kandinsky'ego dokonała się synteza form z poszczególnych okresów. Formy geometryczne towarzyszyły kształtom organicznym, ameboidalnym. Rygor ustąpił miejsca poetyckiej fantazji. Pojawiły się znów aluzje figuratywne, np. Trzy różnobarwne postaci, 1942.

Klee Paul (1879 - 1940) Malarz i grafik szwajc.; studiował w akad. sztuk pięknych w Monachium, tam nawiązał 1911 kontakt z W. Kandinskym i grupą Der Blaue Reiter; 1920-31 prof. Bauhausu, 1931-33 prof. akad. sztuk pięknych w Düsseldorfie; od 1933 w Bernie. W twórczości Klee swoboda wyobraźni łączyła się ze świadomie kształtowaną dyscypliną twórczą (wpływy kubizmu, sztuki dziecięcej); tworzył gł. rysunki i niewielkie akwarele, łączył oderwane działanie tonu barwnego i delikatnej kreski z bezpośrednią symboliką znaczeniową (Pejzaż z żółtymi ptakami 1923, Latające miasto 1930). Klee tworzył przy użyciu farb olejnych, akwareli, tuszu. Często mieszał różne techniki w jednej pracy. Był związany z różnymi kierunkami: ekspresjonizmem, kubizmem i surrealizmem, ale jego prace trudne są do jednoznacznego zakwalifikowania do któregoś z tych kierunków. Prace Klee, zazwyczaj niewielkich rozmiarów, odwołują się do poezji, muzyki (elementy notacji muzycznej) i snów. Późniejsze dzieła składają się z pajęczyn "hieroglificznych" znaków. Jego malarstwo to przede wszytkim geomertyzujące sprowadzenie przedstawienia do symbolu, rytmu i znaku. Bardziej znane prace Klee to Południowe ogrody (1919), Ad Parnassum (1932), Uścisk (1939).

Kubin Alfred (1877-1959), austriacki rysownik, litograf, pisarz i malarz. Od 1898 studiował w Monachium, podejmował liczne podróże artystyczne. Swój styl ukształtował m.in. pod wpływem rysunków F. Goi y Lucientes, J. Ensora, E. Muncha, M. Klingera, O. Redona, F. Ropsa. Jego dojrzała twórczość, będąc kontynuacją symbolizmu, zapowiada też surrealizm. Posługiwał się delikatną, cienką kreską, nerwową i rozchwianą, rodem z modernistycznego naturalizmu. Wykreował własny, pesymistyczny świat niepokoju, nawet grozy, pełen demonów i upiornych nocnych zjaw. Autor fantastycznej, zilustrowanej przez siebie powieści Po tamtej stronie (1909, wydanie polskie 1968). Ilustrował też utwory innych pisarzy (F. Dostojewskiego). Opublikował kilka tek graficznych, m.in. Sansara (1911), Taniec śmierci (1925).

Macke August interesował się problemem koloru i konstrukcji barwnej obrazu. Począwszy od 1907, podczas podróży do Paryża, nawiązał kontakt z malarstwem francuskim: impresjonizmem, fowizmem, później z kubizmem. Ponieważ związany był z Blaue Reiter, istnieją tendencje do oceny jego twórczości jedynie na tle tego ruchu, ale jego postawa była zupełnie inna niż Kandinsky'ego lub Franza Marca. Macke dochował wierności doświadczeniom wizualnym. Podczas gdy pod wpływem kubizmu upraszczał formę, futuryzm dał mu poznać możliwość pełniejszej prezentacji życia. Zamierzał ją realizować za pomocą koloru ­światła w„symultanicznym kontraście. W ten sposób malarstwo Mac­kego uzyskało własny kształt. Twórczość Augusta Macke jako całość jest figuratywna: lubił malować spacery nad jeziorem, dzieci i dziewczęta pod drzewami, kobiety oglądające witryny. Wyob­raża postacie ludzkie zastygłe w ruchu lub w jego oczekiwaniu; chwile takie utrwalał w przestrzeni prawie niematerialnej, stworzonej kolorem czystym i świetlistym. Z Tunezji przywiózł Macke akwarele o krystalicznej strukturze, przekazujące jego ocza­rowanie afrykańskim światem.

Marc Franz w swej twórczości poszukiwał form archetypowych, dążył do uchwycenia istoty rzeczy, a nie jej zewnętrznych kształtów. Stąd też tak konsekwentnie malował przed­stawienia zwierząt, mające prowadzić do uchwycenia wewnętrznej logiki wizerunku (Czerwone konie, 1911). Pod wpływem doświadczeń Kandinsky'ego podejmował też próby mala­rstwa abstrakcyjnego. W 1910 spotkał i silnie zaprzyjaźnił się z Mackem, a wkrótce potem poznał Kandinsky'ego, u boku którego miał walczyć o sprawę nowego malarstwa i wydać Almanach grupy Blaue Reiter. W 1911 Franz Marc odnalazł siebie i od tej chwili, aż do u na wojnę w 1914, namalował najlepsze je dzieła. Od 1913 kolorowe formy w obrazach: zwierzęta i ich otoczenie-za­czynają przenikać się wzajemnie, barwy nabierają dźwięczności i przezroczystości, a kształty-cech pryzmatycznych. Wszystko, co żyje, zbliża się do siebie, wchodzi w pierwotną harmonię. Wielkie obrazy z 1913 osiągają wymowę mitu, nasuwającą porównanie z malarstwem Celnika Rousseau, dla którego Marc żywił głęboki podziw. Mimo że interesował się zagadnie­ formy, podporządkowywał je tendencji do ekspresji. Podobnie jak Kandinsky czuł potrzebę odnalezienia przez dzieło sztuki rzeczywistości obiektywnej i duchowej, istniejącej poza zwodniczą iluzją natury. Zwrócił się do świata zwierząt, jako istot uczestniczących uniwersalnym porozumieniu, mogących malarza prowadzić do bardziej obiektywnego zrozumienia świata. Studiował zwierzęta całymi latami i doszedł do wielkiej znajomości ich ruchów. To pozwoliło mu znaleźć ich formę istotną (Wesensform), za­wierającą całą ich czułość, niewinność i szlachet­ność. Taki jest Błękitny koń o młodzieńczej sile, taki Rogacz ukryty w leśnej rozpadlinie, piękny i groźny Tygrys lub Pies wobec świata: stoją w centrum własnego wszechświata z siłą symboli zjednocze­nia i pokoju.

Kokoschka Oskar (1886-1980), austriacki malarz, grafik i poeta, jeden z czołowych przedstawicieli ekspresjonizmu, początkowo związany z Warsztatami Wiedeńskimi jako ilustrator, od 1910 w Niemczech, związany z ugrupowaniem secesji berlińskiej -Der Blaue Reiter, Die Brücke, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Dreźnie, w 1934 emigrował z powodu poglądów antyfaszystowskich do Pragi, w 1938 do Londynu, od 1953 działał w Szwajcarii. Jego indywidualny styl cechuje dramatyzm ujęcia, żywy koloryt, bogata faktura. Tematykę prac Kokoschki stanowią portrety, pejzaże, kompozycje figuralne o zdecydowanie antywojennej i antyhitlerowskiej wymowie. Słynne prace to: Przyjaciele - obraz usunięty przez hitlerowców z galerii sztuki nowoczesnej w Berlinie, Panorama Salzburga, Portret artysty zdegenerowanego.

NEUE SACHLICHKEIT

Nowa Rzeczowość, kierunek w niem. kulturze, rozwijający się po I wojnie świat. do ok. 1933; nazwa nadana przez historyka sztuki G. Hartlauba; był reakcją na ekspresjonizm, swoistą odmianą klasycyzmu, upatrywał przyszłość sztuki w prostocie środków artyst. i zaangażowaniu społ.; w sztuce reprezentowany zwł. przez tzw. monachijską grupę N.S. (m.in. C. Mense, H.M. Davringhausen, W. Scholtz, A. Kanoldt, G. Schrimpf; zbliżeni: G. Grosz, O. Dix). Kierunek wziął swój początek z ekspresjonizmu i dadaizmu. Wyodrębnił się w latach dwudziestych.

Dix Otto (1891-1969), malarz, rysownik, grafik niemiecki. Jego sztuka - pod wpływem doświadczeń I i II wojny światowej, totalitaryzmu III Rzeszy, podziału Niemiec po 1945 roku na dwa państwa - przeszła wielką transformację. Od impresjonizmu, poprzez Neue Sachlichkeit (Nową Rzeczowość), czyli ilustrowanie codzienności w pełnych wstrząsającej ekspresji i prawdy psychologicznej, werystycznych, ale i karykaturalnych dziełach - po pochodzące ze schyłku życia, przesycone mistycyzmem religijnym i ekspresją dzieła. Ilustracje do Ewangelii wg. św. Mateusza z 1960 roku przybliżają ten okres twórczości artysty, który określa się mianem czasu między dwiema ojczyznami (NRD i RFN).

ABSTRAKCJONIZM

W sztuce abstrakcyjnej zarysowały się 2 podstawowe nurty: abstrakcja geometryczna polegająca na operowaniu różnorodnymi formami geometrii i abstrakcja organiczna w której są stosowane formy nieregularne sugerujące kształty organiczne. Sztuka abstrakcyjna jest konsekwencją zapoczątkowanej w malarstwie europy 2 połowy XIX w. stopniowej rezygnacji z wątków tematycznych; proces ten narastający od impresjonizmu do kubizmu, przygotował grunt dla sztuki abstrakcyjnej w 1910r. W. Kandinsky namalował swoje pierwsze obrazy abstrakcyjne. 1911r. sztukę abstrakcyjną zaczynając uprawiać w Monachium członek ugrupowania Der Blaue Reiter, a we Francji niektórzy uczestnicy ruchu kubistycznego; również w innych krajach 1910- 1914 pojawili się coraz liczniejsi abstrakcjoniści: Litwin- M. K Ciurlionis, Czech- F. Kupka, Rosjanie- M. Łarionow, N. Gonczara, Włoch- A. Magnelli, Francuz pochodzenia niemieckiego- H. Apr. W 1912 w Paryżu powstało pierwsze ugrupowanie z programem sztuki abstrakcyjnej- Section d`or. W 1918- 1939 dominowała abstrakcja geometryczna; na gruncie sztuki abstrakcyjnej powstały idee powiązania malarstwa z innymi sztukami plastycznymi, rozwijało się nowe pojecie jedności stylowej, kwitła twórczość teoretyczna; tendencje te zarysowały się najsilniej w Holandii- P. Mondrian, De Stijl i teoria neoplastycyzmu, w Rosji- K. Malewicz, W. Tatlin, A. Rodczewko, EL Lissitzky, oraz w 1918- 1934 w Niemczech- w założeniach Bauhausu; we Francji duże znaczenie miały ugrupowania Cercle et Carre i Abstraction- Creation. Ewolucja rzeźby ku sztuce abstrakcyjnej dokonywała się na podłożu idei konstruktywizmu oraz przez stopniowe upraszczanie figury ludzkiej i form organicznych. Dominują odmiany niegeometrycznej, swobodna gra plam barwnych i form, nieograniczona inwencja twórcza i ekspresja- nurt ekspresjonizmu abstrakcyjnego jego odmiany: informel, taszyzm, action painting, abstrakcja chromatyczna między innymi A. Gorky, J. Pollock, M. Tobey, Wols, H. Hartung, M. E. Vieira de Silva, M. Rothko, P. Soulages. Abstrakcja impresyjna: J. Bazaine, R. Bissiere. Romantyczno magiczna: W. Baumeister, J. Dubuffet. Strukturalizm: A. Tapies. Po 1960 zaznaczyły się nowe prądy sztuki abstrakcyjnej wizualnej między innymi minimal art, będące reakcją na ekspresjonizm abstrakcyjny, a także próbą nowej interpretacji abstrakcji typu geometrycznego.

JAWLENSKY Aleksiej (1864-1941) malarz rosyjski, przedstawiciel wczesnego abstrakcjonizmu; studiował w akademii petersburskiej pod kierunkiem I. Riepina, 1896 wyjechał do Monachium; 1899-1906 tworzył pod wpływem P. Cézanne'a, P. Gauguina i V. van Gogha, potem podróżował po Prowansji i Bretanii, malował z nabistami w Pont-Aven. W następnych latach zainteresował się fowizmem (Białe pióra), tworzył prace inspirowane m.in. ikonami i ludową sztuką ros., 1910 związał się z ugrupowaniem "Der Blaue Reiter". Od 1914 w Szwajcarii tworzył cykle obrazów abstrakcyjnych - transpozycje pejzaży, na wpół abstrakcyjne głowy, potem pojawił się w jego pracach pierwiastek mistyczny wywodzący się z rosyjskich ikon (Noc, Andante); pasjonował go problem związku kolorów i dźwięków muzycznych.

Kupka František (1871 - 1957) - malarz czeski. Studiował sztuki piękne w Pradze i w Wiedniu. Około 1895 roku osiedlił się w Paryżu, gdzie zarabiał na swoje utrzymanie pracami studyjnymi z natury oraz rysunkami mody. Zajmował się teorią sztuki, studiował w prywatnej akademii sztuki Academie Julian. W roku 1930 dołączył do grupy francuskiej Abstraction-Creation, uzyskawszy tym samym francuskie obywatelstwo. Poczatek twórczości to projektowanie plakatów dla kabaretów i ilustracji dla czasopism. Mniej więcej w roku 1900 zaczął specjalizować się w pracach dla satyrycznych i anarchistycznych gazet. Z tego też okresu pochodzą cykle ilustracji Pieniądze, Pokój, Religia, stanowiące swoistą krytykę stosunków politycznych i społecznych. W latach 1905 - 1909 stworzył szatę graficzną do Lizystraty Arystofanesa i Prometeusza Ajschylosa. Kolejny etap to formowanie nowego, dotychczas jeszcze nieznanego malarstwa abstrakcyjnego, któremu kierunek wskazuje obraz z roku 1907 Żółta skala, gdzie artysta zmaga się z oddziaływaniem różnych tonów tej samej barwy. Do czystej abstrakcji doszedł Kupka jednak później, w Klawiszach z 1909 roku czy Warstwach koloru z 1910 - 1911. Od 1911 roku Kupka należał do nieformalnego związku artystów, którego członkami byli m.in. Robert Delaunay, Marcel Duchamp czy Fernard Leger. W okresie tym artysta swoje inspiracje czerpał z secesji. Typową dla tego kierunku ornamentykę przekładał na rytmy kolorów. Charakterystycznymi obrazami z tego okresu są: Nokturn, Fuga, Amorpha - dwubarwna fuga (1912). Ze względu na powyższe tytuły, jak również fakt, że Kupka poszukiwał wizualnego odpowiednika tonów i form kompozycji muzycznych, okres twórczości artysty z lat 1911 - 1912 nazywany jest często tzw. muzycznością. Od 1912 roku w twórczości malarskiej artysty istniały dwie tendencje. Malował wertykalne lub diagonalne barwne pasy o różnej długości, które się częściowo przenikały (np. Pionowe płaszczyzny I, 1912 - 1913). W innych pracach zaś formował płaszczyzny barwne koliście lub spiralnie, tak że zdawały się poruszać od środka (np. Kręgi 1911 - 1912). Po 1918 roku pozostał wierny powyższym dwóm koncepcjom malarskim.

Malewicz Kazimierz (1878-1935), rosyjski malarz i teoretyk sztuki, pochodzenia polskiego. Studiował w Moskwie. Od 1910 związał się z awangardą moskiewską, wystawiał z grupami Bubnowyj walet, Gołubaja rosa, Oslinnyj chwost. Początkowo pod wpływem P. Cezanne'a, rosyjskich postimpresjonistów, fowizmu, ekspresjonizmu i kubizmu. W 1915 w Piotrogrodzie ogłosił program suprematyzmu, najbardziej radykalnego kierunku abstrakcjonizmu. Odrzucał ikonografię sztuki przedstawieniowej uznając linię prostą oraz nie występujący nigdzie w przyrodzie kwadrat jako symbole przewagi człowieka nad chaosem. W dalszej swojej twórczości rozwijał suprematyzm i poszukiwał zastosowań dla swej teorii w urbanistyce. Pod koniec życia coraz bardziej izolowany, odszedł od abstrakcjonizmu i powrócił do malowania uproszczonych pejzaży, obrazów z figurami nawiązując ponownie do sztuki ikony, tworząc koncepcję nowoczesnej figuracji. Malarz ten wywarł znaczny wpływ na rosyjskich konstruktywistów i polską awangardę lat 20. Prace m.in.: Drwal, Czarny kwadrat, Błękitny prostokąt na purpurowym pasku, Białe na białym.

Pollock Jackson (1912 - 1956) odszedł od sztuki figuratywnej i rozwinął swój własny styl tworzenia z charakterystycznym kapaniem farbą na płótno i rozpryskiwaniem jej (tzw. action painting / malarstwo gestu). Była to najbardziej radykalna metoda malarska. Podsumowanie ewolucji ekspresjonizmu; zaczynając od El Greco i Fransa Halsa, kończąc na dokonaniach współczesnych ekspresjonistów i abstrakcjonizmie. Należy tutaj także wspomnieć o malowidłach z groty Altamira (Hiszpania) oraz monumentalnych, odkrytych w 1940 roku we Francji, malowidłach z groty Lascaux, ktore powstawały w podobny sposób. Swoje dzieła "edytował", wybierał fragmenty, które odpowiadały jego wizji artystycznej, a inne niszczył i zaczynał od początku. Artysta zaangażowany artysty w tworzywo malarskie; ideowo-formalną jedność aktu twórczego; zamysłu i materialnej realizacji. Pollock odszedł, kiedy swoją radykalną metodą doprowadził malarstwo do granicy intencjonalnej kreacji.

KONSTRUKTYWIZM

Kierunek w sztuce abstrakcyjnej powstały w r. 1913 w Rosji, nieco później w Holandii i reszcie Europy, do USA dociera po I wojnie światowej. Podstawowym wyróżnikiem konstruktywizmu w stosunku do innych ruchów awangardowych było stosowanie dyscypliny formalnej ograniczonej do prostych elementów geometrycznych: koła, trójkąta i linii prostej. Z założenia wzajemne oddziaływania tych form wywołują wewnętrzne napięcie wewnątrz obrazu. Celem jest poszukiwanie nowej ekspresji estetycznej, a metodą świadoma rezygnacja nie tylko z przezentowania widzialnej rzeczywistości, ale także odejście od skojarzeń ze światem przedmiotów. Konstruktywizm zawdzięcza nazwę zarówno podejściu do budowania obrazu - "konstruowania" z określonych elementów, jak i swoistemu zaangażowaniu w nowoczesność. Pierwszy krok w tym kierunku zawdzięczamy futuryzmowi, następnie jednak nadszedł czas włączenia kreacji artystycznej poddanej estetyce geometrycznej w służbę działalności produkcyjnej: projektowanie przedmiotów technicznych, architektury, mody (prêt-à-porter - gotowe do włożenia), grafiki użytkowej, nowoczesnej typografii, mebli. Równolegle pojawiają się konstruktywistyczne rzeźby i pierwsze fotomontaże, później kolaże. Pierwszymi konstruktywistami w sztukach plastycznych byli Kazimierz Malewicz i Aleksander Rodczenko. Kierunek stworzony przez Malewicza nazywa się suprematyzm i od początku termin ten odnosi się do malarstwa abstrakcji geometrycznej, które w owym czasie stanowiło rewolucję i wyzwanie w sztuce. Malewicz namalowal serię obrazów z kwadratami, w tym słynny Czarny kwadrat na białym tle (wystawiony w r. 1915), które zbulwersowały rozumienie sztuki i jej granic. W latach dwudziestych rozbudował swoją sztukę o trzeci wymiar. Powstały (tzw. architektony i planity). Konstruktywiści angażowali się w organizowanie przestrzeni użytkowej w nieznany dotąd sposób, powodowani nowym podejściem do potrzeb człowieka. Uważali oni, że estetyka nie polega na dekoracji, lecz na znalezieniu funkcji przestrzeni i przedmiotu adekwatnej do potrzeby. To podejście zaowocowało wielką rewolucją w architekturze, a sztandarowym architektem epoki został okrzyknięty Le Corbusier, który ideę struktury wprowadził do swoich prac jak najbardziej dosłownie. Struktura stała się zarówno pojęciem technicznym, konstrukcyjnym, co społecznym i estetycznym - jako funkcjonalizm. W Holandii w tym samym czasie, lecz zupelnie niezależnie, powstała grupa artystyczna De Stijl, której najbardziej znanym przedstawicielem był Piet Mondrian. W latach 1919-1934 działała w Niemczech słynna uczelnia artystyczna Bauhaus, kierowana przez Waltera Gropiusa, z której wyszło wielu nowatorów sztuki XX wieku. Podejście interdyscyplinarne i idea jedności estetycznej i funkcjonalnej przedmiotu użytkowego stały się powszechne dzięki działalności tej uczelni. Najbardziej znani uczniowie i nauczyciele z Bauhausu to Wasyl Kandinsky, Paul Klee, Lyonel Feininger, Oscar Schlemmer, László Moholy-Nagy, Marcel Breuer.

DE STIJL

(po holendersku styl) to kierunek w sztuce rozwijający się w latach 20. XX wieku. Znany jest także pod nazwą neoplastycyzm. Twórcą nazwy "neoplastycyzm" jest Piet Mondrian, który zafascynowany mistykiem - Schoenmaekersem stworzył kierunek naznaczony pozytywną mistyką. Tajemne działanie świata polegało na zasadzie przeciwieństw. Siły aktywnej - biernej, pionów - poziomów. Tak też w neoplastycyzmie wyróżniamy dwie podstawowe linie (pion i poziom) oraz 3 kolory zasadnicze - żółty, niebieski i czerwony oraz 3 niekolory - biel, czerń i szarość. Linia pionowa oznaczała statykę, pozioma dynamizm. W twórczości osób związanych z tym nurtem uwidaczniają się charakterystyczne cechy stylu - prostokątność i stosowanie czystych kolorów (czerwony, niebieski, żółty, czarny, biały), brak dekoracji, wiara w abstrakcję i postawa odrzucająca naturę na rzecz dzieł rąk ludzkich.

DADAIZM

Głównymi hasłami były dowolność wyrazu, zerwanie z wszelką tradycją i odrzucająca jakiekolwiek kanony swoboda twórczości. Według przekazów, nazwa ruchu wzięła się od słowa "dada", wybranego przez Hugo Balla na chybił trafił ze słownika Larousse'a i oznaczającego w języku francuskim drewnianą zabawkę, konika - jest to jednakże tylko jedna z wersji historii tego terminu. Tak naprawdę sami dadaiści nie potrafili ustalić kto, kiedy i w jakich okolicznościach go wymyślił oraz jaki jest jego prawdziwy sens. Przyjmuje się, że dadaizm powstał w 1916 r., w czasie I wojny światowej, jako reakcja na jej absurd i falę nacjonalistycznego szaleństwa, które ogarniało wówczas kraje Europy Zachodniej. W latach 1919-1921 zdołał przyciągnąć pewną uwagę twórców i publiczności, zwłaszcza we Francji, Szwajcarii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych, lecz w wyniku waśni między czołowymi przedstawicielami właściwie zanikł już w roku następnym - w maju 1922 r. odbyła się w Weimarze "Konferencja w sprawie końca Dada" z udziałem czołowych przedstawicieli kierunku. Ideologia dadaizmu była samounicestwiająca się - sztuka oderwana od tradycji, nie odwołująca się do wspólnoty pojęć między twórcą, a jej odbiorcą, oparta na nonsensie, chaosie i zupełnej dowolności nie może istnieć. Dadaizm miał szokować i robił to skutecznie: dadaiści zbierali się w kawiarniach i klubach pisząc absurdalne "poezje", komponowali "muzykę hałasu", przedstawiali przedmioty codziennego użytku jako dzieła sztuki. Słynny jest obraz Marcela Duchampa będący reprodukcją Giocondy, której Duchamp dorysował wąsy i hiszpańską bródkę, po czym podpisał własnym nazwiskiem. Wystawa Maxa Ernsta w Kolonii przyciągała uwagę czym innym - wchodziło się do niej i wychodziło przez ustęp. Dadaizm nie stworzył żadnego stylu, bo nie mógł - swą ulubioną technikę kolażu przejęli dadaiści od kubistów, techniki formalne czerpali z futuryzmu. Twórcza jałowość dadaizmu najwyraźniej przejawia się w ideale poezji dadaistycznej: jest to gaworzenie dziecka, którego umysł nie został jeszcze skażony żadnym językiem. Z francuskim nurtem dadaizmu, którego głównym ośrodkiem był Paryż, związani byli: główny animator dadaizmu Tristan Tzara, a także Georges Ribemont-Dessaignes, Jean Cocteau, André Breton, Louis Aragon, Paul Eluard i Guillaume Apollinaire. Dadaiści niemieccy to przede wszystkim: Richard Huelsenbeck tworzący w Berlinie, Max Ernst i Hans Arp z Kolonii oraz Kurt Schwitters. Najważniejsi z amerykańskich dadaistów to wspomniany Duchamp oraz Man Ray i Francis Picabia.

Arp Hans lub Jean (1887-1966) - malarz, rzeźbiarz i grafik franc. pochodzenia niem.; studia w rodzinnym Strasburgu, w Weimarze i Paryżu; 1916 zapoczątkował w Zurychu (wraz z H. Ballem, R. Huelsenbeckiem i T. Tzarą) ruch dada; w tym duchu wykonywał kolaże (wspólnie z S. Taeuber, swą przyszłą żoną), drewniane polichromowane reliefy o krzywoliniowych formach, ilustracje do książek i czasopism; od 1925 w Paryżu, związany z surrealistami, uczestnik ich pierwszej wystawy; 1930 przyłączył się do grup artyst. Cercle et Carré i Abstraction-Création; tworzył reliefy z użyciem sznurka, prace z papieru (tzw. technika "papiers déchirés") i obłe rzeźby modelowane w gipsie; od 1931 inspirowany konstruktywizmem (kompozycje z dartych i zwiniętych papierów), później poświęcił się gł. rzeźbie (m.in. brązowe płaskorzeźby Pasterz obłoków); 1954 gł. nagroda w kategorii rzeźby na Biennale w Wenecji. Zajmował się też poezją (antologia Le Siège de l'Air).

Duchamp Marcel (1887 - 1968), malarz francuski. Początkowo Duchamp obracał się w kręgu fowistów, nawiązywał też do kubizmu, działał w grupie Section d'Or (Złoty podział) wraz z m.in. Francisem Picabią, inspirowanej twórczością Picassa i Braque'a. Pamiątką tego okresu jest obraz Akt schodzący po schodach (Nu descendant un escalier - 1912). Marcel Duchamp porzucił tradycyjny warsztat artystyczny malarza. Stworzył termin ready-made, oznaczający użycie "przedmiotu gotowego" jako dzieła sztuki. LHOOQ to reprodukcja Mony Lizy z dorysowanymi wąsami i bródką - ikona stuleci została ośmieszona, napuszona publiczność tłocząca się w Luwrze - wykpiona. Fontanna z 1917 roku jest najsłynniejszym i do dziś "drażniącym burżujów" ready-made: pisuar nazwany fontanną i ustawiony jak rzeźba stał się symboliczną cezurą między sztuką kontynuacji w długim pochodzie artystów przez stulecia, a sztuką zrywającą ostatnie ograniczenia w sposób radykalny i ironiczny. Jednak czasem obrazoburcy stają się klasykami - dziś ta Fontanna jest przywoływana w każdym podręczniku sztuki XX wieku. Po powstaniu w 1916 w Zurychu ruchu dadaistycznego Duchamp został jego aktywnym członkiem, po czym przeszczepił idee dadaizmu na grunt amerykański. Od początu lat 20. Duchamp pracował w Stanach Zjednoczonych. Powstaje Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak (Mariée mise à nu par ses célibataires, même) tzw. Wielka szyba - wykonane na wielkiej tafli szkła w latach 1915 - 1923 "antyarcydzieło" o niejasnym znaczeniu. Po jego zakończeniu demonstracyjnie porzucił sztukę dla gry w szachy (jednak nie na zawsze). Duchamp zajmował się w tym okresie rzeźbą. Był też autorem dwuznacznej postaci Rrose Sélavy, istoty, która po raz pierwszy pojawiła się w Fre(n)sh Wi(n)dow, czyli oknie na sposób francuski, przy czym bawi się angielskim znaczeniem fresh widow (świeża wdowa). Sélavy jest homonimem c'est la vie (takie jest życie). Pod tym pseudonimem Duchamp wydał zbiór aforyzmów i przebrany za kobietę pozował do zdjęć Mana Raya. Stworzył też całą serię nowych powiedzonek typu "gra półsłówek", ciesząc się z ich nieprzyzwoitego wydźwięku i bawiąc aliteracją. Duchamp był nie tylko prowokatorem, lecz także intelektualistą, który miał odwagę otwarcie występować przeciwko religii, moralności, ojczyźnie, schematyzmowi. Poszukiwał odpowiedzi dotyczącej roli artysty - do swojej działalności podchodził z autoironią, negował sens własnych działań artystycznych (chciał tworzyć antysztukę - np. gdy zorientował się, że muzea walczą o jego prace, wykonał kopie najpopularniejszych i porozsyłał do tych "przybytków sztuki").

SURREALIZM

Inaczej zwany nadrealizmem, to kierunek w sztuce (początkowo wyłącznie w literaturze, później w sztukach plastycznych filmie i teatrze), który powstał w 1924 we Francji. Termin ten stworzył w 1917 Guillaume Apollinaire. W założeniach miał to być bunt przeciw klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi i konwencjom w sztuce. Teoretykiem tego nurtu był filozof i poeta Andre Breton. Rok po ogłoszeniu manifestu surrealistycznego, w 1925 odbyła się pierwsza wystawa. W malarstwie założeniem surrealizmu było "wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej". Artyści starali się wykreować obrazy burzące logiczny porządek rzeczywistości. Często były to wizje groteskowe, z pogranicza jawy, snu, fantazji, halucynacji, a odsunięcie od racjonalizmu. Przedstawicielami tego nurtu w malarstwie byli: Salvador Dalí, Max Ernst, Hans Arp, Marcel Duchamp, Francis Picabia, Osvaldo Licini, René Magritte. Duże znaczenie miał dla nich także element zaskoczenia, absurdu i nonsensu; czerpała z niego Meret Oppenheim. Jako istotną inspirację dla dzieł surrealistów przyjmuje się malarstwo Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku. Ponadto korzystali oni z doświadczeń dadaizmu. Celem ich działania było zbadanie sfery podświadomości, uważali bowiem, że człowiekiem rządzą ukryte siły (wg teorii Junga i Freuda). Przypisywali ogromną rolę niepohamowanej wyobraźni.

Chirico Giorgio de (1888-1978), włoski malarz, twórca malarstwa metafizycznego. Od 1906 studiował malarstwo w akademii w Monachium, gdzie uległ wpływom A. Böcklina, F. Nietzschego i A. Schopenhauera. Już wtedy precyzyjnie malowane przedmioty układał w niezwykłe zestawienia, uzyskując wrażenie niepokoju (Zagadka jesiennego popołudnia i Zagadka wyroczni - oba 1910). W okresie 1911-1915 w Paryżu zetknął się z P. Picassem i G. Apollinaire'em i zaczął malować obrazy metafizyczne (Zagadka przyjazdu 1912, Nostalgia za nieskończonością 1913-1914, Zagadka i melancholia ulicy 1914, Wielkie wnętrze metafizyczne 1917). Realistycznymi środkami uzyskiwał nastrój tajemniczości, niepokoju i melancholii. Świat obrazów jest bliski świata snu. Stałym ich elementem są puste, surowe i zamarłe w bezruchu ulice i place z samotnymi, posągowymi postaciami lub cieniami rzucanymi przez niewidoczne postacie. Od 1914 malował w swoich obrazach krawieckie manekiny (Wróżbiarz 1915, Niepokojące muzy 1916). Od 1915 we Włoszech, gdzie 1917 opracował wspólnie z C. Carrà koncepcję malarstwa metafizycznego. Po 1920 odszedł od malarstwa metafizycznego, stopniowo malując coraz bardziej realistycznie i akademicko. Dorobek Chirico stanowił podstawę dla rozwoju dadaizmu i surrealizmu.

Dalí Salvador (1904 - 1989) W 1921 r. Dalí rozpoczął studia w Królewskiej Akademii Sztuki w Madrycie. Dwa razy został wydalony, nigdy nie podszedł do egzaminów końcowych. W okresie tym interesował się malarstwem prerafaelitów i malarstwem metafizycznym Giorgio de Chirico'a. W 1928 r. przeprowadził się do Paryża, gdzie poznał hiszpańskich artystów Pabla Picassa i Joana Miró. Za wstawiennictwem tego ostatniego Salvador Dali stał się pełnoprawnym członkiem grupy surrealistów. Skupiali się oni wokół André Bretona, twórcy trzech Manifestów surrealizmu, pierwszego z 1924 r. André Breton pełnił rolę przywódcy grupy i twórcy teorii surrealizmu. W roku 1928 powstał pierwszy obraz Dalego uznawany za surrealistyczny: Krew jest słodka jak miód. Dalí w krótkim czasie stał się znaczącą postacią w tej grupie. Dopiero w 1937 r. Dali został wykluczony z grupy- zarzucano mu popieranie faszyzmu, a także chciwość. Do 1929 r. Dalí wchodził na drogę surrealizmu, która miała uczynić go sławnym: prowadziła ona w świat podświadomości przywoływany podczas snu. Surrealizm bazował na teorii filozoficznej twórcy psychoanalizy Sigmunda Freuda. Obraz płonących żyraf czy topniejących zegarów stał się znakiem firmowym artysty. Dalí już na tym etapie twórczości znajdował inspiracje także wśród dzieł wielkich malarzy dawnych stuleci, szczególnie epoki Renesansu. Poza tworzeniem wielu wywierających silne wrażenie obrazów, Dalí pozyskał uwagę mediów dzięki odgrywaniu roli surrealistycznego błazna. Sporo zarobił, co André Breton skwitował pogardliwie, tworząc anagram od jego imienia i nazwiska Avida Dollars (chciwy na dolary). W 1974 r. Dalí otwiera zaprojektowane przez siebie muzeum - Teatro Museo Dalí w rodzinnym mieście Figueras. Gmach został urządzony z pozostałości teatru, który został zbombardowany podczasz Hiszpańskiej Wojny Domowej. Wybór miejsca był nieprzypadkowy gdyż, jak twierdził Dalí, całe jego życie było teatralne. Obok obrazów i instalacji Dalego w Muzeum znajdują się dzieła jego przyjaciół m.in. Ernsta Fuchs'a, Arno Breker'a czy Antoniego Pitxot'a.

Ernst Max (1891 - 1976) - niemiecki malarz, rzeźbiarz, grafik i pisarz. Jeden z głównych przedstawicieli surrealizmu. W Kolonii Ernst staje się jednym z najbardziej znanych dadaistów i angażuje się po stronie komunizmu. Swoje kolaże przedstawia na berlińskich Międzynarodowych Targach Dada w 1920 roku. Dzięki temu zwraca nań uwagę Andre Breton, który zaprasza go do Paryża. Wraz z Aragonem, Tzarą i Soupaultem, Breton postanawia zorganizować wystawę prac Ernsta, co wobec panujących we Francji po I wojnie nastrojów antyniemieckich jest wyzwaniem dla opinii publicznej.

Magritte René (1898-1967). Nazywany "autorem słów i rzeczy", lubił zmieniać nazwy przedmiotów, czego przykładem mógłby być obraz To nie jest fajka. Obrazy jego szokowały i wzbudzały kontrowersje. Magritte nie poszukiwał żadnych malarskich sposobów zapisu automatycznego, nie był zwolennikiem eksperymentu, nie pozwolił działać przypadkowi. Malował raczej tradycyjnie, olejem na płótnie, z biegiem lat doskonaląc technikę, nieco "oschłą" i pozbawioną efekciarstwa, ale precyzyjną i subtelną. Z pełnym realizmem odtwarzał konkretne przedmioty lub ich fragmenty, w zaskakujący sposób zderzając je ze sobą, dzięki czemu jego płótna przypominają rebusy i zagadki. Pewne obiekty obsesyjnie powracają w jego pracach w różnych konfiguracjach i zestawieniach. Malarz pod koniec swojego życia wykonał makiety rzeźb, przedstawiających stałe motywy jego malarstwa. Sam artysta twierdził: "Ja czuwam, aby malować tylko takie obrazy, które ewokują tajemnice świata. Aby to było możliwe muszę być całkiem rozbudzony".

Picabia Francis (1879-1953) Picabia kształcił się w paryskich uczelniach artystycznych, a w latach 1903-1908 znajdował się pod wpływem impresjonistów (Sisley). Od 1909 r. wpływ ma niego zaczęli wywierać kubiści. W latach 1911-1912 dołączył do grupy mającej swoje spotkania w wiosce Puteaux w atelier Jacquesa Villona: Apollinaire, Gleizes, La Fresnaye, Léger, Metzinger. Zaowocowało to stworzeniem grupy Section d'Or. Picabia z upodobaniem sięga po przeróżne materiały. W obrazach o krzykliwych barwach z połowy lat 20., namalowanych farbą emulsyjną, pojawią się pióra, zapałki, słoma, druty, grzebienie... Na początku lat 30., wzorem zdjęć nakładanych w filmie, na płótnach przenikać się będą postacie biblijne oraz flora i fauna ze współczesnej encyklopedii przyrodniczej. Źródłem późniejszych płócien będzie fotografia, którą artysta posłużył się już wcześniej "komponując" na bazie kilku klisz swe pierwsze obrazy impresjonistyczne. Picabia, z niespotykaną do tej pory w sztukach plastycznych swobodą i (często pozorną) dezynwolturą, obala dogmaty, poddaje w wątpliwość sens istnienia sztuki i zaprzecza nieraz sam sobie, po to by ze zdwojoną energią podjąć pracę nad kolejnym obrazem. W jego twórczości odnajdujemy zapowiedź wszystkich najważniejszych nurtów sztuki XX w., nie wyłączając konceptualizmu.

ECOLE DE PARIS

Twórczość artystów będących często pochodzenia żydowskiego, takich jak Chagall, Modigliani, Chaim Soutine, Pascin i Moise Kisling  - określamy często terminem Ecole de Paris, wprowadzonym przez krytyków francuskich Andre Warnoda i Michela Georgesa Michela. Wspólne dla nich cechy to smutek, niepokój, rozdarcie. Malarstwo ich można określić jako ekspresjonizm odmienny od typowego. Ecole de Paris rozwinęła się pod koniec I wojny światowej i kontynuowana była przez wielu malarzy działających we Francji do lat pięćdziesiątych.

Chagall Marc Charakterystyczne cechy twórczości Chagalla to: ekspresja koloru, deformacja i dysproporcje, dziwne zestawienia elementów, oraz nastrój - mroczny i groźny. Z tegookresu  pochodzą obrazy Czerwony akt, Ślub, Śmierć, Pogrzeb. W obrazach Chagalla powracają motywy  zaczerpnięte z Biblii i ikon, a także tematy ludowe - żydowskie i rosyjskie. Pod wpływem fowistów kolorystyka Chagalla ulega zmianie, staje się jaśniejsza. Kubiści natomiast wpływają na kompozycje obrazu. Z czasem twórczość jego staje się coraz bardziej fantastyczna. W okresie 1911 - 1914 powstają obrazy t.j. Święty Fiakier, Poeta Rosji, Ja i wieś. Od 1914 jego twórczość przybiera kształt bardziej realistyczny, zajmuje się portretowaniem. Najznakomitsze obrazy z tego okresu to: Lisa  Matka, Rabin  zielony, coraz bardziej zauważalne są wpływy kubizmu. Po wybuchu rewolucji Chagall wraz z Malewiczem zakłada w Witebsku Akademię, ale po nieporozumieniach wyjeżdża do Moskwy, a potem znów powraca do Paryża. Z późniejszych obrazów Chagalla znane są: Koszyk kwiatów, Kochankowie wśród bzów. Po wojnie  malarstwo   Chagalla rozjaśnia się odzyskuje radość.  Artysta zajmuje się grafiką, oprócz tego uprawia ceramikę, rzeźbę i witrażownictwo.

Modigliani Amadeo żył w latach 1884 - 1920. Ukończył studia we Włoszech, następnie przyjechał do Paryża. Początkowo na jego twórczość duży wpływ mieli malarze tacy jak Beardsley, Gauguin, Tolouse- Latrec, Steinlen i Picasso. Od 1909 r. zainteresował się rzeźbą. Inspiruje go sztuka afrykańska i sztuka Khmerów, a później Cezanne. Pod jego wpływem powstaje w 1909 r. "Wiolonczelista". Z czasem Modigliani wypracowuje swój własny styl w oparciu o malarstwo włoskiego quattrocenta, a w szczególności Boticellego, Cezanne`a i Picassa. Twórczość Modiglianego jest jednakże bardzo osobista i specyficzna. Cechuje ją świetlisty koloryt i charakterystyczna stylizacja linearna. Posługuje się on bowiem płynną linią organizującą przestrzeń w jego obrazach . Modigliani w swoich dziełach zainteresowany jest człowiekiem. Częste w jego twórczości są akty, a także portrety kobiet i dzieci. Najbardziej znane obrazy to: "Kisling", "Leopold Zborowski", "Dziewczynka z warkoczami", "Akt na kanapie", "Wielki akt". Postacie malowane przez Modiglianiego charakteryzuje bardzo specyficzna deformacja, smukła sylwetka, długa szyja, łagodny owal twarzy. Nastrój jego prac jest liryczny, nostalgiczny i poetycki.

OP-ART

Terminu "optyczny " używa się dla określenia dzieł dwu i trójwymiarowych, opierających się na wykorzystaniu zjawiska omylności oka ludzkiego. Op- art jest sztuką abstrakcyjną, formalistyczną, precyzyjną. Miał na nią wpływ Bauhaus, a także zarówno konstruktywizm jak i suprematyzm. Ze swojej natury op- art ma właściwość wywoływania iluzorycznych obrazów i sensacji wzrokowych, które dokonują się wskutek właściwości budowy oka oraz ludzkiego mózgu. Stąd kierunek ten obraca się w większości w sferze wrażeń wzrokowych. Terminu tego zaczęto używać w 1964 roku. Wkrótce op - art stał się popularnym terminem określającym w Anglii i Ameryce płótna o biało - czarnym wzorze, wystawy sklepowe i sztukę użytkową. Sztuka op - artu opierała się w dużej mierze na twórczości przedwojennych artystów pragnących wywołać wrażenie ruchu, m.i. na dziełach Moholy - Nagy`ego czy Albersa. Po wojnie najwyraźniej sztukę optyczną reprezentuje twórczość Victora Vasarely`ego - Węgra osiadłego we Francji. Sztuka optyczna łączy się niewątpliwie z nurem abstrakcji geometrycznej. Posługuje się określonymi formami geometrycznymi, komponowanymi rytmicznie, operuje czystymi kolorami, tworzy iluzję ruchu i przestrzeni  wykorzystując złudzenia optyczne  i wibracje kolorystyczne. Są to formy bardzo dekoracyjne, precyzyjnie wykonane, nierzadko przy pomocy obliczeń matematycznych i wzorów zaczerpniętych z optyki. Pierwszym poważniejszym wystąpieniem artystów uprawiających sztukę kinetyczną była wystawa w roku 1955 w Galerii Denise Rene. Oprócz VictoraVasarely`ego - autora opublikowanego manifestu sztuki kinetycznej, wystawiali tam rzeźbiarze: Alexander Calder, Jean Tinguely, Jesus Soto, Yaacov Agam i Pol Bury. Twórczość Vasarely`ego i Soto charakteryzuje tworzenie kompozycji dających wyłącznie optyczne złudzenie ruchu form, które przemieszczały się i drgały w zależności od kąta widzenia. Pol Bury wprowadził do swych obrazów ruch rzeczywisty dzięki zainstalowaniu silniczka, natomiast Yaacov Agam tworzył obrazy komponowane z trójkątnych fase zmieniających barwy i kształty, w zależności, z której strony się na nie patrzyło. Dwa istotne ugrupowania dla rozwoju sztuki kinetycznej to: grupa T w Mediolanie  założona w 1959 roku, i grupa N w Padwie. Obydwie grupy wyróżniają się śmiałymi eksperymentami (kompozycje z: załamującego się w ruchomych pryzmatach kolorowego światła). Innym istotnym stowarzyszeniem było założone w Paryżu i działające przez 9 lat ugrupowanie  " Groupe de recherrches d`art visuel " zajmujące się zbiorowymi badaniami eksperymentami w zakresie sztuki wizualnej. Pragnęli oni stworzyć sztukę w oparciu o naukę, architekturę, urbanistykę, rachunek prawdopodobieństwa , teorię informacji, cybernetykę. Inni artyści działający na polu sztuki kinetycznej to: Ludwig Wilding, Mon Levinson, Karl Gerstne, Leroy Lasmis, Robert Stevenson, Bridget Riley, japończyk Tadasky, Julian Stanczak - malarz amerykański.

POP ART

Powstał w Anglii w roku 1956, gdy Richard Hamilton urządził wystawę artykułów produkcji masowej. Dyskusje i spotkania spowodowały wówczas powstanie terminu "pop art". Po raz pierwszy użył tej nazwy krytyk angielski Lawrence Alloway, dla określenia sztuki popularnej, będącej wytworem kultury masowej. On też przeniósł pop  art na teren Stanów Zjednoczonych. Za pierwszy wytwór pop artu w Anglii, uważa się collage Richarda Hamiltona pt. "Co właściwie sprawia, że nasze mieszkania są tak odmienne, tak pociągające ". Do pierwszych twórców pop artu w USA zaliczamy Jaspera Johnsa, tworzącego płótna pokryte amerykańskimi flagami i kombinacjami cyfr. Jego dziełem są też kompozycje z kół przypominających tarcze strzelnicze, przedmioty połączone z ekspresjonistycznym malarstwem.Innym znanym przykładem są assemblages Roberta Rauschenberga, wykorzystujące współczesną mitologię: samoloty, akty, sceny z życia miasta. Inni znani twórcy tego kierunku to : John Chamberlain, wykorzystujący w kolażach resztki z miejskich śmietnisk, a  Lichtenstein maluje świat i ludzi w stylu zapożyczonym z komiksów, Jim Dine na tle malarskiej faktury umieszcza maszynę do strzyżenia trawników, a Oldenburg tworzy przedmioty w stylu olbrzymich hamburgerów z płótna i gipsu. Indiana maluje wielkie transparenty z napisami JEDZ albo UMIERAJ. Innym artystą jest Andy Warhol - typ nowoczesnego szamana. Daje on swoją sygnaturę puszce Campbella, która staje się w ten sposób dziełem sztuki.  "Dlatego tak maluję bo chcę być maszyną"- mówi sam Warhol. "Twórczość Warhola - mówią krytycy - przywraca świadomość istnienia przedmiotów, które przez swoją stałą obecność utraciły dla nas byt wizualny". Istotnym kontekstem dla powstawania sztuki pop jest styl życia pop.  Z kulturą pop łączy się też zmiana postawy wobec przedmiotu. Rzeczy masowej produkcji przestajemy oceniać jako same w sobie, a zaczynamy wyłącznie pod względem funkcji jaką spełniają. Obraz "pop" jest jakby " zamkniętym wydarzeniem  jednorazowego użytku", po zobaczeniu go nie jest potrzebny, można się go pozbyć. Artysta pop nie stwarza od nowa, on wybiera spośród wielu dokonanych przedstawień. Nie interesuje go dziewczyna, ale "pin up girl " z okładki magazynu, nie interesuje go puszka ani zupa,  jego interesuje puszka zupy przedstawiona w konkretnej reklamie. W Anglii do najbardziej znanych twórców sztuki pop należą rzebiarze: Philip King, William Tucker czy Tom Scott, oraz Petyer Philips, Derek Boshier, David Hockney i David Hamilton. Trochę innym twórcą brytyjskim jest Allen Jones. Łączy on obrazowość pop artu z nurtami sztuki nowoczesnej. We Francji sztukę pop tworzy Alain Jacquet, we Włoszech Alberto Moretti, w Szwecji - Fahlstrom.

31

---