W renesansie podobnie jak w średniowieczu - piwnice, ewentualnie partery budynków - muruje się z cegły lub kamienia, ze stropami sklepionymi (np. nieckowymi czy zwierciadlanymi), jednak bez żeber ani ostrych łuków gotyckich. Cegła renesansowa, równo wypalana - jest cieńsza od gotyckiej.

Kamień i cegła stają sie z wolna podstawowym materiałem ściennym, który z zewnątrz osłaniany jest kamiennymi płytami ciosowymi, zatem - nie eksponuje się go w fasadach.

Kamienica Oresttich w Jarosławcu

Z drewna wykonuje się stropy - z widocznymi od spodu profilowanymi belkami albo też stropy kasetonowe (belki konstrukcyjne krzyżują się z poprzecznymi odcinkami ich imitacji; w skrzyńcach umieszcza się często rzeźbione rozety). Nowością są drewniane stropy płaskie z otynkowanym sufitem, wykorzystywanym również jako tło dla malowideł.

Renesans rozpowszechnia kopulaste przekrycia ośmiobocznych sklepień klasztornych lub żaglastych - z tamburem i latarnią od góry.

Styl renesansu przyswaja antyczne porządki architektoniczne (czyli układ kolumn). Korzystano z tzw. wielkiego porządku (gdy kolumny lub pilastry sięgają dwu-trzech kondygnacji). Z kolei piętrzenie porządków polegało na kombinacji kilku porządków kolumnady w obrębie jednej, kilkukondygnacyjnej fasady, rozpoczynając najczęściej od porządku doryckiego parterem, poprzez joński, z najwyżej usytuowanym - korynckim. Nowością były kolumny, półkolumny lub pilastry o trzonach pogrubianych w rytmicznych odstępach, zwane zbrojonymi lub "w okowach". Korzystając z pierwowzorów głowic kolumn antycznych (np. korynckich) renesans dorobił się też własnych rozwiązań (np. florenckich).

Wielki porządek (po lewej stronie) i spiętrzenie porządków

Lica zewnętrzne ścian zdobiono kamienną okładziną w układzie boniowania rustykalnego, gładkiego, pół-diamentowego lub diamentowego. Stosowano również sgraffito, czyli malarską kompozycję kolorystyczną. Tworzono ja w wyniku nałożenia minimum dwu, cienkich warstw tynku lub farby - każdej w innym kolorze, a następnie - na miejscowym zeskrobywaniu warstwy górnej wg określonego wzoru, tak aby odsłonić warstwę głębszą.

Zdobienie ścian boniami: rustykowane, gładkie, półdiamenty, diamenty

Boniowanie!!

Otwory okienne renesansu były wyraźnie większe od gotyckich, co sprzyjało lepszemu doświetleniu wnętrz. Osadzano je często na gzymsie podokiennym i silnie zaakcentowanym łukiem nadproża, w okresie późniejszym - z dwoma kolumnami lub pilastrami bocznymi - zwieńczonymi belką lub półkolistym czy trójkątnym tympanonem. Architektoniczne wykończenie nad otworem okiennym nosi nazwę naczółka. Portale renesansowe zamykano od góry płaską belką nadprożową lub półkolistym sklepieniem z klińców kamiennych.

Renesansowe stropy płaskie: a) o profilowanych belkach widocznych od spodu 
b) z sufitem, c) kasetonowe

Elewacje budynków ozdabiano gzymsami między-piętrowymi i nadokiennymi. Rozpowszechniają się loggie i balkony, których balustrady wykonywano z kamiennych tralek. Nad gzymsami wieńczącymi (dachowymi) stawiano attyki - pełne lub ażurowe. Przysłaniały one dwuspadowe lub pogrążone dachy. Wody deszczowe odprowadzano z połaci dachowych rynnami, zakończonymi rzygaczami. Fasady pałaców wzbogacano maszkaronami (czyli maskami zniekształconych twarzy).

Dach pogrążony

W architekturze sakralnej nastaje moda na układy centralne, zarówno w odniesieniu do dużych obiektów, jak i kaplic, fundowanych przez arystokrację.

Miejskie pałace i rezydencje buduje się wokół prostokątnego dziedzińca, który otacza ciąg podcieni parteru i krużganki piętra. Pomieszczenia danej kondygnacji sytuowane są jedno za drugim, z przejściami na jednej osi (układ amfilady). Od zewnątrz poszczególne kondygnacje wyraźnie wyodrębniano gzymsami kordonowymi, różniącą się formą okien i zdobieniem ściennym.

Ratusz w Sandomierzu

Mnogość ww. elementów poziomych - czyli horyzontalizm, przeciwstawia się wertykalizmowi z okresu gotyku, jak gdyby kierując uwagę ludzi renesansu na sprawy przyziemne, doczesne.

W późnym renesansie wyodrębnia się manieryzm, rozpoznawalny po nadmiernej dekoracyjności, (kontynuowanej zresztą w baroku), kontrastowaniu i rozchwianiu antycznych proporcji.

W urbanistyce renesansu jawią się rozwiązania planu miast wg schematu szachownicy (prostokątna siatka ulic) oraz wg schematu koncentrycznego (promienista siatka ulic, rozchodząca się od placu centralnego - rynku). Miejsce średniowiecznych murów warownych zajmują fortyfikacje, złożone z rowów i wałów ziemnych oraz wysuniętych na przedpola bastionów dla stanowisk artylerii. Pierwszym w Europie miastem z ufortyfikowaniem bastionowym był Zamość, założony w 1580 r.

Zamość - układ twierdzy

Elementy zdobnicze:

rzygacz - ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ.
loggia - wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych
tralki - słupek balustrady złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, połączonych ze sobą podstawami
ornament okuciowy - składający się z motywów naśladujących płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet

---