PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA

MARCIN CHOLEWA

KRAKÓW 2008

SPIS TREŚCI

0. Psychologia jako nauka ............................................................................. 3

1. Rozwój i zadania rozwojowe .................................................................... 7

2. Okres prenatalny ....................................................................................... 9

3. Okres niemowlęcy (1 rok życia) ............................................................. 17

4. Okres poniemowlęcy (2-3 rok życia) ...................................................... 23

5. Okres przedszkolny (4-6 rok życia) ........................................................ 27

6. Młodszy wiek szkolny (7-11 rok życia) .................................................. 34

7. Dorastanie (12-17 rok życia) ................................................................... 40

8. Rozwój człowieka dorosłego (18-35 rok życia) ...................................... 46

9. Wiek średni (35-60 rok życia) ................................................................. 51

10. Wiek dojrzały (powyżej 60 roku życia) ................................................. 55

11. Proces przejścia na emeryturę ................................................................ 58

12. Stadia umierania, problematyka samobójstw ......................................... 59

13. Stadia żałoby .......................................................................................... 65

14. Etapy rozwoju według Piageta ............................................................... 66

15. Rozwój moralny i religijny .................................................................... 70

16. Koncepcja całościowego rozwoju człowieka - Erickson ...................... 78

17. Wychowanie, manipulacja, ingracjacja .................................................. 81

18. Kontakt pomocny ................................................................................... 85

0. PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA

Psychologia - nauka o procesach psychicznych i zachowaniu człowieka.

Status metodologiczny:

1. przedmiot

2. cel

3. metoda

a) Przedmiotem badań psychologicznych jest człowiek, jego procesy psychiczne i zachowanie. Ze względu na złożoność przedmiotu, psychologia należy do nauk:

1) Przyrodniczych - bada biologiczne podstawy procesów psychicznych i zachowania:

• psychologia fizjologiczna

• neuropsychologia

• farmakopsychologia

• psychologia lekarska

• psychologia kliniczna

2) Filozoficznych - inspirację do niektórych teorii czerpie z założeń filozoficznych:

• teorie osobowości

3) Społecznych - analizuje funkcjonowanie człowieka w relacjach społecznych:

• psychologia społeczna

• psychologia szkolna

• psychologia rodziny

• psychologia przemysłowa

4) Humanistycznych - istnieją dwa modele faktów naukowych:

• nomotetyczny - fakt naukowy rozumiany jest jako zjawisko powtarzalne, weryfikowalne, obserwacje mogą być uogólniane (w oparciu o rozumowanie indukcyjne), jest to model charakterystyczny dla nauk przyrodniczych,

• idiograficzny - fakt naukowy rozumiany jest jako zjawisko jedyne i niepowtarzalne, zjawisko nie może być weryfikowane, a jedynie głębiej zrozumiane, takie podejście charakterystyczne jest dla nauk humanistycznych.

W psychologii jako nauce teoretycznej posługujemy się modelem nomotetycznym, zaś w psychologii stosowanej (psychologia sądowa, psychoterapia, poradnictwo psychologiczne) modelem idiograficznym.

5) Behawioralnych - zajmujących się zachowaniem człowieka.

6) O życiu - w wymiarach biologicznym, psychologicznym, duchowym.

b) Cel badań psychologicznych

Badania psychologiczne służą czterem głównym celom:

1) Opis - charakterystyka tego, jak ludzie myślą, czują, działają w odpowiedzi na różnego rodzaju sytuacje.

2) Wyjaśnianie - wskazanie dlaczego ludzie w określony sposób myślą i działają.

3) Prognoza - wykorzystywanie aktualnych danych po to, by próbować określić, co zdarzy się w przyszłości.

4) Kontrola - aktywne próby dokonywania zmian w myśleniu i działaniu (psychoterapia).

Cel psychologii jako nauki może być:

• teoretyczny - psychologia teoretyczna

• praktyczny - psychologia stosowana

Psychologia teoretyczna:

1) Psychologia eksperymentalna (p. ogólna, p. spostrzegania, p. pamięci i uczenia się, p. emocji i motywacji, p. decyzji i in.)

2) Psychologia społeczna

3) Psychologia rozwojowa

4) Psychologia wychowawcza

5) Psychologia środowiskowa

Psychologia stosowana:

1) Psychoterapia

2) Poradnictwo psychologiczne

3) Psychologia sądowa

4) Psychologia pastoralna

c) Metody stosowane w badaniach psychologicznych

1) Eksperyment - kontrolowane badanie, w którym sprawdza się wpływ, jaki manipulowanie jedną zmienną wywiera na inną zmienną.

• Naturalny - uczestniczenie w jakimś wydarzeniu, którego się nie wywołuje.

• W terenie - organizowanie wydarzenia, którego kontrola nie jest pełna.

• Laboratoryjny - eksperyment uwzględniający ścisłą kontrolę zmiennych.

2) Studium przypadku - intensywne badanie jednej osoby lub niewielkiej grupy osób, w celu wyprowadzenia ogólnych wniosków o zachowaniu lub jego przyczynach (często stosowane w psychologii klinicznej).

3) Test - zbiór pytań lub zadań wykonawczych, które wykorzystywane są do wnioskowania o zdolnościach lub osobowości człowieka.

Rodzaje testów:

• grupowe lub indywidualne

• słowne lub wykonawcze

• szybkościowe lub wydolnościowe

• inteligencji ogólnej lub zdolności specjalnych

• diagnostyczne - ukazują stan aktualny

• prognostyczne - pozwalają przewidywać

Wymogi testu klasyfikowanego jako metoda naukowa:

• Standaryzacja - takie opracowanie testu, które zapewnia jednolitość postępowania niezależnie od osoby badającej i warunków zewnętrznych.

• Normalizacja - ustalenie wskaźników liczbowych (norm) na reprezentatywnej dla danej populacji próbie.

• Obiektywność - niezależnie kto i gdzie opracowuje wyniki, otrzymuje takie same.

• Rzetelność - informacja z jaką dokładnością test mierzy daną cechę.

• Trafność - określa to, czy dana metoda mierzy to, co ma mierzyć.

4) Obserwacja - ważna metoda w badaniach psychologicznych, stosowana zwykle z innymi metodami.

5) Wywiad - metoda dostarczająca pośrednio materiału z obserwacji dokonywanej przez inne osoby, ważna w badaniach klinicznych.

6) Rozmowa psychologiczna - kompilacja wywiadu i obserwacji, może być swobodna - spontaniczne wypowiedzi lub kierowana - podsuwana treść rozmowy.

7) Analiza wytworów - pozwala ocenić poziom rozwoju lub indywidualne cechy osoby.

1. ROZWÓJ I ZADANIA ROZWOJOWE

Rozwój - system zmian prowadzący do wyższej jakości życia (może zawierać zwroty, fazy regresji, fazy krytyczne).

Psychologia rozwojowa - naukowe badanie wzrostu, rozwoju i zmian w zachowaniu ludzi od poczęcia do śmierci.

Czynniki rozwoju:

+ Genetyka - płeć, temperament, konstrukcja psychiczna.

+ Środowisko - rodzice, rodzeństwo, grupy rówieśnicze, osoby znaczące.

+ Wychowanie - celowe kształtowanie poznania, pojęć, sądów, myślenia, nawyków, postaw.

+ Aktywność własna - wyznaczanie odniesień do siebie, świata.

Zadania rozwojowe:

a) Niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo:

• chodzenie

• przyjmowanie stałego pokarmu

• mówienie

• słowne opisywanie rzeczywistości

• identyfikacja płci

• kontrola wydalania

b) Dzieciństwo:

• nauka sprawności ruchowych

• zdrowe postawy wobec siebie (jedzenie, ubieranie)

• uczenie się przebywania z rówieśnikami

• czytanie, pisanie, liczenie

• rozwijanie moralności

• osiąganie niezależności osobistej

• rozwój postaw wobec grup i instytucji

c) Dorastanie:

• ukształtowanie roli męskiej i kobiecej

• akceptacja swojego wyglądu

• bardziej dojrzałe związki z osobami obojga płci

• silna potrzeba bycia w grupie, akceptacji

• osiąganie niezależności uczuciowej od dorosłych

• przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie

• kształtowanie postępowania akceptowalnego społecznie, wybór wartości

d) Dorosłość:

• wybór drogi życiowej

• uczenie się życia ze współmałżonkiem

• wychowywanie dzieci

• rozpoczęcie pracy zawodowej

• przyjmowanie odpowiedzialności obywatelskiej

• znalezienie grupy towarzyskiej

e) Wiek średni:

• wspomaganie dorastających dzieci

• osiąganie dojrzałej odpowiedzialności społecznej

• uzyskanie odpowiedzialnego stanowiska zawodowego

• akceptowanie i dostosowanie się do zmian wieku średniego

• akceptacja starzenia się rodziców

• rozwój hobby

• rozumienie współmałżonka

f) Późna dojrzałość:

• przystosowanie do zmniejszającej się aktywności

• pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka

• przystosowanie do emerytury

• utrzymywanie kontaktów z rówieśnikami

• przystosowanie do zmiany ról społecznych

• urządzenie dogodnych warunków bytu

• przygotowanie się do śmierci

2. OKRES PRENATALNY

Zapłodnienie - powstanie zygoty z połączenia plemnika i komórki jajowej.

Zapłodnienie mnogie:

• jednojajowe, monozygotyczne - rezultat podziału pojedynczej, zapłodnionej komórki jajowej, bliźnięta są jednakowe genetycznie i mają takie same cechy fizyczne

• dwujajowe, dizygotyczne - zapłodnienie dwóch komórek jajowych dwoma plemnikami, bliźnięta nie są do siebie bardziej podobne niż dwoje dzieci tych samych rodziców

• bliźnięta syjamskie, jednojajowe, jeśli podział nie był całkowity

Zapłodnienie in vitro - zapłodnienie pozaustrojowe.

Sztuczne zapłodnienie - sztuczne wprowadzenie spermy do pochwy w okolice macicy w czasie jajeczkowania.

ROZWÓJ PRENATALNY

Rozwój prenatalny dzieli się na trymestry, z których każdy obejmuje trzy miesiące.

Pierwszy trymestr to okres najbardziej intensywnego rozwoju. Z zapłodnionej komórki jajowej powstaje istota przypominająca miniaturowego człowieka ze wszystkimi podstawowymi narządami wewnętrznymi. Rozwój przebiega tu przede wszystkim pod wpływem genetycznie zakodowanego porządku i wzorca (można go rozpisać z dokładnością do jednego dnia). Im wcześniejszy etap rozwoju, tym wpływ pozagenetycznych czynników na rozwój człowieka jest mniejszy.

Drugi trymestr charakteryzuje go najbardziej intensywny wzrost dziecka oraz duże tempo rozwoju układu nerwowego.

Trzeci trymestr charakteryzuje się wzrastającą możliwością przeżycia dziecka poza organizmem matki. Jeśli dziecko urodzi się po 28 a przed 36 tygodniem ciąży, nazywamy go wcześniakiem. Jego szanse na prawidłowy rozwój zależą min. od płci (większa przeżywalność dziewczynek), wagi ciała, wad lub chorób wrodzonych, przyczyn przedwczesnego urodzenia się.

a) Układ nerwowy:

• 20 dzień - zalążki mózgu i rdzenia

• 33 dzień - formuje się kora mózgowa

• 7 mies. - widocznych 6 warstw mózgu

• 7/8 mies. - rozpoczyna się świadomość, lateralizacja

1. Współpraca układu nerwowego i mięśniowego:

• 6 tydz. - wspólna praca mięśni i nerwów - ruchy

• 9 tydz. - ruchy nóg

• 3 mies. - wykonywanie ruchów nie stymulowanych przez bodziec

• 3 mies. - dziecko kopie, zamyka i otwiera dłoń, obraca głową, otwiera oczy, reaguje na dotyk

• 3 mies. - połykanie wód płodowych

• 4 mies. - nabieranie i wypieranie wody z płuc

• 4 mies. - próby oddychania (skurcz klatki piersiowej)

• 4 mies. - przeciwstawianie się ruchom zewnętrznym - nacisk

• 5 mies. - ssanie palca

• od piątego miesiąca matka może stwierdzić, że dziecko śpi, ma czkawkę, kopie, przewraca się, przeciąga się po śnie lub energicznie szuka wygodnej dla siebie pozycji

• dziecko nabiera przyzwyczajeń matki (jedzenie, ruch, sen, odpoczynek)

2. Równowaga:

• dziecko kołysze się w czasie chodu matki, doskonali zmysł równowagi (kołysanie po porodzie daje poczucie ciągłości doświadczenia - uspokaja)

Narządy zmysłów zaczynają funkcjonować w następującej kolejności: dotyk, równowaga, węch, smak, słuch, wzrok.

3. Dotyk:

• 2 mies. - górna warga wrażliwa na dotyk

• 3 mies. - podrażniona dłoń zamyka się, drażnienie brwi powoduje skurcz oka

• 4 mies. - całe ciało z wyjątkiem boku i czubka głowy wrażliwe na dotyk

• 9 mies. - dziecko dotyka ścian macicy, łożyska, pępowiny, siebie, zwłaszcza swojej twarzy, która jest szczególnie wrażliwa na dotyk

4. Ból:

• dziecko wcześnie reaguje na ucisk i zmianę temperatury (ból?!)

• w czasie skurczów macicy dziecko wykonuje analogiczne ruchy jak dorosły człowiek odczuwający ból (intensywnie porusza rękami i nogami, pręży ciało)

• 3 mies. - rozwinięte struny głosowe, gdyby nie środowisko wodne, dziecko wydawałoby dźwięki

5. Smak:

• 3 mies. - różnicowanie podstawowych smaków, dziecko połyka wody płodowe - ok. 1 litr dziennie, słodzenie wód płodowych powoduje, że dziecko połyka ich dwa razy więcej, wody zaś gorzkie i kwaśne powodują ustanie połykania oraz grymasy dziecka

6. Wzrok:

• od 19 dnia tworzą się oczy

• 7 tydz. - rozwinięta soczewka

• 4 mies. - silne naświetlanie powoduje odwracanie głowy, ciała, strach, lampa błyskowa przyśpiesza bicie serca (w macicy panuje półmrok pomarańczowo-brązowy)

7. Słuch:

• 3 tydz. - pęcherzyki słuchowe

• 7 tydz. - małżowina uszna ma kształt odziedziczony po rodzicach

• 4/5 mies. - dziecko reaguje na dźwięki akustyczne, dźwięk pralki powoduje budzenie, niepokój

• 7 mies. - dziecko porusza się w rytm bębna

• 7 mies. - dziecko uczy się rytmu serca matki, ten dźwięk po porodzie uspokaja

• dziecko dobrze słyszy głos matki oraz bicie jej serca

• przy porodzie najlepiej rozwinięty jest zmysł słuchu

• gdy w czasie relaksu matka słuchała określonej muzyki, ta muzyka bardziej uspokaja dziecko po porodzie

8. Odruchy wrodzone:

• 2/4 mies. - odruch chwytny

• 4/5 mies. - pływanie

• 4/8 mies. - połykanie

• 8/9 mies. - odruch Moro

Zdrowa ciąża:

• Regularne wizyty u lekarza położnika

• Zrównoważona dieta

• Rezygnacja z czynnego i biernego palenia

• Rezygnacja z alkoholu

• Abstynencja od narkotyków

• Unikanie leków

• Stopniowy, umiarkowany przyrost wagi ciała

• Unikanie infekcji

• Regularne ćwiczenia fizyczne

• Odpowiedni odpoczynek, prawidłowa długość snu, kierowanie się wewnętrznym zegarem

• Ograniczenie wyjazdów i intensywnej pracy

• Unikanie noszenia ciężarów i ucisku na brzuch

• Zdobywanie kompetencji (czytanie książek o rozwoju i wychowaniu dziecka

• Odsuwanie niepokojących myśli, stosowanie relaksu

• Otaczanie się ludźmi, których cechuje wewnętrzny spokój i optymizm życiowy

• Pozytywne myślenie o sobie i dziecku

• Cierpliwość i wyrozumiałość dla siebie

• Wspólne z mężem spędzanie czasu i dzielenie obowiązków rodzinnych

• Różne formy bliskości uczuciowej i fizycznej

Komunikacja z dzieckiem:

• Uczenie się rozumienia tego, co sygnalizują jego ruchy

• Rozmowy z dzieckiem, głośne i w myślach

• Pozytywne myślenie o dziecku, śpiewanie mu, granie na instrumencie, wspólne słuchanie muzyki

• Utulanie go przez czułe dotykanie, masowanie i obejmowanie brzucha

• Kołysanie dziecka oddechem i ruchem

Uczenie się i pamięć:

W okresie ostatnich trzech miesięcy przed urodzeniem dziecko posiada zdolność uczenia się i zapamiętywania.

Zmysł równowagi - przyjmowanie pozycji płodowej zaraz po urodzeniu. W późniejszym czasie pozycja ta przynosi rozluźnienie podczas snu i w chwilach stresu. Pamięć ograniczonej przestrzeni wokół ciała z okresu płodowego wyraża się w relaksie, jaki daje odpoczynek w miękkim fotelu czy przytulne okrycie ciała. Pamięć środowiska wodnego daje relaks np. podczas wypoczynku w wannie. Pamięć kołysania w dużej mierze wpływa na relaksujące i usypiające działanie kołysanki, huśtawki, hamaka, bujanego fotela lub kołysania pociągu. Dzieci kołysane po urodzeniu lepiej radzą sobie z adaptacją do życia poza organizmem matki i lepiej rozwijają się pod względem fizycznym i psychicznym.

Zmysł smaku i węchu - noworodek niedługo po urodzeniu rozpoznaje matkę po zapachu i wykazuje preferencję do smaku jej mleka.

Zmysł wzroku - tendencja do przyciemnienia światła gdy chcemy odpocząć, czuć się przytulnie i bezpiecznie.

Zmysł słuchu - pamięć uderzeń serca matki powoduje, że odtwarzanie bicia serca uspokaja, rozluźnia, zmniejsza trudności z oddychaniem, snem. Podobnie uspokajająco działa przez całe życie tykanie zegara, szum fal morskich, bicie dzwonu, stukot kół pociągu, wsłuchiwanie się w rytm oddechu. Pamięć słuchowa przejawia się i w tym, że dziecko najszybciej się uczy w środowisku dwujęzycznym tego języka, którym matka mówiła w czasie ciąży.

Pamięć doświadczeń emocjonalnych i społecznych - przeżywane przez matkę długotrwałe stany stresu, niepokoju, depresji lub agresji powodują ciągły dopływ do krwi dziecka charakterystycznych dla tych stanów substancji chemicznych, co w zależności od okresu jego rozwoju może spowodować trwałe uszkodzenia różnych narządów lub układu nerwowego oraz wpłynąć na dojrzewające struktury mózgowe. W ten sposób „pamiętane” przez organizm emocje mają cechę względnej trwałości i mogą decydować o wrodzonej predyspozycji dziecka do lękowego, agresywnego lub radosnego wkroczenia w świat poza łonem matki. Wpływ niepokoju matki na powstanie u dziecka zaburzeń rozwojowych można przedstawić następująco:

Niepokój matki ⇒ niedotlenienie i/lub zatrucie toksynami ⇒ uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego dziecka, niska waga urodzeniowa, wcześniactwo ⇒ trudności noworodka w adaptacji po urodzeniu ⇒ powstanie i/lub nasilenie się zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka.

Czynnikami sprzyjającymi powstaniu takich zaburzeń są także zachowania ryzykowne podejmowane przez matkę w sytuacji przeżywanego przez nią stresu czy niepokoju, picie alkoholu, zażywanie leków, palenie, stosowanie diety odchudzającej, krępowanie ciała.

Komunikacja psychiczna - empirycznie potwierdzono współwystępowanie niepłodności, komplikacji ciążowo-porodowych i urodzenia dziecka martwego lub z problemami zdrowotnymi z takimi sytuacjami jak: poprzedzające poczęcie (o ponad rok) ważne negatywne doświadczenie życiowe, mała gotowość do podjęcia roli macierzyńskiej (niska samoocena, poczucie braku kompetencji rodzicielskiej, silna potrzeba niezależności i autonomii), doświadczenie w dzieciństwie dłuższej separacji z jednym lub obojgiem rodziców, słabe lub konfliktowe więzi z matką w dzieciństwie, przerwanie ciąży przez matkę, ciężkie zachorowanie u starszego rodzeństwa, trudności z własnym dojrzewaniem, negatywne postawy wobec seksualności i trudne przeżycia w tej sferze. Istnieje więc pomiędzy matką i poczętym dzieckiem droga łączności psychicznej, której siła oddziaływania na los ciąży i porodu oraz stan zdrowia dziecka nie można pominąć, chociaż nie potrafimy jej, przy obecnym stanie wiedzy, wyjaśnić.

Etapy akcji porodowej:

Przeciętna donoszona ciąża trwa około 270 dni, od chwili zapłodnienia, choć zdarzają się ciąże trwające zarówno 300 jak i 240 dni. Zapłodnienie następuje, gdy plemnik przenika do jaja tworząc zygotę. Zygota wędruje do macicy i tam zagnieżdża się w jej ścianie. Tu kontynuuje swój rozwój prenatalny.

Wewnętrzne procesy zachodzące w worku owodniowym, płyn owodniowy, łożysko, pępowina zapewniają dziecku idealne warunki do życia i rozwoju. Z końcem dziewiątego miesiąca dziecko waży ok. 3 kg i ma ok. 50 cm. Punktem kulminacyjnym tego okresu jest poród.

Akcja porodowa dzieli się na trzy etapy. Pierwsza rozpoczyna się w momencie pojawienia się prawdziwych skurczów porodowych, a kończy, gdy szyjka macicy jest całkowicie rozwarta. Drugi etap dotyczy wydania dziecka na świat. Faza trzecia to wydalenie łożyska.

Czas trwania akcji porodowej jest różny. Przeciętnie przy pierwszym porodzie wynosi około 14 godzin (12,5 godz. pierwszej fazy, godzina i 20 minut drugiej i 10 minut trzeciej). Kolejne porody są o około 6 godzin krótsze (7,5 godz. pierwszej fazy, pół godziny drugiej i 10 minut trzeciej).

Cięcie cesarskie - dziecko przychodzi na świat dzięki chirurgicznemu cięciu wykonanemu na jamie brzusznej i ścianie macicy. Powodami może być: ułożenie pośladkowe dziecka, brak postępu akcji porodowej, dysproporcje pomiędzy wielkością płodu a wielkością macicy i dróg rodnych, wyczerpanie dziecka, nieprawidłowości akcji porodowej, cesarskie cięcie w poprzedniej ciąży.

Skala Apgar - diagnostyka po urodzeniu
Punkty	Czynność serca	Oddychanie	Napięcie mięśni	Podrażnienie śluzówki nosa	Barwa skóry
2	Powyżej 100 uderzeń/min.	Głośny krzyk	Samoistny ruch kończyn	Kichanie, płacz, kaszel	Różowa
1	Poniżej 100 uderzeń/min.	Wolny i nieregularny oddech	Pojedyncze ruchy	Grymasy twarzy	Częściowo zsiniała
0	Brak akcji	Brak oddechu	Zwiotczałe mięśnie	Brak reakcji	Blada, sina

0 pkt. - całkowita śmierć kliniczna

1 - 3 pkt. - ciężka zamartwica

4 - 6 pkt. - zamartwica średniego stopnia

7 - 8 pkt. - zmęczenie porodem

9 - 10 pkt. - zdrowe dziecko

3. OKRES NIEMOWLĘCY (1 rok życia)

W przeciwieństwie do całkowicie bezradnych, zgeneralizowanych ruchów noworodka, ruchy niemowlęcia składają się ze skomplikowanych i zhierarchizowanych reakcji mięśniowych. Choć pomiędzy niemowlętami istnieją spore różnice indywidualne w tempie wzrostu ciała i osiągnięciach ruchowych, wzrost i dojrzewanie odbywa się w określonym porządku. Ta sekwencja rozwojowa wiąże się w przeważającej mierze ze stopniowym dojrzewaniem komórek mózgowych.

I miesiąc:

• dziecko leży, głowa zwrócona na bok, gdyż jest wydłużona, kończyny ułożone asymetrycznie

• odruch chwytny

• na sklepieniu czaszki ciemiączka duże i małe wypełnione tkanką włóknistą

• długość ok. 50 cm, waga ok. 3,5 kg

• chód automatyczny, który później zanika

• reakcja na głośne dźwięki i jasne światło

• przy sadzaniu głowa opada ku przodowi

• przewaga mięśni zginaczy, zdrowe dziecko położone na brzuchu podkurcza rączki i nóżki

• ręce zgięte, dłonie zaciśnięte w piąstki

• reakcja podporowa, przy stawianiu dziecko prostuje nóżki

II miesiąc:

• uśmiech reakcją na uśmiechniętą twarz

• zanika odruch chwytny, chód automatyczny i reakcja podporowa

• dłonie nie są zaciśnięte w piąstki

• pierwsze samogłoski „a”, „e”

III miesiąc:

• głowa przestaje opadać, plecy wygięte

• przy stawianiu ugina nogi

• początki posługiwania się głosem - gruchanie

• początki chwytu - zabawa grzechotką

• przesuwanie wzrokiem za przedmiotem

IV miesiąc:

• dziecko „pływa”, odrywa ręce i nogi od podłoża

• przy sadzaniu głowa w linii pleców

• odruch obronny, gdy siedzące dziecko chcemy przewrócić, przechyla się w drugą stronę

• rękami sięga środka linii ciała

• żywo reaguje na osoby bliskie, śmieje się na głos

V miesiąc:

• gaworzenie - powtarzanie głosek, sylab

• położone na brzuchu jest ruchliwe

• ładnie współpracuje przy siadaniu

• podtrzymywane stoi

• chwyta obiema rękami

• rozróżnia intonację głosu

VI miesiąc:

• długość ok. 66 cm, waga ok.7,5 kg

• leżąc na brzuchu podpiera się rękami

• chce być sadzane

• dość precyzyjnie łapie

• przekłada zabawki z ręki do ręki

• rozpoznaje osoby znajome

• łączy jednakowe sylaby

VII miesiąc:

• przewraca się z pleców na brzuch obrotem śrubowym

• łapie za stopy i wkłada je do buzi

• sprężynuje - podtrzymywane za ręce podskakuje, „zmora 7 mies.”

• szuka przedmiotu gdy upadnie, jeśli zniknie niezauważony, nie szuka

• ładnie bawi się

VIII miesiąc:

• położone na brzuchu obraca się o 360°

• siada przy uchwyceniu się rąk

• siedzi niepewnie, może się przewrócić

• bardzo dobry odruch obronny

• lęk 8 mies. - dziecko płacze na widok obcego

• podpatruje dorosłych, interesuje się

IX miesiąc:

• ładne, gęste włosy

• pełza na brzuchu (najpierw do tyłu, później do przodu), gdy było kładzione na brzuchu przechodzi pełzanie, raczkowanie, gdy nie, może od razu z siedzenia wstać

• dobrze siedzi

• przy próbie przewrócenia podpiera się z tyłu

• stoi trzymane za ręce

• uczy się wypuszczania z rąk, wyrzuca przedmioty „zmora 9 mies.”

• pojawiają się zbitki dwusylabowe „ma-ma”, „ta-ta”

X miesiąc:

• samo siada z pozycji brzusznej śrubą

• stoi z podporem

• chodzi wzdłuż mebli

• więcej rozumie niż potrafi wyrazić, wskazuje nazwane przedmioty

• czułe na pochwały

XI miesiąc:

• zaczyna chodzić

• chce chodzić, rączki podnosi do góry, brzuch wypina do przodu, nóżki pozostają z tyłu „zmora 11 miesiąca”

• wkłada przedmioty z podłogi do buzi

• szuka i znajduje ukryte przedmioty

• samodzielnie je bułkę, pije z kubka

• zaczyna rozumieć zakaz „nie”

XII miesiąc:

• mowa kontekstualna, dużo trzeba się domyślać, woła mama, a patrzy na kubeczek i chce pić

• ilość słów niewiele mówi o myśleniu

• chodzi prowadzone za jedną rączkę

• małpi chód - ręce szeroko

• daje i bierze, podaje

• wydaje dużo dźwięków

• bawi się w „uciekanie i gonienie”

ODRUCHY BEZWARUNKOWE

1. Wspólne dla noworodka i dorosłego

• źrenicowy - związany z wpływem światła

• mrugania - na dotyk rogówki

• krzyk - reakcja na dojście powietrza do płuc

• ssanie, wydzielanie śliny i in.

2. Normalne u niemowląt, a patologiczne u dorosłych

• Babińskiego - przy podrażnieniu stopy u niemowląt duży palec podnosi się, u dorosłych zgina ku dołowi

3. Występują tylko u noworodków

• Chwytny - dotyk wewnętrznej strony powoduje zaciśnięcie dłoni, noworodek potrafi tak utrzymać się w pozycji wiszącej

• Toniczno-szyjny, gdy dziecku leżącemu na wznak obrócimy głowę w prawo, to prawa ręka się prostuje a lewa kurczy, przy podnoszeniu głowy podnoszą się nogi, przy opuszczaniu, opuszczają

• Oczno-karkowy Peipera, nagłe silne światło powoduje odchylenie głowy w tył

• Moro (obejmowanie) nagły, silny ruch lub hałas powoduje, że dziecko prostuje ręce i zbliża do tułowia, prostuje też kręgosłup

Rozwój umiejętności dowolnego chwytania

Wiek	Droga ręki do przedmiotu	Sposób uchwycenia przedmiotu	Zajmowanie się przedmiotem
4-5 mies.	ruch wahadłowy, uruchomiony staw barkowy	chwyt prosty całą dłonią od góry, palce owijają przedmiot	zbliżanie do ust, wypuszczanie
5-6 mies.	ruch łukowaty, uruchomiony staw łokciowy	chwyt dłoniowo-łokciowy, całą dłonią z wyłączeniem kciuka	potrząsanie, dziecko trzyma tylko jeden przedmiot
6-8 mies.	ruch łukowaty, pochylanie całego ciała ku przedmiotowi	chwyt nożycowy, przywodzenie kciuka do pozostałych palców	trzyma po jednym przedmiocie w każdej ręce, przekłada
8-9 mies.	zbliżanie ręki ku przedmiotowi, uruchomiony staw nadgarstka	chwyt pęsetkowy, przeciwstawienie kciuka i palca wskazującego	manipulowanie przedmiotami przy użyciu obu rąk

Rozwój postawy ciała niemowlęcia

Wiek dziecka	Charakterystyka postawy ciała
2 mies.	w pozycji „na brzuchu” unosi głowę, wsparte na rękach odrywa nieznacznie klatkę piersiową
4-5 mies.	w pozycji „na brzuchu” długo trzyma uniesioną głowę, opiera się na dłoniach unosząc klatkę piersiową na wyprostowanych rękach
5-6 mies.	posadzone siedzi
8-10 mies.	stoi z podparciem
11 mies.	stoi bez podparcia

Rozwój sprawności lokomocyjnych dziecka

Wiek dziecka	Charakterystyka sprawności lokomocyjnej
3-4 mies.	w pozycji „na plecach” obraca się na bok i na brzuch
5-6 mies.	przewraca się z brzucha na plecy
8 mies.	pełza do przodu, siada samodzielnie, bez trzymania i podpory
9 mies.	raczkuje, wstaje samo, jeśli może się czegoś uchwycić
12 mies.	próbuje stawiać pierwsze kroki samodzielnie

Rozwój wokalizacji

Wiek dziecka	Charakterystyka
0-8 tydzień	krzyk, kichanie, prychnięcia, język wypełnia jamę ustną
8-20 tydzień	gruchanie i śmiech
16-30 tydzień	zabawy wokalne, sylaby z przedłużaniem dźwięków
25-50 tydzień	gaworzenie, dzieci głuche w tym okresie cichną
9-18 miesiąc	gaworzenia i ekspresywna mowa niezrozumiała

Wzrok - do około trzeciego miesiąca po urodzeniu proces akomodacji soczewek nie zachodzi prawidłowo, co powoduje, że niemowlę może widzieć prawidłowo jedynie przedmioty znajdujące się w bardzo bliskiej odległości ok. 21 cm. Niemowlę zatem widzi dokładnie twarz matki w czasie karmienia piersią. W wieku 12 miesięcy ostrość wzroku dziecka dorównuje ostrości wzroku człowieka dorosłego.

4. OKRES PONIEMOWLĘCY (2-3 rok życia)

W okresie poniemowlęcym następuje dalszy intensywny rozwój psychoruchowy, choć rozwój fizyczny nie jest już tak dynamiczny. Zwolnienie przyrostu wagi przy nadal szybko postępującym wzroście sprawia, że sylwetka ulega wyszczupleniu.

Ostateczne ukształtowanie się postawy stojącej umożliwia dalszy rozwój lokomocyjny. Pierwsze kroki dziecka są krótkie, nieregularne, brak im koordynacji. Dziecko dwuletnie wydłuża krok, poprawia koordynację, zanikają ruchy zbędne, niżej unosi stopy. Duża aktywność dziecka w wieku poniemowlęcym umożliwia mu ćwiczenie nawyków ruchowych: nauka biegania, wchodzenie po schodach, jazda na trzykołowym rowerku.

Na drugi rok życia dziecka przypada też okres rozwoju manipulacji specyficznej. Dziecko uczy się dostrajania swoich ruchów do kształtu przedmiotów, ich wielkości i oddalenia. Ruchy dziecka nabywają precyzji.

W wieku poniemowlęcym dziecko uczy się posługiwania przedmiotami codziennego użytku. Podstawą nabywania tych umiejętności jest mechanizm naśladowania wzoru proponowanego przez dorosłych. Większość dzieci w drugim roku życia potrafi posługiwać się łyżeczką, ołówkiem, potrafi przenieść szklankę napełnioną płynem, nałożyć część ubrania (np. spodnie). Trzylatek umie umyć twarz, ręce i wytrzeć je ręcznikiem.

Rozwój fizyczny:

• dziecko rośnie: 2 rok - ok. 12 cm, 3 rok ok. 7 cm

• przybiera na wadze, wolniej jednak niż w pierwszym roku

• obwód klatki piersiowej większy niż obwód głowy

• zęby: 6 mies. 2 dolne; 8 mies. 2 górne; 1 rok 8 siekaczy; 2 rok 12; 3 rok komplet 20 zębów mlecznych

Rozwój ruchu:

• początkowo małpi chód

• 1,5 roku schodzi po schodach trzymane za rękę

• 2 rok schodzi po schodach trzymając się za poręcz

• 3 rok schodzi po schodach samo (dostawianie nogi)

• silna potrzeba bycia w ruchu

• 2 rok omija przeszkody i zawraca

• 3 rok jeździ na trzykołowym rowerku

• 3 rok przeskakuje przeszkodę o wys. 5 cm

• 3 rok buduje z klocków

• 3 rok je łyżką

• może nieść naczynie z wodą

• 2 rok powinno próbować ubierać się: ręce do rękawów, nogi do spodenek

• 3 rok powinno ubierać się samo (problem z guzikami i sznurówkami)

Zabawa w tym okresie nie jest tylko dominującą formą aktywności dzieci, ale w pewnym sensie głównym źródłem rozwoju do wieku szkolnego. Najważniejsze zabawy to:

Zabawa manipulacyjna:

• przerzucanie i przenoszenie klocków

• robienie babek w piaskownicy

• odkrywa do czego rzeczy służą

• brak przywiązania do rysunków i budowli

• więcej radości z burzenia niż budowania

Zabawa tematyczna:

• zabawa w kogoś lub w coś

• nawet będąc w grupie dziecko nie bawi się wspólnie, każde samodzielnie

• naśladowanie dorosłych, karmienie lalki, gotowanie

Zabawa konstrukcyjna:

• budowanie z klocków

• budowle z piasku

Zabawa dydaktyczna:

• szukanie i nazywanie przedmiotów

• brak jednak umiejętności organizowania, dziecko chętnie bawi się jeśli dostanie podpowiedź od dorosłego

• układanie prostych układanek

Zabawa ruchowa:

• zabawa na huśtawce

• zabawa w gotowanie, karmienie

• zabawy z piłką, odbieranie innym dzieciom zabawek

Funkcja symboliczna zabawy - zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli i znaków. W wieku poniemowlęcym dziecko opanowuje różnego rodzaju symbole, fascynacja światem symboli przyczynia się do przejścia na wyższy poziom rozwoju.

Rysunek:

• dziecko rysuje sztywno całą rączką, nazywa to, co narysowało

• bazgroty kontrolowane wzrokiem

• 2,5 roku rysunek koła

• 3 rok głowonogi

Uczucia:

• początek rozwoju emocjonalnego

• dziecko rozumie nakazy i zakazy, choć nie zawsze się do nich stosuje

• manifestuje radość, złość

• na widok płaczącego dziecko może się rozpłakać

• duża zmienność uczuć (obrażone przez 5 min.)

Praksje w ontogenezie
Rodzaj	2 rok (%)	3 rok (%)
Jedzenie łyżeczką	62	78
Nakładanie bucika	8	33
Nakładanie czapki	0	16
Wkładanie koszulki	0	14
Wkładanie skarpetek	0	14
Wiązanie bucików	0	0
Zapinanie guzików	0	10

Mowa - w drugim i trzecim roku życia dziecko czyni znaczne postępy w opanowywaniu języka. Pod koniec pierwszego roku życia operuje 4-5 słowami, a w następnych latach (aż do szóstego roku życia), opanowuje dziennie średnio 9 słów. Przez kilka miesięcy od użycia pierwszego słowa, dziecko dołączają kolejne słowa bardzo powoli. Są to nazwy ludzi, przedmiotów, pokarmów, części ciała, ubrań, pojazdów, zabawek, dziecko tworzy też wiele nowych „własnych” słów.

W drugim roku życia dziecko pragnie przebywać z dorosłymi, szczególnie z osobami znanymi, które wzbudzają w nim pozytywne uczucia. Chętnie uczestniczy w codziennych zajęciach i próbuje naśladować niektóre czynności dorosłych.

Między drugim i trzecim rokiem życia pojawiają się takie złożone uczucia jak: zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie. Wiąże się to z rozwojem poczucia własnego „Ja” oraz rozumienia sytuacji społecznych. Tworzące się poczucie „Ja” wyraża się w używaniu słowa „ja”, w tzw. pędzie posiadania (dziecko chętnie przywłaszcza sobie przedmioty oraz zaciekle broni własnych rzeczy przed rówieśnikami) oraz w dziecięcym negatywizmie, czyli przeciwstawianiu się prośbom i poleceniom osób dorosłych, co przybiera formę oporu fizycznego lub stanowczej i konsekwentnej werbalnej odmowy (upór).

5. OKRES PRZEDSZKOLNY (4-6 rok życia)

Po ukończeniu drugiego roku życia kończy się okres najintensywniejszego rozwoju fizycznego, jego tempo zaczyna powoli opadać. Nadal zmieniają się proporcje ciała i zwiększa w szybkim tempie sprawność motoryczna umożliwiająca dzieciom zaspokajanie swoich potrzeb.

Około 5 roku życia dziecko ma 110 cm wzrostu, a zatem ponad dwukrotnie przekracza długość ciała którą miało w momencie narodzin, waży ok. 20 kg, w przybliżeniu 5 razy tyle, co przy urodzeniu. Różnice we wzroście pomiędzy chłopcami i dziewczynkami są niewielkie, chłopcy ważą trochę więcej i są bardziej muskularni. W tym okresie głowa i mózg powiększają się do wymiarów charakterystycznych dla dorosłego człowieka. W momencie narodzin obwód głowy dziecka to w przybliżeniu od 30 do 35cm. Do końca 1 roku wzrasta on o ok. 33%. Pod koniec 6 roku osiąga niemal 90% wielkości charakteryzującej głowę dorosłego.

Mózg rośnie wraz z powiększaniem się czaszki, podobnie biliony wypustek komórek nerwowych uzbrajają się w otoczkę mielinową, wzrasta też liczba dendrytów we wszystkich warstwach kory. Te procesy poprawiają transmisję i łączenie się impulsów nerwowych, co stanowi punkt krytyczny dla złożoności funkcji mózgu.

Prawidłowe odżywianie jest istotnym składnikiem dobrego stanu zdrowia w ciągu całego życia. Dziecko w wieku przedszkolnym potrzebuje ok. 1800 kalorii dziennie, odpowiednich tłuszczów, białek, węglowodanów, witamin i in. Właściwe odżywianie daje niezbędną energię do udziału w zabawach i wymagających dużo energii zajęciach.

1. Uwaga

Uwaga w ty okresie nie jest ani zbyt trwała, ani zbyt przerzutna, dziecko często zmienia przedmioty zainteresowania, odrywa się od jednej czynności i przechodzi do następnej, łatwo się nudzi. Uwaga jest mimowolna, czyli skoncentrowana na bodźcu silnym i atrakcyjnym, nie zaś podtrzymywana wysiłkiem woli. Pod koniec tego okresu tworzą się zaczątki uwagi dowolnej.

2. Wyobraźnia

Dzieci w tym okresie obdarzone są „bujną” wyobraźnią, potrafią zmyślać różne fakty i wydarzenia. Mocno przeżywają czytane im historie czy oglądane filmy, identyfikują się z fikcyjnymi postaciami. Wraz z wiekiem wyobraźnia mimowolna przekształca się w dowolną, twórczą, przekształcającą doświadczane treści, posługującą się tworzywem symbolicznym. Występuje animizm - żywe to, co się porusza i antropomorfizm - ożywianie przedmiotów, zwierzęta zachowują się podobnie do ludzi, myślą, czują, kochają.

3. Pamięć

Pamięć staje się coraz szersza, umożliwia nabywanie doświadczenia indywidualnego. Analogicznie jak wyobraźnia, stopniowo zaczyna przekształcać się z mimowolnej w dowolną. Rozwija się zarówno pamięć świeża, jak i pamięć trwała. Ponieważ dziecko nie ma jeszcze dobrze wyćwiczonej pamięci słowno-logicznej, lepiej pamięta materiał obrazowy oraz różne czynności ruchowe i manipulacyjne. Trwałość, wierność, pojemność i gotowość pamięci nie są też jeszcze dobrze rozwinięte. Wydłuża się czas latencji, przedmioty rozpoznawane są po kilku miesiącach. Występuje też reminiscencja, polepszenie zapamiętania materiału po przerwie.

4. Mowa

W 3 roku życia dziecko posługuje się mową sytuacyjną, nie przekracza w swych wypowiedziach bezpośrednio wykonywanych czynności oraz przedmiotów i osób, z którymi pozostaje w danej chwili w bezpośrednim kontakcie. W wieku 6 lat ma poszerzony słownik i operuje coraz sprawniej regułami fonetyki i gramatyki języka. Posługuje się już swobodnie mową potoczną, porozumiewa się bez problemów z innymi ludźmi, przekazuje im swoje myśli, pragnienia, żądania, emocje. Mowa staje się też kontekstową, to znaczy, jest zrozumiała w swej strukturze, we wzajemnych związkach pomiędzy słowami tworzącymi wypowiedź, czyli w kontekście, niezależnie od sytuacji i jej pozawerbalnych składników.

5. Myślenie

Myślenie ma charakter sensoryczno-motoryczny. Związane jest z konkretnym celem, do którego dąży działanie. Od oglądowo-ruchowego przechodzi do oglądowo-obrazowego, które oparte jest na wyobrażeniach.

Egocentryzm - styl myślenia, który ogranicza umiejętność przyjęcia punktu widzenia innej osoby, dziecko sądzi, że inni postrzegają świat tak jak ono.

Mowa egocentryczna - dzieci bardziej mówią do siebie niż konwersują ze sobą. Ponieważ dziecko jest skoncentrowane na sobie, ma trudności w słuchaniu tego, co mówi inne dziecko. Inną formą jest zabawa równoległa, choć dzieci bawią się razem, tworzą własne odrębne światy zabaw.

6. Wrażenia i spostrzeżenia

W trzecim roku życia dzieci rozróżniają trzy podstawowe barwy widma: czerwoną, żółtą, niebieską. 4 latki nazywają poprawnie jeden kolor, najczęściej czerwony. 5 latki nazywają poprawnie barwy zasadnicze, tworzy się też u nich zdolność rozróżniania odcieni.

W tym okresie intensywnie zwiększa się wrażliwość na rozróżnianie dźwięków mowy oraz rozwój słuchu muzycznego. Dzieci interesują się muzyką, lubią jej słuchać i potrafią śpiewać proste melodie. Najbardziej zawansowane jest jednak u nich poczucie rytmu.

Pod względem zdolności do spostrzegania, dzieci nie potrafią jeszcze przeprowadzić szczegółowej analizy spostrzeganego obiektu, rozczłonkować go na części, a następnie powiązać go w zwartą całość. Młodsze dzieci wyróżniają w przedmiocie cechy silne, właściwości łatwo dostrzegalne, przyciągające uwagą mimo woli. Dostrzegają te cechy, które mają związek z wykonywaną przez nie czynnością. Problemy sprawia rozpoznanie prostych kształtów geometrycznych. Nie ujmują jeszcze dokładnie wielkości i proporcji przedmiotów, ani ich części składowych. Nie potrafią też ujmować jednocześnie trzech wymiarów, często mylą szerokość z długością, szerokość z wysokością.

Rozwój dziecięcego rysunku

Wiek dziecka	Stadia rozwoju rysunku
do 4 r. ż.	okres bazgrania i gryzmolenia, zapełnianie płaszczyzny kropkami i kreskami, próba zamykania koła
4-6 r. ż.	okres preschematyczny, świadome tworzenie linii i kształtów, uproszczonych schematów, głowonogi
7-9 r. ż.	okres schematyczny, wzbogacanie schematu o szczegóły, sytuowanie przedmiotów na linii podstawowej, rysowanie z modelu, dekorowanie
11-13 r. ż.	okres pseudorealizmu, wprowadzenie perspektywy, zaznaczanie subiektywnych doświadczeń

7. Okres fizycznej aktywności

W okresie wczesnego dzieciństwa wzrasta sprawność w zakresie ruchów całego ciała (duża motoryka) i jego części (mała motoryka). Konieczne jest ćwiczenie skakania, biegania, wspinania się, jazda na rowerku, ale także ćwiczenie czynności manualnych, układanki, lepienie z plasteliny, klocki, rysowanie.

8. Praktyczne aspekty rozwoju:

• dbałość o odpowiednie wyposażenie otoczenie, aby możliwe było ćwiczenie sprawności ruchowych, właściwy sprzęt na świeżym powietrzu i w domu, odpowiednia przestrzeń do biegania i zabaw, zabawki pozwalające rozwijać duże i małe mięśnie

• unikanie porównań, każde dziecko rozwija się indywidualnie

• odniesienie sukcesu w jednym rodzaju sprawności ruchowej nie gwarantuje sukcesu w drugim

• cierpliwość wobec dziecka, dzieci wiedzą najlepiej, co mogą wykonać w danym momencie

9. Lęki:

We wczesnym dzieciństwie reakcje emocjonalne i ekspresja stają się bardzo zróżnicowane. Wyobraźnia dzieci w wieku przedszkolnym jest odpowiedzialna za pojawiające się wyimaginowane lęki. Ponieważ dzieci nie mogą jeszcze zrozumieć wielu poznawczych obiektów i zdarzeń, często je wyolbrzymiają. Boją się ciemnego pokoju, sprawdzają przed snem czy nie schowało się coś w szafie lub pod łóżkiem.

Lęki u dzieci, jak powstrzymać rzeczy, które pojawiają się w nocy, co robić, gdy dziecko jest przestraszone?

* Uszanuj dziecięce lęki. Nie wyśmiewaj i nie zawstydzaj dziecka szczególnie przed innymi ludźmi. Nie karz za przeżywanie lęku. Dorośli poważnie traktują własne lęki.

* Dzieci same wyrosną z większości lęków. Nagradzaj za osiągnięcia.

* Wzmacniać wiarę dzieci w siebie i własne możliwości. Zmaganie się z sytuacją lękową stopniowo, zaczynać od małego natężenia, przyzwyczajanie się do sytuacji wywołujących lęk. Lęk przezwycięża też obserwowanie innej osoby, która potrafi poradzić sobie w podobnej sytuacji.

* Wniknij w lęki, które przeżywają dzieci. Daj przykład jak racjonalnie radzić sobie z własnym lękiem.

10. Dyscyplinowanie dziecka

Dyscyplina polega na uczeniu akceptowanych form zachowania. Jej celem jest wychowanie dzieci na odpowiedzialnych ludzi i doprowadzenie do tego, by zdawały sobie sprawę z konsekwencji własnego zachowania.

Dziesięć kroków prowadzących do efektywnej dyscypliny:

1) Złe zachowanie jest umotywowane, nie pojawia się samo z siebie (nuda, pragnienie zwrócenia uwagi na siebie, zemsta, chęć władzy lub kontroli).

2) Działaj z wiarą we własne siły, w możliwość promowania dobrego zachowania.

3) Wyjaśnij dlaczego dane zachowanie martwi lub denerwuje, że złe zachowanie przynosi negatywne skutki dla innych ludzi.

4) Konsekwencja, dyscyplinuj za każdym razem, gdy pojawi się złe zachowanie, podobnie wszystkie dzieci.

5) Nie czyń z dyscypliny publicznego spektaklu.

6) Unikaj wybuchów gniewu.

7) Wyznacz granice w jasny i precyzyjny sposób, dzieci muszą dokładnie wiedzieć, co jest akceptowane, a co nie. Dzieci naturalnie sprawdzają wytyczone granice.

8) Dyscyplinowanie powinno być adekwatne do złego zachowania, ani zbyt pobłażliwe, ani zbyt surowe.

9) Gdy dziecko zachowa się źle, dyscyplinuj tak szybko, jak to jest możliwe.

10) Dyskutuj o sytuacjach wymagających dyscypliny, nie chodzi o rozpamiętywanie zachowania, lecz zrozumienie roli dyscypliny w tworzeniu harmonijnych warunków życia.

11. Wpływ grupy rówieśniczej na rozwijające się dziecko

Procesy rozwojowe nie zachodzą w pojedynkę i nie występują w próżni. Ważnym kryterium dojrzałości społecznej jest wyjście poza krąg rodzinny i zdolność kontaktowania się z innymi ludźmi. Interakcje pozwalają na pełniejsze zrozumienie zachowań, umożliwiają pogłębienie niezależności, kompetencji i udzielają emocjonalnego wsparcia, oferują nowe modele zachowania, zmieniają charakter dziecięcych zabaw.

Dzieci uczą się zachowań akceptowalnych przez grupę, uświadamiają sobie, że to jak odnoszą się do innych wpływa na to, jak one same będą traktowane w grupie. Grupy charakteryzują się hierarchią pod względem dominacji, pojawiają się liderzy, wyłaniają się popularni i niepopularni członkowie grupy. Popularność wiąże się najczęściej z przyjaznym nastawieniem do ludzi i ekstrawersją.

Ważnym aspektem społecznego rozwoju jest wrażliwość na potrzeby i uczucia innych osób. Chodzi o zachowanie prospołeczne: współpraca, pocieszanie, współczucie, altruizm, dzielenie się i pomaganie innym.

12. Wpływ zabawy na rozwijające się dziecko

W okresie dzieciństwa zabawa jest bardzo ważną społeczną aktywnością. Dzięki niej dzieci lepiej rozumieją siebie i swój stosunek do innych. Zabawa rozwija ducha współpracy, pomaga też zrezygnować z własnej wyjątkowości i traktowania siebie jako centrum układu odniesienia. Zabawa uczy, że w postępowaniu konieczne są pewne reguły, rówieśnicy uczą jak ważne jest dzielenie się i praca nad uzyskaniem celów grupowych.

Zabawa „na niby” - wyobrażanie sobie czegoś, często odzwierciedla wewnętrzne potrzeby i pragnienia dziecka. Wyobraźnia jest tu silnym wskaźnikiem inwencji, „ożywianie” przedmiotów, język pełen animizmów.

Zabawa socjodramatyczna - naśladowanie i identyfikowanie się z zachowaniami ludzi dorosłych: lekarz, policjant.

6. MŁODSZY WIEK SZKOLNY (7-11 rok życia)

Młodszy wiek szkolny to czas zmian zachodzących w sposób powolny, ale stały. Rok po roku następują zmiany wzrostu i proporcji ciała. Te stopniowe i powolne zmiany trwają aż do skoku pokwitaniowego. Ponieważ zmiany fizyczne są wolne, dzieci zdobywają dobrą kontrolę nad czynnościami motorycznymi. W wyniku tego wzrasta ogólna koordynacja i równowaga, następuje też udoskonalenie różnych form aktywności fizycznej. Osiągnięcia te wpływają na psychologiczny obraz ja, akceptację dzieci przez środowisko.

1. Czynniki optymalizujące rozwój intelektualny:

* Zainteresowanie rodziców swoimi dziećmi, rozmowy, wspólne zajęcia

* Miłość, akceptacja, spójność rodziny (uczucia i intelekt)

* Zbyt silny uczuciowy związek z rodzicami powoduje opóźnienia w rozwoju intelektualnym, agresywność, rywalizację

* Dbanie o rozwój mowy i czytania, ważne czy rodzice cenią sobie kontakt z książką

* Kontakt z szerszym otoczeniem: muzeum, teatr, kino, ZOO

2. Fazy rozwoju:

I. (7-8 lat)

- duży wysiłek psychiczny i fizyczny, intensywne przeżycia społeczne

- nauczyciel w sprawach szkolnych często przewyższa autorytetem rodziców

- uczenie się współpracy

- lepsza koncentracja i uwaga

- rozwój funkcji intelektualnych: analiza i synteza wzrokowa i słuchowa, czytanie, pisanie, pojęcie liczby, podstawowe działania matematyczne

II. (9-10 lat)

- rozwój mowy, myślenie, słownictwa, pojęcie ułamka, geometria

- interioryzacja

- dziecko zaczyna oceniać dorosłych krytycznie

- aktywność społeczna, współpraca, zamiłowanie do gier zespołowych

3. Rozwój fizyczny:

* końcowy etap rozrostu mózgu, 9 lat - 1300g

* mięśnie duże lepiej rozwijają się niż drobne, występuje dużo ruchów zbytecznych, należy ćwiczyć szczególnie mięśnie drobne

* kościec plastyczny, dużo jeszcze tkanki chrzęstnej

4. Główne formy działalności:

I. Nauka - stosunek dzieci do pracy szkolnej (4 grupy dzieci):

* zdyscyplinowane i sumienne, szybko przyswajają sobie postawę i cechy osobowości potrzebne w nauce

* dzieci które uczą się nie z poczucia obowiązku lecz przez zainteresowanie jakąś dziedziną lub pracą szkolną

* nietrwały stosunek do nauki, brak nawyku pracy, słabość woli, postaw

* odrzucanie nauki, lekkomyślne podejście

II. Zabawa

* nie zanika lecz zmienia treść i formę

* dominują zabawy zespołowe z określonymi zasadami, rywalizacja, współzawodnictwo

* dzieci szkolne przywiązują znaczenie do rezultatów zabawy

III. Twórczość

* zanik spontanicznej ekspresji, rysunki dzieci szkolnych zaczynają być lepszym odzwierciedleniem rzeczywistości, opierają się głównie na pamięci, a nie wyobraźni

* na rozwój wypowiedzi ustnych i pisemnych bardzo duży wpływ ma czytelnictwo, pobudza wyobraźnię, dostarcza informacji i rozwija zainteresowania

* w sprzyjających warunkach już od pierwszej klasy może rozwijać się twórczość literacka

* typy dzieci na podstawie cech dominujących w wypowiedziach (ich odkrycie pomaga w wykorzystywaniu talentów dziecięcych):

• narratorski

• logiczny

• ekspresyjny

• artystyczny

• plastyczny

Słownik:

Po ukończeniu pierwszego roku - kilka słów, po ukończeniu 3 lat ok. 900 słów, 6 lat - 2600 słów, klasa szósta ok. 50 000 wyrazów.

IV. Praca

Zarysowuje się rozgraniczenie zabawy i pracy. Praca to głównie nauka i zajęcia szkolne oraz pomoc w domu, gdzie zwiększają się wymagania, obowiązki, oczekiwanie pomocy.

5. Rozwój procesów poznawczych:

* Spostrzeganie - powinno stopniowo być podporządkowane określonemu przedmiotowi, powinno umożliwiać wyodrębnianie cech przedmiotu, uogólniania ich, porównywania z innymi przedmiotami.

* Obserwacja - dziecko uczy się obserwacji całościowej, nabywa umiejętność skupiania uwagi na przedmiocie. Uwaga rozwija i kształtuje się pod wpływem nauki szkolnej.

* Pamięć - ważną rolę zaczyna odgrywać motywacja i uwaga dowolna. Ważną rolę w uczeniu się zaczyna odgrywać ocena, oraz zainteresowanie treścią przedmiotów.

* Myślenie - zmniejsza się zależność myślenia od konkretnej sytuacji, a rozwija myślenie oparte na wyobraźni. Stopniowo pojawia się też myślenie symboliczne, abstrakcyjne.

6. Rozwój uczuciowy i społeczny

Zwiększa się intelektualizacja emocji i rozwijają się uczucia wyższe jako trwały stosunek emocjonalny do ludzi i zjawisk. Dziecko nie daje uczuciom i emocjom takiej spontaniczności jak wcześniej. Może też przez dłuższy czas przeżywać stany emocjonalne.

W młodszym wieku szkolnym złość i agresja nadal wyrażane są fizycznie, powszechne są takie zachowania jak kopanie, popychanie, bicie, dzieci uczą się też, że złość można wyrażać słownie: kłótnie, przeklinania, a także, że złość można wyrażać biernie: obrażanie się, dąsanie.

7. Motywacja:

* Motywacja zewnętrzna - chęć dobrego zaprezentowania się przed rodzicami, nauczycielami, grupą, dążenie do zajęcia dobrej pozycji w oczach dorosłych lub rówieśników.

* Motywacja wewnętrzna - ze względu na ciekawość (pasja poznawania), poczucie kompetencji, wzajemność (gdy zachodzi potrzeba wspólnego działania w zespole).

8. Dojrzałość szkolna i niepowodzenia szkolne

Zadanie = dane + działania → cel

Nauczyciel podaje dane i wyjaśnia działanie. Jeśli dziecko nie rozumie danych lub działania, popełni błąd. Jeśli nauczyciel nie skoryguje błędu, wystąpi tendencja do błędnego działania.

Jeśli nauczyciel poprawi, może nastąpić pozytywny lub negatywny skutek. Pozytywny to zrozumienie danych i działania. Jeśli jednak dziecko dalej nie rozumie, dochodzi do wniosku, że nie potrafi, przeakcentuje trudności, boi się zadania. Zapytane milczy, albo mówi byle co, aby znieść napięcie (blokada najpierw na poziomie działania, później osobowości). Gdy dziecko uzna zadanie za nieważne, mówi, że szkoła jest głupia, często wytwarza globalne podejście do szkoły. Gdy zadanie uzna za ważne, uważa, że samo jest do niczego, tworzy się negatywny obraz siebie.

Rodzaje trudności w uczeniu się:

1. Dysleksja - czynnościowe ograniczenie w czytaniu i pisaniu, dokładne postrzeganie liter, słów i symboli często wprawia w zakłopotanie. Litera d może być postrzegana jako b lub p, a słowo kos, może być przeczytane jako sok.

2. Dysgrafia - trudności z pisaniem, odręczne pismo jest niestaranne i często nieczytelne.

3. Dyskalkulia - trudności z liczeniem, kłopotliwe jest szybkie przetwarzanie danych matematycznych.

4. Deficyt językowy - trudności w wyrażaniu własnych myśli w słowach, kłopot z przypominaniem sobie słów, które mają wyrazić myśl, problemy z poprawnym używaniem czasowników, liczby mnogiej.

5. Deficyt słuchowy - trudności z przetwarzaniem informacji przez zmysł słuchu, kłopot z usłyszeniem pewnych dźwięków, trudności z zapamiętywaniem instrukcji.

6. Deficyt organizacji przestrzennej - trudności ze spostrzeganiem wymiarów przestrzeni, trudności z rozróżnianiem stron, prawa-lewa, góra dół, przód-tył, niektóre dzieci nie wiedzą w którym kierunku należy pisać.

7. Deficyt pamięciowy - problemy z zapamiętywaniem faktów, powtarzające się trudności z przechowywaniem danych takich jak tabliczka mnożenia, daty historyczne.

8. Zaburzenia polegające na deficycie uwagi - trudności w koncentracji przez dłuższy czas, rozproszenia, brak kończenia prac, dzieci na lekcji rozmawiają, chodzą, wstają itp.

9. Deficyt zdolności społecznych - trudności w rozumieniu różnych elementów interakcji społecznej, interpretacja języka ciała, intonacji głosu, zdenerwowania, żartów.

9. Osiągnięcia końcowe:

• Osiągnięcie dobrej sprawności fizycznej

• Zdrowe postawy wobec siebie: ciepłe ubranie, nie picie zimnego i in.

• Przebywanie z rówieśnikami, przyjmowanie reguł

• Uczenie się ról męskich i kobiecych, inaczej czas spędzają dziewczynki, inaczej chłopcy, standardy zachowania, ubioru

• Zabawy, oddzielnie chłopcy i dziewczynki

• Pisanie, czytanie, liczenie

• Rozwijanie przydatnych pojęć potocznych np. ile co kosztuje

• Rozwijanie świadomości moralności, systemu wartości

• Rozwój niezależności osobistej

• Rozwijanie postaw wobec grup społecznych i instytucji

10. Promowanie zdrowych nawyków oglądania telewizji

Dorośli mogą wiele zrobić, aby pomóc dzieciom w wypracowaniu zdrowych nawyków oglądania telewizji. Większość ekspertów utrzymuje, że kontrolowanie ilości czasu spędzanego przez dzieci przed telewizorem oraz rodzajów oglądanych przez nich programów jest krokiem w dobrym kierunku.

a) Zapoznaj się z telewizyjnymi programami dla dzieci. Przetestuj je i poddaj krytyce.

b) Zrównoważ stopień zaspokajania potrzeb dziecka w zakresie oglądanie telewizji ze stopniem zaspokojenia innych potrzeb (zabawa, czytanie, nauka, interakcje rodzinne). Telewizja odrywa często od innych ważnych aspektów dzieciństwa.

c) Ustal plan oglądanie telewizji. Wielu ekspertów wskazuje, że dopuszczalne jest oglądanie telewizji w wymiarze 10-15 godzin tygodniowo.

d) Wybierz wartościowe programy telewizyjne dla dzieci.

e) Pomóż odróżnić dzieciom świat fikcji od realnego.

f) Obserwuj jak telewizja wpływa na zachowanie dzieci. Zbyt wiele telewizji może wprowadzić ogólną drażliwość, zmęczenie oczu, bóle głowy.

g) Oglądaj telewizję razem z dziećmi, wyjaśniaj trudne problemy, sytuacje, terminy pojawiające się w telewizji.

7. DORASTANIE (12-17 rok życia)

Adolescencję cechuje przeżywanie licznych zmian. Wśród wielu wyzwań przed jakimi stają dorastający, znajduje się konieczność przystosowania się do licznych zmian fizycznych i seksualnych, znalezienie własnej tożsamości, utworzenie nowych relacji interpersonalnych, w tym wyrażania odczuć seksualnych. Obserwowany jest wyraźny związek między czynnikami fizycznymi, poznawczymi, osobowościowymi, seksualnymi oraz społecznymi.

Do niedawna nazywano ten okres czasem burzy i naporów, obecnie dla wielu rodziców poważniejszymi problemami stają się choroby przenoszone drogą płciową, ciąże, aborcje. Niektórzy uczeni sądzą jednak, że większość nastolatków zdecydowanie dobrze radzi sobie z problemami okresu dorastania.

1. Zagadnienia wstępne

Począwszy od wieku dorastania bardzo trudno precyzyjnie wskazywać uogólnienia. Młodzi w wieku dorastanie zwykle są nie lubiani przez młodsze dzieci ze względu na ich agresywność, ale także przez dorosłych (arogancja, zachowania niszczycielskie), trudno minąć grupę rozwydrzonych nastolatków.

Nastolatki wytwarzają wokół siebie barierę prywatności. Nasilają się depresje, ucieczki z domu, próby samobójcze. Z teoretycznie błahych spraw robione są poważne problemy. Dorastanie to wiek poszukiwania ideałów i bezkompromisowości. Pojawiają się pierwsze poważne miłości, ze względu na duże zmiany rozwojowe często dochodzi do braku akceptacji swojego wyglądu.

Stadium rozwoju fizycznego, kiedy kształtują się pierwszo- i drugorzędne cechy płciowe, a ludzie stają się zdolni do posiadania dziecka, określany jest jako pokwitanie. Tu ma miejsce proces stopniowego przekształcenia ciała dziecka w ciało człowieka dorosłego. Wiele kultur wypracowało w okresie dorastania ceremonie symbolizujące wkroczenie młodego człowieka w dorosłość.

W wieku tym potrzeba pomocy dorosłych, młodzi często badają, do jakiego stopnie mogą posunąć się np. w arogancji. Potrzebne są więc jasne bariery i ograniczenia. Młodzi często organizują się w grupy, tworzą się pierwsze gangi.

2. Akceptacja wyglądu i posługiwania się ciałem

* Wzmożony przyrost masy ciała i związane z tym dysproporcje w jego budowie. Jedną z najbardziej widocznych zmian jest tak zwany skok rozwojowy tuż przed pokwitaniem, a następnie zwolnienie jego tempa w całym okresie dorastania. Skok obejmuje przyrost masy i długości ciała, zmianę proporcji oraz wzrost układu szkieletowego.

* Trądzik, rozwój pierwszorzędnych i drugorzędnych cech płciowych (pierwszorzędne: cechy narządów płciowych penis, jądra, jajowód macica, pochwa; drugorzędnych: owłosienie twarzy u chłopców, rozwój piersi u dziewcząt).

Dziewczęta	Przeciętny wiek	Chłopcy
Pojawienie się skoku pokwitaniowego.	10 - 11
Wzrost aktywności gruczołów łojowych i potowych (skutkiem zatkania się gruczołów może być trądzik).	11	Wzrost aktywności gruczołów łojowych i potowych (skutkiem zatkania się gruczołów może być trądzik).
Początek rozwoju piersi.	11 - 12	Pojawienie się skoku pokwitaniowego.
Rozwój owłosienia łonowego.	12	Wzrost jąder.
Pojawienie się pierwszej miesiączki (przedział wieku 10 - 16 lat).	13 - 14	Rozwój owłosienia łonowego.
Rozwój owłosienia pod pachami.	13 - 14	Wzrost penisa.
Najwcześniejsza normalna ciąża.	14
Zakończenie rozwoju piersi (przedział wieku 13 - 18).	15 - 16	Produkcja dojrzałych plemników.
	15 - 16	Polucje nocne.
	15 - 16	Rozwój owłosienia pod pachami.
	17 - 18	Owłosienie klatki piersiowej.

Niektóre aspekty przemian cielesnych mogą wywoływać dyskomfort psychiczny, zwłaszcza u osób, które wcześniej nie zostały przygotowane na te zmiany rozwojowe. Miesiączka i wytryski nasienia mogą być źródłem niepokoju, podobnie jak tyczkowaty wygląd, charakterystyczny dla skoku pokwitaniowego oraz nieproporcjonalnie szybki wzrost dłoni i stóp. Jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że tym przemianom często towarzyszy trądzik, niezgrabność ruchowa i załamanie głosu, nie można się dziwić, że wielu nastolatków odczuwa zakłopotanie z powodu zmieniającego się ich fizycznego ja.

Późno dojrzewające nastolatki mogą być przewrażliwione na punkcie własnej osoby, gdyż pozostają poza ustalonymi normami rozwojowymi (gorszy obraz siebie, większa troska o akceptację społeczną, tendencja do niedojrzałości, chęć zwracania na siebie uwagi), w przeciwieństwie do osób, które wyprzedzają normy rozwojowe (wykazują wyższy poziom osobistej satysfakcji). Ponieważ rozwój fizyczny jest indywidualny, tempo wzrostu u poszczególnych nastolatków jest tak różne.

* Problemy z płynnością ruchów.

* Zmiany związane z higieną, dbałość o wygląd, szminki, szpilki.

* Wzrost krytycyzmu, porównywanie siebie z innymi, krytycyzm wobec siebie.

* Trudny do osiągnięcia telewizyjnie lansowany model wyglądu.

* Skrępowanie na lekcjach wychowania fizycznego ze względu na nieakceptowanie wyglądu.

* Poznawanie panowania nad ciałem w sferze seksualnej. Efekt tęczy - wielość sfer w człowieku, gdy jedna dominuje, wiele się traci.

3. Osiąganie niezależności uczuciowej i poznawczej

* Kryzys autorytetu rodziców, brak zaufania, protesty, gdy interweniują (początek ok. 12 roku, szczyt 15, powrót na łono rodziny 19). Indywiduacja, uwalnianie swoich postaw i przekonań od postaw i przekonań rodziców.

* Konflikty z rodzicami (dziewczynki 14-16, chłopcy 15-16). W tym okresie czymś bardzo istotnym staje się stworzenie efektywnego sposobu komunikowania się między rodzicami a dorastającymi dziećmi oraz ustalenie sposobu radzenia sobie z nastolatkiem i kontrolowania jego zachowania.

* Osłabienie emocjonalnej więzi z rodzicami.

* Egocentryzm dorastających polega na szczególnym zwracaniu uwagi na to, co inni o nas myślą, oraz że inni są bardzo zainteresowani tym, jak się zachowujemy.

Przyczyny:

1. zmiany w myśleniu, logicyzm, czarno-biało

2. brak spojrzenia z szerszej perspektywy, proste wnioskowanie np. jeśli ktoś popełnił błąd, to jego zasady są złe

3. zdolność do metarefleksji

4. przewaga wpływów rówieśniczych

Postawy wobec dzieci:

• akceptacja

• odrzucanie, brak kontroli

• opiekuńczość, rozpieszczanie

• nadmierne wymagania

Silny autorytaryzm prowadzi często do buntu młodych, konfliktów, nadużywanie kar fizycznych może doprowadzić do różnych form nieprzystosowania, mała wiara w siebie, niedojrzałość, agresywność.

Demokratyczne metody podejścia do młodych obejmują dyskusje w sprawach rodzinnych przy jednoczesnym szanowaniu autonomii, werbalne dyscyplinowanie dają dobre wyniki, a rodzice zachowują swój autorytet.

Podejście permisywne - brak kontroli może prowadzić do niedojrzałości i samolubności.

W okresie dorastanie bardzo duży wpływ na młodych ma szkoła. Ważnym czynnikiem jest relacja uczeń-nauczyciel. Uczniowie najlepiej reagują na nauczycieli opanowanych, zdecydowanych i przyjacielskich w relacjach do klasy.

4. Więzi z rówieśnikami

* Potrzeba akceptacji w grupie, pragnienie ideału przyjaźni, silna potrzeba przynależności do grupy odniesienia.

* Konflikty w domu, niezrozumienie powoduje szukanie kogoś, kto akceptuje, jeśli młoda osoba widzi niekonsekwencje w zachowaniu rodziców, często szuka prawdy w grupie, za autentyczne zachowania mogą zostać wybrane wulgaryzmy arogancja, to, co sprzeczne z rodzicami, jest autentyczne.

* Tolerancja wobec rówieśników.

* W grupach rówieśniczych wspólne cele, poglądy.

5. Sfera społeczna

* Wpływ subkultury, presja grupy.

* Priorytetem lojalność wobec grupy.

* Pozytywne grupy odniesienia.

* Duża potrzeba autorytetu, dorośli nie mają jednak dobrej pozycji.

* Grupy dobrze funkcjonują, gdy mają jakiegoś „wroga”, np. dorosły.

* Wzrost odpowiedzialności społecznej, ponoszenie konsekwencji działań, odpowiedzialność związana z pełnionymi funkcjami.

* Rozumienie własnych kompetencji, możliwości, wycofywanie się, gdy pojawi się ktoś bardziej kompetentny.

6. Kształtowanie roli męskiej i kobiecej

* Odkrywanie charakterystycznych dla płci ról społecznych, odmiennych sposobów przeżywania.

* Pragnienie posiadania małżonka, rodziny.

* Rozwój uczuciowości wyższej, chęć wspólnego działania w kierunku tworzenia rodziny.

* Ważne wsparcie i pomoc rodziców, delikatność, przykłady z własnej młodości.

* Na terenie uczuć łatwo można stracić grunt, częste zawody miłosne, rozczarowania, człowiek często sam jest zaskoczony, że tak to przeżywa.

7. Zawód i niezależność ekonomiczna

* Rozwijanie zainteresowań, pomoc starszych, dostosowanie zdolności do dokonywanych wyborów.

* Współpraca szkoły i domu w przygotowywaniu do podjęcia zawodu.

* Nie jest właściwym stawianie zbyt wysokich wymagań.

8. Zaburzenia okresu dorastania

* Próby samobójcze, ich przyczyn jest wiele: depresje, poczucie beznadziejności i bezwartościowości, nadużywanie alkoholu, utrata ukochanej osoby, młodzi odrzuceni, pozbawieni miłości, wyalienowani społecznie.

* Zaburzenie łaknienia, anoreksja i bulimia, u ich podstawy tkwi pragnienie by być szczupłym. To pragnienie staje się obsesją, długotrwałe wygładzanie prowadzi do ciężkich powikłań, a nawet śmierci.

* Nadużywanie środków psychotropowych: alkoholu, narkotyków.

* Przestępczość nieletnich, wśród przyczyn między innymi:

1. rozbite rodziny

2. brak miłości rodzicielskiej

3. nadmierna dyscyplina

4. zmienne zachowania rodziców, nieprzystosowani, alkoholicy, antyspołeczni

5. trudne warunki życia, ubóstwo

8. ROZWÓJ CZŁOWIEKA DOROSŁEGO (18-35 rok życia)

Wczesna dorosłość jest początkiem nowego etapu życia. Młodzi ludzie przeżyli dolegliwości okresu dorastania i młodości, teraz dążą do osiągnięcia psychologicznej dojrzałości, by móc stanąć wobec wymagań dorosłego życia. Człowiek może realizować wybrany przez siebie styl życia i określić swoje miejsce w świecie.

Po zdobyciu wykształcenie można realizować swoje plany. Młodzi ludzie nabierają zaufanie do swoich umiejętności, a myślenie staje się bardziej systematyczne i analityczne. Marzenie nabierają realnych kształtów i wprowadzane są w czyn.

1. Rozwój biologiczny

* Optymalny rozwój fizyczny, mięśniowy, kostny.

* Równowaga hormonalna.

* Dojrzałość płciowa, gotowość organizmu do założenia rodziny.

2. Rozwój umysłowy

* Umiejętność oderwania się od konkretów, metamyślenie.

* Przeniesienie sprawności z operacji konkretnych na formalne.

* Myślenie pojęciowe.

* Prawidłowe logiczne rozumowanie w oparciu o hipotezy.

3. Rozwój emocjonalny

* Stałość, adekwatność i bogactwo emocjonalne.

* Kontrola reakcji emocjonalnych.

* Wzrost ku uczuciowości wyższej, trwałe, głębokie związki z osobami, patriotyzm.

* Tworzenie się postaw.

4. Rozwój społeczny

* Uniezależnienie od rodziców.

* Nowe relacje z ludźmi.

* Nowe ideały i wzory.

* Dyspozycyjność.

5. Wyższa jakość życia

1. Wymiar subiektywny:

* Podmiotowość, samoświadomość, określenie swojej roli życiowej.

* System wartości, godność życia, działanie zgodnie z wartościami, sumieniem.

* Samodzielność, odpowiedzialność za siebie.

* Akceptacja trudności, właściwe przeżywanie problemów życiowych.

* Świadomy wybór kierunku życia.

* Dążenie do celu, najbardziej rozwija nie sam cel, lecz droga do niego.

* Rozwijanie sfery duchowej.

2. Wymiar obiektywny:

* Odpowiedzialność za innych, dzieci, współpracowników.

* Altruizm, poświęcenie dla innych.

* Odpowiedzialność za przyjęte zadania społeczne.

* Przyjęcie właściwych ról społecznych.

6. Dojrzała osobowość

Dojrzałość jest procesem nie stanem. W każdym okresie życia pojawiają się problemy, które muszą zostać rozwiązane, co wymaga doskonalenia umiejętności stawiania celów i podejmowania decyzji. Allport wyróżnił siedem cech dojrzałej osobowości.

1. Zasięg ja. W dzieciństwie ogranicza się do rodziny, stopniowo przenosi się na inne grupy rówieśnicze, w końcu na przedstawicieli przeciwnej płci, oraz zainteresowanie o charakterze zawodowym, moralnym, patriotycznym.

2. Serdeczne odniesienie do innych. Zdolność do bycia z innymi, wrażliwość, empatia, zrozumienie i tolerancja.

3. Bezpieczeństwo emocjonalne. Akceptacja siebie, akceptacja swoich emocji, odporność na frustracje, swobodne wyrażanie siebie.

4. Realistyczna percepcja. Realistyczne spojrzenie na świat.

5. Dysponowanie kwalifikacjami i kompetencjami.

6. Wiedza o sobie. Umiejętność wglądu w siebie, wiem, co można zrobić, czego nie można i wiem, co powinno się zrobić.

7. Stabilna i spójna filozofia życia (ideały, cele, potrzeby, wartości).

7. Modele miłości

Reiss twierdzi, że miłość zawiera cztery komponenty:

1. wzajemne zrozumienie (swobodne wyrażanie uczuć wobec siebie)

2. ujawnianie siebie (odkrywanie przed sobą osobistych szczegółów ze swojego życia)

3. wzajemna zależność (rozwijanie wzajemnego zaufania i zależności)

4. spełnianie się osobowości i realizacja potrzeb (wzajemne zaspokajanie emocjonalnych potrzeb)

4 Spełnianie się osobowości 1 Zrozumienie

i realizacja potrzeb

3 Wzajemne uzależnienie 2 Ujawnianie siebie

Te cztery komponenty tworzą koło. Długotrwały związek intymny sprawia, że koło będzie się kręciło wiele razy, w przelotnym romansie dokona tylko kilku obrotów. Koło może obracać się do tyłu lub do przodu. Np. nastąpiła pewna dysharmonie w relacji osób, redukcji podlega składnik określany jako ujawnianie siebie. To wpływa na stopień zależności oraz realizację osobistych potrzeb, co doprowadzi do osłabienia zrozumienia, a w efekcie doprowadzi do dalszego obniżenia poziomu ujawniania się.

Sternberg utrzymuje, że miłość bazuje na trzech komponentach:

1. namiętność (atrakcyjność fizyczna, pożądanie)

2. intymność (uczucie bliskości i koncentracja na dobrym samopoczuciu drugiej osoby)

3. decyzja/zobowiązanie (uznanie faktu, że jest się zakochanym, gotowość do podtrzymywania związku)

Lubienie

(wyłącznie intymność)

Romantyczna miłość Partnerska miłość

(intymność + namiętność) (intymność + zobowiązanie)

Miłość doskonała

(intymność + namiętność + zobowiązanie)

Zadurzenie Niedorzeczna miłość Pusta miłość

(wyłącznie namiętność) (namiętność + zobowiązanie) (wyłącznie zobowiązanie)

Formy miłości według Sternberga:

1. Lubienie: intymność, ale bez zobowiązań i namiętności.

2. Zadurzenie: namiętność bez zobowiązań czy intymności.

3. Pusta miłość: zobowiązanie bez namiętności czy intymności.

4. Romantyczna miłość: intymność i namiętność, ale bez zobowiązań.

5. Niedorzeczna miłość: zobowiązanie i namiętność, ale bez intymności.

6. Partnerska miłość: zobowiązanie i intymność, ale bez namiętności.

7. Miłość doskonała: zobowiązanie, intymność i namiętność.

Miłość, która tworzy się w ramach rozwoju człowieka. Cztery fazy i komponenty dojrzałej miłości:

1. bliskość (już na etapie niemowlęcym, chęć ciągłego przebywania z osobą kochaną)

2. wyłączność (już na etapie przedszkolnym, zazdrość o osobę kochaną)

3. współodczuwanie (charakterystyczne dla okresu adolescencji)

4. praca i poświęcenie dla osoby kochanej (komponent, który rozwija się najpóźniej i jest konieczny dla osiągnięcia dojrzałej miłości przez człowieka dorosłego)

8. Motywy zawierania małżeństwa

1. Miłość. Miłość i zobowiązania wobec siebie.

2. Partnerstwo. Szansa spędzenia życia w stabilnej i wyraźnie określonej instytucji.

3. Konformizm. Społeczny nacisk wywierany pośrednio lub bezpośrednio przez rodzinę przyjaciół.

4. Usankcjonowanie seksu.

5. Przyznanie dzieciom osobowości prawnej.

6. Poczucie gotowości. Decyzja następuje, gdy osoby dochodzą do wniosku, że są do małżeństwa gotowe.

7. Korzyści prawne.

9. Wspomaganie dzieci w radzeniu sobie z rozwodem rodziców

1. Wyjaśnij czym jest rozwód, dlaczego nastąpił, często konieczne jest wielokrotne powtarzanie tych wyjaśnień, aż dziecko rzeczywiście je zrozumie.

2. Zachęcaj do stawiania pytań, aby nie ukrywały myśli i uczuć związanych z rozwodem.

3. Nie obwiniaj przy dziecku drugiej strony.

4. Podkreślaj, że w żadnym wypadku dzieci nie stanowią przyczyny rozwodu, ani też nie są odpowiedzialne za problemy rodziców.

5. Podkreśl, że troska i miłość rodziców do dzieci będzie stała.

6. Zapewnij dzieci, że zawsze mogą kochać oboje rodziców.

9. WIEK ŚREDNI (35-60 rok życia)

Wiek średni jest najdłuższym okresem dorosłego cyklu życia, wypełnionym licznymi rozwojowymi problemami i wyzwaniami. Może być czasem niepokoju lub spokoju, sukcesów lub niepowodzeń, czasem zabawy lub smutku.

Można wskazać dwie różne interpretacje natury wieku średniego. Dla niektórych to kryzys, okres prowadzący do negatywnej oceny siebie, nieszczęścia, a niekiedy depresji. Dla wwielu zbliżenie się do czterdziestki oznacza wejście w okres życia „z górki”. Inni w tym wieku lepiej poznają siebie, bardziej siebie akceptują, zmierzają do harmonii ze światem. Dzieje się tak wtedy, gdy rozwijają się w szerokim tego słowa znaczeniu.

Wiele osób w wieku średnim znacząco się zmienia. Zaczynają dostrzegać sygnały psychologicznego, socjologicznego i fizycznego starzenia się. Pojawiają się napięcia związane z opieką nad starzejącymi się rodzicami a obowiązkami zawodowymi i opieką nad dziećmi. Pod wpływem śmierci rodziców czy przyjaciół, wielu zaczyna zastanawiać się nad własną śmiertelnością.

Wiek średni jest też czasem, w którym ludzie zwalniają tempo swojego życia i bardziej są skłonni do refleksji. W podróży, jaką jest dorosłość, stadium to jest skrzyżowaniem, punktem, z którego osoba spogląda do tyłu i do przodu. Jest to pora przemyśleń, wartościowania i oceny.

1. Rozwój biologiczny

* U kobiet menopauza, rozchwianie emocjonalne.

* Zmiana wyglądu fizycznego, siwienie, łysienie.

* Wolniejszy ruch, maleje sprawność ruchowa, otyłość.

* Genetycznie uwarunkowane starzenie się.

2. Rozwój umysłowy

Wzrost świadomości siebie, wiemy kim jesteśmy, do czego jesteśmy zdolni, nawet poważne kryzysy rzadko rozbijają strukturę ja, dobrze wykształcone mechanizmy obronne.

3. Rozwój emocjonalny

* Wyższa świadomość uczuć i odpowiedzialność za nie.

* Nowe obiekty miłości - wnuki.

* Zakres uczuć poszerza się - społeczne, patriotyczne, religijne.

4. Rozwój społeczny

* Oprócz rodziny ważna jest grupa odniesienia.

* Rozwiązywanie problemów małżeńskich.

* Użyczanie swego doświadczenia młodym.

* Intensywna działalność społeczna i charytatywna.

5. Menopauza

Menopauza to zatrzymanie menstruacji. Występuje w późnych latach czterdziestych lub wczesnych pięćdziesiątych. Jest to okres zawierający się pomiędzy początkiem nieregularnych krwawień miesięcznych a zatrzymaniem menstruacji. Może trwać od kilku miesięcy do kilku lat.

Niedobór hormonów może powodować takie objawy jak: uderzenia gorąca, rozdrażnienie, bezsenność, częste zmiany nastroju, depresję, lęk, odczucie duszności, trudności w oddychaniu.

6. Samorealizacja osobowości

W dorosłym życiu wiele osób stara się osiągnąć idealną, harmonijną integrację swojej osobowości. Szeroki opis samorealizacji przedstawił Maslow, który zdefiniował potrzebę dążenia do samorealizacji jako pragnienie stawania się w coraz większym stopniu tym, czym jednostka zdolna jest się stać. Zanim osiągnie się samorealizację, musi być spełnionych kilka warunków. Osoba musi być wolna od podstawowych trosk odnoszących się do utrzymywania się przy życiu, powinna też odczuwać akceptację w społecznych kontaktach z rodziną i współpracownikami.

Cechy charakterystyczne dla osób samorealizujących się:

1. Bardziej realne spojrzenie na świat, bez nieuzasadnionego optymizmu czy pesymizmu, bez uprzedzeń, trafne odróżnianie prawdy od pozorów.

2. Wyższy poziom akceptacji siebie i innych, większą tolerancją dla siebie i innych, niski poziom obaw i wstydliwości, choć z właściwym poczuciem winy.

3. Większa spontaniczność i lepsza znajomość siebie, gdyż ludzie „naturalni” lepiej rozumieją swoje motywy, emocje, uzdolnienia.

4. Większe skoncentrowanie na problemach, interesowanie się tym, co na zewnątrz, posiadanie poczucia misji, mniejsze skoncentrowanie na detalach.

5. Większe zapotrzebowanie na samotność i prywatność, z większą potrzebą własnych przemyśleń. (Istnieje samotność jako izolacja, ucieczka od ludzi i ta jest destrukcyjna. Istnieje też samotność twórcza, konieczna do rozwoju.)

6. Większa autonomia i odporność na wpływy z zewnątrz, mniej zależy im na uznaniu otoczenia, mniej konformistyczni.

7. Większa świeżość w przejawianiu radości, bogactwo reakcji emocjonalnych, umiejętność przeżywania zachwytu.

8. Zdolność do doznawania niezwykłych doświadczeń: zachwyt, ekstaza, momenty mistyczne, przeżycie wartości, które nadają sens ich życiu.

9. Większe zainteresowania społeczne, bardziej współczują, chętniej pomagają.

10. Głębokie i pełne miłości relacje interpersonalne, bliskie kontakty z kilkoma osobami zamiast płytkie z wieloma.

11. Przeciwstawiają się niesprawiedliwości, nierówności, okrucieństwu.

12. Większa zdolność rozróżniania między tym, co dobre, a tym, co złe, między środkami a celami, posiadanie silnych standardów moralnych i mniejszej ilości mechanizmów obronnych: projekcja, racjonalizacja.

13. Większe poczucie humoru.

14. Większa świeżość, twórczość.

7. Etap pustego gniazda

Puste gniazdo to etap w życiu rodzicielskim, gdy dzieci dorastają i opuszczają dom. Małżeństwa w wieku średnim żyją same w domach wypełnionych wspomnieniami. Dla wielu rodziców to stadium staje się czasem refleksji, niepokoju, a nawet niezadowolenia. Innym stadium pustego gniazda przynosi nowy poziom małżeńskiej satysfakcji i spełnienia.

Dla rodziców całkowicie pochłoniętych problemami potomstwa, stadium to łączy się ze smutkiem i trudnościami. Pojawia się pytanie: co teraz robić? Trudności zwiększają się, gdy małżeństwo nie jest usatysfakcjonowane swym związkiem i w ciągu życia nie wytworzyło właściwych wzajemnych relacji. Rodzice, którzy nie pragnęli wychować swoich dzieci w zależności, a raczej zachęcali do autonomii i samodzielności, najlepiej przeżywają ten czas.

10. WIEK DOJRZAŁY (powyżej 60 roku życia)

Wiek dojrzały, czasami określany jako późna dorosłość, stanowi ostatnie stadium cyklu życia człowieka. Jest to okres dający potencjalne szanse znacznego szczęścia, satysfakcji, poczucia spełnienia. Niestety, społeczny obraz ludzi starszych stawia ich w odmiennym świetle, jako nieszczęśliwych, słabowitych, chorych.

Podobnie jak wszystkie inne stadia cyklu życiowego, wiek dojrzały stawia przed poważnymi, specyficznymi trudnościami i wyzwaniami przystosowania, a zwłaszcza elastyczności i zdolności adaptacyjnych. Przystosowanie takie nie wymaga jednak rezygnacji z zadowolenia i większość starszych osób udowadnia, ta faza życia może dawać zadowolenie i spełnienie przy minimum osłabienia fizycznego i umysłowego.

1. Rozwój fizyczny

Procesy starzenia się dokonują się w ciągu całego życia. Łatwo akceptować te zmiany do okresu wczesnej dorosłości, gdyż sygnalizują wkroczenie w świat ludzi dorosłych. Trzeba je także zaakceptować także w wieku dojrzałym.

a) Zewnętrzne przejawy starzenia się:

• Zmarszczki na skórze.

• Siwienie i łysienie.

• Problemy z uzębieniem.

• Ogólna postawa ciała: kurczenie się dysków powoduje zmniejszenie długości ciała, zmniejszenie masy kości i siły mięśni powoduje sztywność, chwiejny chód, upadki, chodzenie wiąże się z coraz większym wysiłkiem.

b) Wewnętrzne przejawy starzenia się:

• Zmniejszanie się masy mózgu, procesy zanikania kory mózgowej.

• Utrudniona praca serca.

• Obniżona efektywność układu oddechowego.

• Zmniejszenie ilości soków trawiennych, perystatyki jelit.

• Większa łamliwość kości, zmniejszona masa mięśniowa.

• Zmniejszona efektywność układu moczowego, częste oddawanie moczu przez mężczyzn spowodowane powiększeniem gruczołu krokowego.

• Osłabienie układu immunologicznego.

c) Zmiany w funkcjonowaniu zmysłów:

• osłabienie wzroku i choroby oczu (zaćma - nieprzezroczyste obszary na soczewkach przeszkadzające w przedostawaniu się światła do siatkówki, co sprawia że obiekty widziane są niewyraźnie, często też razi światło, gdyż zamglona soczewka je rozprasza zamiast skupiać; jaskra - wysokie ciśnienie w gałce ocznej spowodowane przez ciecz wodnistą oka, powoduje upośledzenie widzenia bocznego, niewyraźne widzenie, trudność w przystosowaniu się do jasnego światła i ciemności, ból w oku).

• przytępienie słuchu

d) Zaburzenia zdrowotne:

• Artretyzm - zapalenie stawów.

• Nadciśnienie i choroby serca.

• Osteoporoza - zmniejszenie zawartości wapnia w tkance kostnej, dziury w kościach, co powoduje ich łamliwość.

• Mogą pojawić się zaburzenia w funkcjonowaniu pamięci.

2. Osobowość

Teoria Pecka - rozwój psychiczny w okresie przebywania na emeryturze wiąże się z trojakim przystosowaniem:

1. Różnicowanie się ego. Centralnym zagadnieniem jest odejście z pracy zawodowej. Stanowi to gruntowną zmianę w systemie wartości jednostki. Wartość człowieka musi zostać ponownie zdefiniowana tak by emerytura mogła dostarczać satysfakcji. Poczucie własnej wartości poza karierą zawodową.

2. Wykraczanie poza swe ciało. Pojawiają się choroby i dolegliwości obniżające komfort życia. W systemie wartości przyjemności społeczne i umysłowe muszą wykraczać poza sam tylko komfort fizyczny. Ten rodzaj systemu trzeba kształtować w czasie wczesnej dorosłości, emerytura stanowi jego krytyczną próbę.

3. Wzniesienie się poza ego. Jednym z kluczowych zadań przed jakimi stają starsi ludzie, jest zdanie sobie sprawy z tego, że trzeba umrzeć. Akceptacja tej nieuchronności nie przynosi pasywności, lecz aktywność by uczynić życie bezpieczniejszym i szczęśliwszym dla tych którzy pozostaną po śmierci. Włączenie się w życie tak długo, jak osoba żyje, to szczególnie głęboki rodzaj realizacji ego.

Starzenie się z wdziękiem:

* Wysoki stopień zadowolenie z życia. Osoby, które czują satysfakcję z przeżytego życia, zwykle stojąc na progu starości czują jedynie nieznaczny żal i wyraźną satysfakcję z minionych lat. Życie pozostaje dla nich interesujące i pobudzające do działania.

* Harmonijna integracja osobowości. Osoby demonstrujące zadowolenie w czasie późnej dorosłości, wcześniej ukształtowały siłę i dojrzałość ego.

* Utrzymanie znaczącego systemu społecznego wsparcia. Wszyscy jesteśmy istotami społecznymi i kontakty z ludźmi są nam potrzebne przez całe życie.

* Dobre zdrowie fizyczne i psychiczne. Właściwe odżywianie, zdrowy tryb życia, opieka zdrowotna.

* Ustalenie bezpieczeństwa finansowego.

* Kontrola nad własnym życiem. Interwencje rodziny i przyjaciół, nawet dokonywane w najlepszej intencji, mogą pozbawić człowieka nie tylko poczucia kontrolo, lecz i chęci do życia. Niezależność jest ważna dla utrzymania poczucia własnej godności i wartości.

11. PROCES PRZEJŚCIA NA EMERYTURĘ - ATCHLEY

Poszczególne fazy nie muszą występować w tej samej formie i kolejności u wszystkich ludzi. Różnice międzyosobnicze w sferze osobowości, zróżnicowanie co do wieku, w którym ludzie odchodzą na emeryturę i powody z których to czynią, wpływają na proces przejścia na emeryturę. Schemat ten pomaga jednak zrozumieć zadania rozwojowe przed jakimi staje większość ludzi starych w okresie przejścia od roli człowieka pracującego do roli emeryta.

1. Faza oddalona w czasie ma miejsce jeszcze w wieku średnim. W tym czasie większość ludzi jest całkowicie pochłonięta pracą i ma jedynie mgliste myśli na temat emerytury. Człowiek nie przygotowuje się do emerytury albo robi to tylko w bardzo ograniczonym zakresie.

2. W miarę przybliżania się do wieku emerytalnego, ludzie wchodzą w fazę przedemerytalną. W tym czasie emerytura jest już przedmiotem wielu planów i myśli.

3. Faktycznej emeryturze towarzyszą często uczucia przyjemności i nadziei, jest to faza miesiąca miodowego. Wiele wcześniejszych planów może być teraz zrealizowanych.

4. Zajęcia i formy aktywności realizowane na emeryturze okazują się często mniej interesujące, niż można było tego oczekiwać. Gdy taka sytuacja ma miejsce, człowiek wchodzi w fazę rozczarowania i czuje się zrezygnowany i zawiedziony.

5. Po rozczarowaniu następuje faza zmiany kierunku, w czasie której człowiek zaczyna zdawać sobie sprawę z rzeczywistego obrazu emerytury. Człowiek zastanawia się nad swoją przyszłością i rozważa alternatywne, bardziej realistyczne scenariusze.

6. Kolejna to faza stabilizacji, w której ludzie wypracowują pewien poziom rutynowych działań i sposobów zachowania na emeryturze z pełną świadomością własnych możliwości i ograniczeń.

7. Faza końcowa ma miejsce, gdy z jakiegoś powodu kończy się rola emeryta. Może się to zdarzyć na skutek choroby, urazu i w konsekwencji utraty samodzielności. Dla niektórych ludzi rola emeryta kończy się także w momencie, gdy próbują na nowo znaleźć jakąś pracę.

12. STADIA UMIERANIA, PROBLEMATYKA SAMOBÓJSTW

Kuebler-Ross przebadała ponad 200 śmiertelnie chorych ludzi. Na podstawie obserwacji i wywiadów wyróżniła pięć stadiów, przez które przechodzi się w procesie umierania.

1. Zaprzeczenie. Większość ludzi na wiadomość o nieuniknioności swojej śmierci reaguje szokiem połączonym z niedowierzaniem. Mogą twierdzić, że diagnoza jest błędna, a lekarze niekompetentni. Mechanizm zaprzeczania można dostrzec u prawie wszystkich śmiertelnie chorych i traktuje się go jako naturalny sposób radzenia sobie z szokiem.

2. Gniew. Gdy umierający człowiek nie może zaprzeczyć prawdzie o nadchodzącej śmierci, najczęściej przeżywa gniew z powodu swego stanu oraz niechęć, której obiektem są ludzie zdrowi. „Dlaczego ja?” jest typową reakcją. Dla osoby sprawującej opiekę nad umierającym, ważne jest zrozumienie powodów jego gniewu oraz podchodzenie do pacjenta w sposób empatyczny.

3. Targowanie się. W tym stadium człowiek zmienia swoje postępowanie próbując wynegocjować u Boga przedłużenie swojego życia, albo dar jakiegoś okresu bez bólu i cierpienia. Człowiek może składać obietnice, że odda swe życie na służbę Kościoła albo że przeznaczy swoje organy wewnętrzne na potrzeby innych chorych.

4. Depresja. Gdy nie można zaprzeczyć chorobie, a jej przejawy nasilają się dotkliwie i niezbędny staje się pobyt w szpitalu, pojawia się dotkliwe poczucie utraty. Depresja reaktywna pojawia się jako konsekwencja straty już doświadczonej, np. siły fizycznej lub pracy. Depresja antycypacyjna wiąże się z oczekiwaną utratą, np. ukochanej osoby. Okazywanie wsparcia pomaga w przypadku depresji reaktywnej, natomiast pacjentom w depresji antycypacyjnej należy stworzyć warunki do swobodnego wyrażania emocji i psychicznego przygotowania do nadchodzącej śmierci.

5. Akceptacja. W ostatnim stadium pacjenci zwykle akceptują swoją śmierć. Gdyby mogli raz jeszcze przejść z pomocą otoczenia przez wcześniejsze stadia, byliby w stanie uniknąć gniewu i depresji. W tym stadium chorzy cenią spokój i towarzystwo najbliższych, wydają się pozbawieni intensywniejszych emocji i jakby oddaleni.

Udzielanie wsparcia osobie w stanie terminalnym

Uczenie się nawiązywania kontaktu z człowiekiem umierającym wymaga specjalnej wrażliwości. Wielu z nas czuje się zakłopotanych, gdy poruszany jest temat umierania.

1. Podejmij wysiłek, aby zrozumieć swoje własne uczucie wobec umierania i śmierci. Akceptacja własnej skończoności i śmierci.

2. Pokaż, że chętnie rozmawiasz o obawach tej osoby. Respektuj jej prawo do nie rozmawiania tej osoby o pewnych kwestiach.

3. Jeśli masz kłopoty z rozmawianiem o pewnych sprawach, powiedz to tej osobie, uczciwość i otwartość są ważnym składnikiem tego rodzaju relacji.

4. Odpowiadaj na pytania tak dokładnie, jak potrafisz. Uniki lub dwuznaczność powodują wzrost obaw osoby umierającej. Nigdy nie zatajaj informacji, umierający ma prawo dostępu do wszystkich faktów.

5. Pozwól osobie umierającej akceptować rzeczywistość sytuacji w tempie dyktowanym przez nią samą. Nie zmuszaj do akceptacji.

6. Respektuj religijny czy filozoficzny punkt widzenia osoby umierającej. Nie osądzaj, nie narzucaj swojego stanowiska.

7. Pomóż rodzinie i przyjaciołom akceptować rzeczywistość umierania kogoś bliskiego.

Umieranie z godnością, krzywa umierania.

Szczytowy niepokój

Wiadomość o śmierci Umieranie zintegrowane

Śmierć

Narodziny Ostra faza kryzysu Umieranie przewlekłe Faza terminalna

Ostra faza kryzysu - odkrycie nieuchronności śmierci na skutek nieuleczalnej choroby.

Umieranie przewlekłe - obniżanie niepokoju i pojawiające się nowe stany emocjonalne (lęk przed nieznanym, samotność, smutek, strata ciała, strata samokontroli, cierpienie i ból).

Faza terminalna - wycofanie, unikanie ludzi i zdarzeń.

Samobójstwa

Samobójstwo - akt autodestrukcyjny mający na celu pozbawienie siebie życia.

Zachowania autodestrukcyjne:

1. Bezpośrednie

+ Samobójstwa

• usiłowane - zamierzona, nieskuteczna próba samobójcza

• dokonane

• poszerzone - zabójstwo osób bliskich + samobójstwo; dokonane przez osoby porywcze, impulsywne lub z zaburzeniami psychicznymi (schizofrenia, depresja), śmierć siebie i bliskich jako wybawienie od zagrożenia, cierpienia, katastrofy (urojonej)

+ Samookaleczenia

+ Samouszkodzenia

2. Pośrednie

+ Zaniedbanie troski o zdrowie

• odmawianie przyjmowania pokarmu

• wyniszczający tryb życia

+ Zachowania zawierające ryzyko śmierci

• alkoholizm, narkomania

• sport wyczynowy, wspinaczka, szybka jazda

+ Zaniedbanie własnego rozwoju

• intelektualnego

• moralnego

• niepodejmowanie zadań

Typy samobójstw:

1. Prawdziwe

Stosunek do śmierci: śmierć jest świadomym wyborem, podejmowana decyzja nie ma zwykle związku z sytuacją społeczną i ekonomiczną.

Motyw: życie męczy, pragnienie śmierci, śmierć wyborem, pustka egzystencjalna, brak sensu życia.

2. Rzekome

Stosunek do śmierci: śmierci się nie wybiera, ale się ją dopuszcza, samobójstwo jest formą ucieczki, życie jest zbyt trudne, brak sił.

Motyw: akt rozpaczy, beznadziejności, chęć szukania zapomnienia w śmierci, protest, wołanie o pomoc.

3. Gesty samobójcze

Stosunek do śmierci: śmierci nie bierze się pod uwagę, lęk przed śmiercią, śmierć przypadkowa.

Motyw: chęć zwrócenia na siebie uwagi, wzbudzenia współczucia.

4. Samobójstwo altruistyczne

Stosunek do śmierci: śmierć ceną, którą płaci się za miłość Boga i bliźniego, obronę najwyższych wartości.

Motyw: oddanie życia za najwyższe wartości.

Czynniki ryzyka:

1. Społeczno-demograficzne

• wiek: 1) 14-25 lat; 2) ok. 40 roku; 3) pow. 70 roku

• płeć: częściej mężczyźni

• sytuacja rodzinna: rozwód, konflikty

• sytuacja zawodowa: praca sezonowa, bezrobocie, studenci

2. Wcześniejsze próby samobójcze

Jeśli poprzednia próba to samobójstwo prawdziwe, mogą pojawić się następne próby, po odratowaniu pojawia się zwykle okres ambiwalencji.

3. Stan somatyczny

Ostre, przewlekłe bóle, niepełnosprawność, porażenia, utrata wzroku, słuchu, niektóre typy nowotworów.

4. Stan psychiczny

Depresja endogenna, schizofrenia, szczególnie w sytuacji odzyskiwania wglądu w chorobę, chorzy psychicznie z bogatymi urojeniami winy, grzeszności, nakazami samobójstwa, stany spięcia bez możliwości odreagowania, osoby starsze, izolowane, odrzucane, chore somatycznie.

5. Inne

Dyskryminacja, izolacja narodowa i społeczna, osamotnienie, osoby, które zapowiedziały próbę samobójczą 7 na 10.

Czynniki motywacyjno-poznawcze decyzji samobójczej

Właściwości jednostki:

• cechy osobowości

• samoocena

• style radzenia sobie z problemami

• wzorce emocjonalne

System wartości:

• zasady moralne

• poczucie wspólnoty

Poglądy na temat kontroli:

• jaka jest moja skuteczność w radzeniu sobie z danym problemem

• rodzaj skutków

Wpływy społeczne:

• odczuwanie wsparcia

• relacje interpersonalne

• sieć społeczna

Dynamika syndromu presuicydalnego:

1. Kryzys psychologiczny, brak sensu życia, brak możliwości rozwiązywania problemów.

2. Myśli samobójcze.

3. Tendencje samobójcze - podobne jakościowo do obsesji.

4. Decyzja o popełnieniu samobójstwa - plan.

5. Akt samobójczy.

Suicydologia - nauka o samobójstwach.

13. STADIA ŻAŁOBY - BOWLBY, KAVANAGH I SILVERMAN

Bowlby:

1. Myślenie głównie o osobie, która odeszła.

2. Złość na nieżyjącą osobę oraz innych ludzi.

3. Pragnienie pomocy ze strony innych ludzi.

4. Rozpacz, wycofanie się, apatia.

5. Reorganizacja i skupienie się na innym obiekcie zainteresowania.

Kavanagh:

1. Szok.

2. Dezorganizacja.

3. Gwałtowne emocje.

4. Wina.

5. Samotność i poczucie straty.

6. Ulga.

7. Powrót do równowagi.

Silverman:

1. Wstrząs - odrętwienie, rozmowa o śmierci bliskiego, niedowierzanie, osoby wracają do swoich obowiązków. Z zewnątrz można obserwować dobre funkcjonowanie, nie zmienia to jednak faktu, że jest to pierwsze stadium długiego i bolesnego procesu.

2. Kurczenie się w sobie - zaczyna mijać stan odrętwienia, przychodzi świadomość, że utraciło się cząstkę siebie. Pojawia się zniecierpliwienie ludźmi, ale i niechęć do bycia samym. Mogą pojawiać się wyrzuty sumienie, złość, niepewność, czy zrobiło się wszystko, co było możliwe. Normalną reakcją jest uczucie, że mogło się bardziej kochać zmarłego. Nie ma łatwego sposobu radzenia sobie z nieszczęściem.

3. Akomodacja - dochodzi do odkrycia nowych sposobów spojrzenia na świat. Okres bólu jeszcze nie mija, choć jest mniej intensywny. Odchodzi lęk przed przyszłością, przychodzi refleksja, że warto żyć, przebywanie z ludźmi sprawia radość.

14. ETAPY ROZWOJU WEDŁUG PIAGETA

PODSTAWOWE POJĘCIA:

Adaptacja - doprowadzanie organizmu do równowagi.

• asymilacja - dopasowujemy bodźce środowiskowe do naszych starych schematów.

• akomodacja - przebudowa własnego schematu, aby dostosować do niego bodziec (wyższy poziom).

Równowaga - stan ciągłej aktywności, w czasie której organizm niweluje zaburzenia (nie bierność)

Równoważenie - dynamiczny proces dochodzenia do stanu pełnego bezpieczeństwa w środowisku.

Inteligencja - podstawowy środek służący adaptacji do środowiska.

Rozwój poznawczy - osiąganie coraz wyższej równowagi.

Czynność - proces myślowy (czynność psycho-fizyczna).

Struktura - sposób organizowania myśli i czynności przy rozwiązywaniu problemów. Podział na stadia ze względu na wyodrębnienie pewnych struktur.

Odwracalność myślenia - umiejętność powrotu do punktu wyjścia, możliwa w oparciu o stałą (niezmiennik). Bez odwracalności myślenia dziecko nie nauczy się liczenie, działań abstrakcyjnych.

Operacje - czynności umysłowe charakteryzujące się odwracalnością i uwewnętrznieniem (przeprowadzane na poziomie mentalnym).

Każde stadium posiada fazę przygotowawczą i fazę realizacji.

• faza przygotowawcza - wstępne elementy następnego schematu

• faza realizacji - działanie właściwe dla danego schematu

Etapy rozwoju według Piageta
Wiek	Etap rozwoju umysłowego	Kluczowe procesy przejściowe	Główne osiągnięcia
0 - 2	Sensoryczno-motoryczny	* interioryzacja (wewnętrzna reprezentacja)	* praktyczna grupa przemieszczeń * pojęcie stałości przedmiotu
2 - 12	Operacje konkretne	* operacyjność myślenia (odwracalność i uwewnętrznienie) * decentracja	* klasyfikacja * pojęcie stałości (masa, objętość)
12 - ...	Stadium logiczne	*formalizacja (odejście od konkretu)	* przekształcenie umysłowe * działania na symbolach

STADIUM SENSORYCZNO-MOTORYCZNE

Dziecko rodzi się z kilkoma odruchami, jednak pod koniec 2 roku życia posiada dużą zdolność adaptacji.

1. Pierwszy schemat tego okresu to stałość przedmiotu. Przedmioty istnieją mimo braku ich percepcji. Stały przedmiot to pierwszy niezmiennik, który pojawia się w 7 mies. życia, jego odkrycie jest przewrotem kopernikańskim w postrzeganiu świata.

2. Schemat uniwersalnej przestrzeni. W tej samej przestrzeni można lokalizować różne przedmioty.

3. Schemat następstwa czasowego. Zdolność do spostrzegania kolejności zdarzeń.

4. Schemat przyczynowości.

5. Praktyczna grupa przemieszczeń to centralna zdolność oparta na schemacie stałego przedmiotu. To koordynacja czynności ruchowo-percepcyjnych umożliwiająca dziecku przemieszczanie się w niewielkim obszarze z gotowością do powrotu i omijania przeszkód (poszukiwanie piłki, która oddaliła się za przeszkodę).

STADIUM OPERACJI KONKRETNYCH

A. FAZA PRZYGOTOWAWCZA (2,5 - 7 rok życia)

Uwewnętrznianie (interioryzacja), budowanie własnych znaczeń i obrazów, tworzenie w umyśle symboli, naśladownictwo, odroczone naśladownictwo, symboliczna zabawa np. gotowanie.

Dziecko nabywa znaczenia przedmiotów często różnego od dorosłych np. poczta dla dziecka to listonosz.

Myślenie symboliczne, oderwanie się od danego znaczenia i nadanie nowego np. klocek staje się samochodem (3, 4 latek).

Przedszkolak patrząc na przedmiot dopowiada to, czego nie wie.

3, 4, 5 lat, to również czas przeżywania przez dziecko lęków, których wcześniej nie posiadało lęków.

Wyróżnianie cech kryterialnych np. dla domu. To, że coś jest domem powie nawet trzylatek, nie poda jednak cech klasyfikacyjnych.

Mowa - dziecko nazywa, nadaje symbole.

W sytuacjach życiowych dzieci dobrze wyciągają wnioski, w sytuacjach eksperymentalnych nie.

B. FAZA OPERACJI KONKRETNYCH (7 - 12 życia)

W umyśle dziecka formułuje się:

1. Stałość masy (5, 6 rok) - np. kula plasteliny waży tyle samo, co „placek” powstały po jej spłaszczeniu.

2. Stałość objętości (7 rok) - np. woda przelana do naczyń posiadających różne kształty ma tę samą objętość.

3. Stałość percepcyjna - przedmioty posiadają stały kształt niezależnie od kąta patrzenia.

4. Stałość myślenia - operacyjność, logika myślowego powrotu do punktu wyjścia.

Umiejętność klasyfikowania:

1. Działania na klasach - grupowanie podobnych przedmiotów.

2. Działanie na relacjach - klasyfikacja przedmiotów np. wg wielkości.

3. Działania na liczbach - wyższy etap po nabyciu pojęcia liczby.

Decentracja - umiejętność wyjścia poza własny punkt widzenia i spojrzenia z punktu widzenia innej osoby (8 rok).

1. Poznawcza - wyobrażenie sobie, co ktoś inny widzi.

2. Społeczna - wyobrażenie sobie, co ktoś inny czuje.

STADIUM LOGICZNE (OPERACJI FORMALNYCH)

Zdolność przeprowadzania wywodów abstrakcyjnych, symbolicznych, dokonywanie przekształceń w umyśle.

15. ROZWÓJ MORALNY I RELIGIJNY

ROZWÓJ MORALNY - PIAGET

(OD HETERONOMII DO AUTONOMII)

Piaget i jego kontynuatorzy, reprezentując poznawczo-rozwojową teorię moralności, skoncentrowali się na sądach moralnych, przypisując mniejszą rolę zachowaniom moralnym człowieka. Interesowali się kryteriami, jakimi posługują się dzieci w rozstrzyganiu problemów moralnych oraz na zmianach, jakie w tym zakresie zachodzą wraz z wiekiem.

Zdaniem Piageta, w psychologii moralności nie można mówić o wyraźnych stadiach, w sensie twardych modeli strukturalnych, jak to ma miejsce w przypadku rozwoju intelektualnego, a jedynie można wskazać na pewną ewolucję w zakresie rozumienia przez dziecko podstawowych pojęć moralnych. Próbując jednak wskazać ogólny kierunek rozwoju moralnego, Piaget wyróżnia dwa zasadnicze stadia: heteronomii oraz autonomii moralnej. Sam proces opisuje zaś generalnie jako stopniowe przechodzenie od stadium heteronomii do autonomii, która jest celem rozwoju moralnego.

1. Dzieci startują od poziomu przedmoralnego. Niemowlęta unikają tego, co przykre, a dążą do przyjemności.

HETERONOMIA

(tzw. sumienie zewnętrzne: rodzice, pani w szkole)

2. Normy traktowane są jako zewnętrzne względem jednostki i są przestrzegane ze względu na autorytet dorosłych oraz sankcje, jakie grożą za ich naruszenie. Rodzice uczą co jest dobre, a co złe. Dziecko uczy się, choć nie wie dlaczego coś jest dobre, a coś złe. Nakaz respektowany jest, gdy osoba dorosła jest w pobliżu. Gdy dziecko pozostanie samo, często przekracza nakaz.

3. Około 7 roku życia pojawia się rodzaj etapu przejściowego. Dziecko zaczyna uświadamiać sobie istnienie reguł i oceniać czyny według zgodności z normami postępowania wymaganymi przez otoczenie ludzi dorosłych. W okresie tym dzieci zaczynają uwzględniać intencję sprawcy, choć nie zawsze potrafią uzasadnić swoje sądy. Dziecko działa, ponieważ ktoś tak powiedział, np. pani w szkole. Nakaz jest wykonywany nawet wtedy, gdy nie ma osoby dorosłej. Nadal dominuje przekonanie o nienaruszalności reguł, co powoduje, iż każde wprowadzenie do nich jakichkolwiek zmian jest traktowane jako wykroczenie.

4. W młodszym wieku szkolnym występuje jeż pilnowanie ustalonych reguł np. w czasie zabawy. Kto ich nie respektuje, ten wypada z zabawy.

5. Dziecko zaczyna rozumieć, że dobrze jest postępować w określony sposób.

6. W okresie dorastania heteronomiczna moralność „przymusu i autorytetu” przekształca się w „autonomię moralną”. W stadium autonomii, wiążącej się ze zdolnością jednostki do rozpatrywania interakcji społecznych w ogólnych kategoriach wzajemnego szacunku między ludźmi, równości i sprawiedliwości, jednostka kieruje się własnymi zasadami moralnymi i wartościami, wiedziona wewnętrznym poczuciem obowiązku moralnego i chęcią spełnienia własnych standardów moralnych. Piaget zakłada, że poszczególne etapy rozwoju sądów moralnych są stadiami jednego, ciągłego procesu rozwojowego, w którym następują one po sobie w uniwersalnie określonym i niezmiennym kierunku.

AUTONOMIA

ROZWÓJ MORALNY - KOHLBERG

Podejmując badania nad rozwojem rozumowania moralnego Kohlberg wykorzystał piagetowską teorię rozwoju sądów moralnych. Był przekonany, że rozwój ten można opisać bardziej szczegółowo wyróżniając większą ilość stadiów moralnych. Pragnął również sprawdzić, czy myślenie moralne dorosłych różni się od myślenia dzieci.

Na podstawie badań empirycznych wyróżnił trzy poziomy rozwoju rozumowania moralnego, a w każdym z nich po dwa stadia, z których drugie reprezentuje bardziej rozwiniętą i lepiej zorganizowaną formę rozumowania na danym poziomie. Stadia te opisują zmiany jakościowe zachodzące w strukturze rozumowania moralnego, związane są ze zmianą perspektywy społeczno-moralnej, przez co Kohlberg rozumie charakterystyczny dla danego stadium punkt widzenia, z jakiego człowiek ujmuje problemy moralne i formułuje swoje sądy.

1. Stadium przedkonwencjonalne (0-9 lat)

a) Stadium orientacji na posłuszeństwo i karę, egocentryczny punkt widzenia - nie została jeszcze wykształcona świadomość reguł, dzieci zachowują reguły by uniknąć kary, powaga wykroczenia w tym okresie zależy od wielkości skutków. Słuszne jest unikanie sankcji, należy unikać czynienia szkód innym z uwagi na posłuszeństwo wobec autorytetu i chęć uniknięcia kary, nie uwzględnia się punktu widzenia innych osób, ich potrzeb i interesów, moralność czynu ocenia się raczej w kategoriach jego fizycznych konsekwencji, niż w kategoriach potrzeb psychicznych innych osób. Reguły moralne stosowane są w sposób dosłowny i absolutny.

b) Stadium orientacji naiwnie egoistycznej - słuszne jest dbanie o zaspokojenie własnych potrzeb, przy czym należy pamiętać, że inni mają prawo czynić to samo. Słuszne jest to, co jest równą wymianą i wzajemną korzyścią. Dzieci rozumują, że gdy zrobią coś dobrego, otrzymają nagrodę, zaczyna pojawiać się także pewien rodzaj wzajemności, zrobię coś dobrego dla kogoś, i on zrobi coś dobrego dla mnie.

2. Stadium konwencjonalne (9-15 lat)

a) Stadium orientacji dobrego chłopca/dziewczyny - słuszne jest czynienie tego, czego oczekuje się od osób pełniących różne role: ojca, przyjaciela. W celu otrzymania pochwały, aprobaty trzeba przestrzegać pewne zasady, utożsamiają się zwykle z osobami emocjonalnie ważnymi, konformizm prowadzi w końcu do wewnętrznej świadomości reguł. Właściwe jest posługiwanie się „złotą regułą” - „postępuj tak wobec innych, jak chciałbyś by inni postępowali wobec ciebie”.

b) Stadium orientacji na podtrzymywanie autorytetu - słuszne jest to, co przyczynia się do pomyślności społeczeństwa, grupy lub instytucji. Należy wypełniać obowiązki, na które wyraziło się zgodę. Prawa należy przestrzegać zawsze za wyjątkiem sytuacji krańcowych, powodem słusznego postępowania jest także nakaz sumienia. Dzieci utożsamiają się z instytucjami takimi jak szkoła czy Kościół, starają się unikać winy i wstydu wzbudzanych wskutek krytyki pochodzącej od osób stanowiących dla nich autorytet.

3. Stadium postkonwencjonalne (powyżej 15 roku życia)

a) Stadium zgodnej z prawem orientacji - osoby wybierają zasady moralne, które kierują ich zachowaniem, dbając, aby nie naruszyć dóbr innych osób. Pewne ogólne wartości muszą być zachowywane w każdym społeczeństwie, niezależnie od zdania większości. Słuszność prawa zależy od stopnia, w jakim zabezpiecza ono dobro społeczne oraz chroni fundamentalne zasady i wartości.

b) Stadium orientacji uniwersalnej zasady etycznej - słuszne jest przestrzeganie uogólnionych przez siebie zasad etycznych. W przypadku niezgodności prawa z tymi zasadami, należy postępować zgodnie z ogólnymi zasadami etycznymi. Zasadami tymi są powszechne zasady sprawiedliwości, równości praw człowieka oraz szacunku dla godności istot ludzkich. Należy działać tak, aby maksymalizować dobro i jakość życia wszystkich ludzi oraz stwarzać warunki maksymalnej wolności, która da się pogodzić z taką samą wolnością innych. Prawdziwe i dojrzałe sumienie, popieranie zachowania, które szanuje godność wszystkich ludzi.

ROZWÓJ RELIGIJNY - WALESA

Pojęcie „rozwój” oznacza z jednej strony proces, który zachodzi w wymiarze ilościowym, a owocuje wzrostem konkretnych funkcji, z drugiej zaś, proces w wymiarze jakościowym, który polega na stopniowym przekształcaniu i doskonaleniu poszczególnych funkcji. Dla każdego człowieka można wyznaczyć indywidualną, specyficzną krzywą religijnego rozwoju. Polega on na stopniowym przechodzeniu jednej formy w kolejną. Spośród zaś warunków sprzyjających w szczególności wczesnemu rozwojowi religijności, jako najistotniejsze można wskazać: autentyczna religijność rodziców i najbliższego otoczenia. Tu bowiem dziecko odnajduje dwa tak istotne czynniki dla rozwoju religijnego: system wartości oraz wzorce postępowania religijnego.

ETAPY ROZWOJU RELIGIJNEGO

1. Religijność dziecięca

Doświadczenie dziecięce nie są miniaturowymi doświadczeniami dorosłych. Są swoistym i specyficznym sposobem postrzegania i interpretowania doświadczeń, także tych należących do sfery religijnej. Ta myśl odnosi się nie tylko do sfery religijności, ale obejmuje całokształt życia dziecka.

Świat dziecka jest pełen tajemnic, swoistych form i interpretacji. Religijność dziecięca obfituje w groteskowe twory wyobraźni. Z odpowiedzi rodziców na zadawane im pytania czerpią wiedzę selektywną. Religijność dziecka cechuje antropocentryzm. Dziecko kształtuje obraz Boga w oparciu o jedynie dostępny model ludzi. Dzieci zwykle uzmysławiają sobie Boga jako starszego mężczyznę, kogoś w rodzaju nadczłowieka, króla. Właściwy dzieciom jest też magiczny sposób myślenia religijnego. Zdarza się, że ktoś później odkrywając, iż religia nie jest prostym sposobem na zyskiwanie wszystkiego co potrzebne, i to na zawołanie, porzuca ją na zawsze.

Dzieci napotykają też na spore trudności w abstrakcyjnym myśleniu w sferze religijnej. Przeżycia ich są też silnie nasycone czynnikiem subiektywnym, szczególnie w wartościowaniu prawd religijnych. Niezbędny krytycyzm dochodzi dopiero w późniejszym okresie. Religijność dziecięcą znamionuje także rytualizm. Z tego też powodu, dziecko względnie szybko uczy się rytów i obrzędów, nie zaś ich znaczeń.

a) pierwszy rok życia

Pierwszy rok życia zwykle określa się fazą „areligijną”. Nie występują tu właściwie żadne przejawy życia religijnego, co najwyżej pod koniec pierwszego roku pojawiają się quasi-religijne znaki. Zginanie rączek, skłanianie głowy, powtarzanie prostych rymów nie różnią się w swojej istocie od innych czynności i są wykonywane na zasadzie naśladowania rodziców.

b) 2-3 rok życia

Drugi rok życia można określić jako okres „religijności za matką”. Dziecko może powtarzać krótkie modlitwy, nie rozumiejąc oczywiście ich znaczenia. Wydaje się, że odpowiednią formą modlitwy w tym okresie jest wykonanie znaku krzyża. Dziecko potrafi składać ręce, wypowiadać słowo „amen”. Sferę religijną często wprowadza do zabaw tematycznych, odgrywając sceny religijne.

Trzeci rok to początek religijności indywidualnej. Pojawiają się początki modlitwy i pobożności. Dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę z intymności aktu modlitwy, często nie chce modlić się w obecności trzecich osób. Przy korzystnych warunkach wychowania dziecko zaczyna się modlić. Tematem modlitwy są najczęściej aktualne sprawy z życia dziecka. Dziecko zaczyna nazywać też niektóre miejsca i symbole religijne.

c) 4-6 rok życia

Okres ten charakteryzuje się religijnością magiczną. Określa się ją tak, ponieważ przypomina religijność ludów pierwotnych. W pobożności magicznej nie ma mowy o świadomości grzechu. Bóg bardziej przypomina czarodzieja niż stróża moralności. Istnieje przekonanie, że każdemu przywołaniu Boga towarzyszy skutek, modlitwa posiada czarodziejską moc. Życie religijne dziecka przedszkolnego urzeka prostotą, naiwnością i otwartością.

Dzieci uważają Boga za nieśmiertelnego, sądzą, że wszystko widzi i wszystko wie. Większość sześciolatków ujmuje Boga w kategoriach kogoś odmiennego od znanych dziecku ludzi, niewidzialnego, ducha, mieszkającego w niebie. Modlitwa małych dzieci jest przeważnie interesowna, chcą coś wyprosić swoimi paciorkami. Zwiększa się też chęć praktyk religijnych.

d) 7-15 rok życia

Do dwunastego roku życia mamy zwykle do czynienia z religijnością autorytarno-moralną. Przejawy religijne wykazują silne uzależnienie od autorytetu, od wzorców z jakimi się spotkali u ludzi znaczących: rodzice, wychowawcy, duchowni. Powinność religijna jest ujmowana jako obowiązek i posłuszeństwo wobec starszych, a Bóg jako stróż tej powinności.

Religijność dotąd typu magicznego ewoluuje w zupełnie inny obraz. Dziecko nie tylko pozwala sobą kierować, ale nawet tego chce. Zaznacza się też w tym czasie pewna tendencja do przestrzegania moralnych przepisów rodzinnych i szkolnych. Pod wpływem katechezy zanika zjawisko magiczności, prymitywny antropomorfizm zostaje zastąpiony przez przypisywanie Bogu właściwości wyższego rzędu: dobroć, mądrość, sprawiedliwość, świętość.

Konkretny jeszcze charakter myślenia powoduje przenoszenie cech własnego ojca na Boga. Od ok. dwunastego roku życia tworzy się poziom autonomicznej religijności. Stosunek do Boga cechuje bezpośredniość, a jego wyobrażenie staje się bardziej uduchowione. Rozwija się sumienie oraz skrupulatne podejście do przepisów i podejmowanie coraz to większej odpowiedzialności.

2. Religijność młodzieńcza 18-25

Jest to czas „burzy i namiętności”, czas intensywnego kształtowania światopoglądu. Właśnie w tym okresie zdarza się najwięcej przejść na ateizm. Jest to jednak także czas osobistego stosunku do Boga. Praktyki podejmowane są już nie dlatego, że tak wymagają przepisy, lecz z osobistego przekonania. Następuje konfrontacja osobistej religijności z magiczną i autorytatywną jej formą.

Młodzieńczy bunt przybiera różne formy (zmiana przynależności do grupy wyznaniowej, eliminacja sfery religijnej z życia). Często u podstaw takich konfliktów mogą leżeć nie tylko rozumowe trudności, lecz także poczucie winy, wstydu, kłopoty natury seksualnej.

Okres formowania się własnej podmiotowej religijności trwa mniej więcej do 24 roku życia. Po tym okresie w sferze religijnej następuje względna stabilizacja.

3. Okres stabilności religijnej 25-40

Ma tu miejsce konieczność pogodzenia się z powszedniością życia. Ukształtowany został zasadniczy stosunek do religii. Po czterdziestce przyjdzie okres pogłębienia własnego życia religijnego. Następuje pewna polaryzacja religijności, niektóre osoby stają się bardziej religijne, osiągając dojrzałość, inne stają się bardziej indyferentne. Przychodzi pragnienie religii czystej, która jest nośnikiem sensu życia. Religia jest źródłem siły, inspiruje postawy prospołeczne i patriotyczne. Wczesna dorosłość charakteryzuje się najmniejszą aktywnością religijną.

4. Okres dojrzałej religijności 40-60

W wieku średnim obserwuje się potrzebę rewizji i pogłębienia religijności. Wzrasta częstotliwość prywatnych praktyk, zainteresowanie religią, docenienie jej roli. Często ludzie w tym wieku na nowo odkrywają symbole i prawdy religijne.

5. Późna dorosłość powyżej 60 roku życia

Psychologiczne wyzwanie tego okresu to pytanie o osobistą ocenę życia jako całości. We wspólnotach religijnych obserwuje się zwykle zwiększony procent ludzi starszych. Bliższa perspektywa śmierci kieruje ich w stronę religii. Zauważa się powrót do niektórych form religijności dziecięcej, zwłaszcza w wymiarze magicznym. Niekiedy dostrzega się także tendencje rytualistyczne.

Osoby, które wcześniej troszczyły się o wiarę teraz dokonują ostatecznego wyboru wartości religijnej, także w procesie umierania. W dojrzałej religijności ludzi starych obserwuje się jakby zespolenie z całym światem, tolerancję, zrównoważenie. Jeśli jednak w poprzednich okresach nie nastąpiło wyraźne pogłębienie religijności, to w starości obserwuje się szereg zachowań rytualistycznych, często tylko zewnętrzną religijność, w której jedynie chce się pokonać lęk przed przyszłością i pokazać jako praktykujący. Czasami pojawia się żal w stosunku do młodych i agresja wobec nich, myślenie katastroficzne związane szczególnie z perspektywą rychłej śmierci.

Religijna wiara w Boga bezsprzecznie pomaga ludziom starym powracać do stanu scalonej osobowości po przeżyciu żałoby, nieszczęścia, depresji, samotności. Chętniej dyskutują o lepszym życiu po śmierci.

16. KONCEPCJA CAŁOŚCIOWEGO ROZWOJU CZŁOWIEKA - ERICKSON

Kryzys - okres przejściowy, zwrotny w cyklu rozwojowym, który charakteryzuje się szczególnym nagromadzeniem sprzeczności w obszarze możliwości i wymagań. Jest także nagromadzeniem potencjału w kierunku zmian.

Fazy:

1. Narastanie trudności.

2. Okres zdolności do rozwoju lub regresji.

3. Faza rozwiązania kryzysu, pokonania sprzeczności, nabycia nowych umiejętności i przejścia na wyższy poziom rozwoju.

Etapy rozwojowe - Erickson
Stadium rozwoju	Kryzys rozwojowy	Wartość jako znak osiągnięcia stadium rozwoju
1. Niemowlęcy 0-1,5	+ zdobywanie zaufania - brak zaufania	Nadzieja
2. Wczesne dzieciństwo 1,5-4	+ poczucie autonomii - wstyd, niepewność	Siła woli
3. Okres zabaw 4-6	+ rozwijanie inicjatywy - poczucie winy	Osiąganie wartościowych celów
4. Okres szkolny 6-12	+ pracowitość - poczucie niższości	Współzawodnictwo
5. Dorastanie 12-18	+ poczucie tożsamości - zagubienie roli	Zdolność podejmowania zadań
6. Wczesna dorosłość 18-30	+ bliskie kontakty - izolacja	Miłość
7. Dorosłość 30-50	+ tworzenie czegoś - stagnacja	Troska o innych
8. Dojrzałość pow. 50	+ integralność ego - rozpacz	Mądrość

1. Okres niemowlęcy - kształtowanie się ufności na bazie stałości opiekuna, brak tej stałości jest przyczyną lęku przed odrzuceniem, mogą tworzyć się formy izolacji - autyzm, depresja, brak zaufania do siebie i otoczenia. Zaufanie do siebie decyduje o skutecznym radzeniu sobie z problemami w życiu dorosłym.

2. Okres dzieciństwa - kształtowanie się autonomii, siły woli. Nagradzanie pozytywnych zachowań daje poczucie satysfakcji, nadmierny rygoryzm może być przyczyną zachowań kompulsywnych, moczenia, niemocy, braku autonomii. Siłę woli kształtuje oddziaływanie dorosłych.

3. Okres zabaw - rozwój inicjatywy, istotną rolę zaczyna odgrywać otoczenie, grupy rówieśnicze. Pozytywne rozwiązanie kryzysu łączy się z mobilizacją dziecka do aktywności, realizowania ambicji. Jest to pierwszy okres przekory. Natychmiastowe zaspokajanie potrzeb może rodzić nieprawidłowe reakcje, niski poziom tolerancji na frustrację, manipulowanie otoczeniem.

4. Okres szkolny - kształtowanie się pracowitości, współzawodnictwa, aktywności, identyfikacji z zadaniem szkolnym. Ważną rolę odgrywa nauczyciel, niska ocena siebie w porównaniu z rówieśnikami, jest pierwowzorem zniechęcenia, poczucia niższości. Jest to podstawowy okres socjalizacji, tworzenia pozytywnej lub negatywnej postawy wobec pracy.

5. Okres dorastania - kształtuje się poczucie własnej tożsamości lub zagubienie roli. W tym okresie kształtuje się wiele zaburzeń, konflikty w dojrzewaniu seksualnym, kształtowaniem ja.

6. Okres wczesno-dorosły - etap kształtowania bliskich, intymnych kontaktów nie koniecznie seksualnych z drugą osobą, przy zachowaniu własnej tożsamości.

7. Okres dorosłości - rozwiązanie konfliktów związanych z prokreacją, branie odpowiedzialności za innych.

8. Okres dojrzałości - uczenie się zdolności uzasadniania sensu życia, godzenia się z tym, co możliwe, a tym, co nie możliwe, akceptacja niepowtarzalności istnienia. Wyrazem integralności jest mądrość i akceptacja dotychczasowego życia, wyciągnięcie twórczych wniosków. Brak integracji powoduje rozpacz, negatywny bilans życiowy, lęk przed śmiercią.

Specyficzną grupę kryzysów stanowią kryzysy wieku średniego, przełomu życia. Przeżywają je najczęściej ludzie dojrzali, inteligentni. Ich źródłem są aktualnie przeżywane problemy, a nie przeżycia z okresu dzieciństwa. Jednym z jego rodzajów jest zespół wypalenia zawodowego, inny to tzw. okres zenitu życia (35-45).

Człowiek znajduje się u szczytu swoich możliwości i odczuwa, że zaczyna już powoli odchodzić ku zachodowi. Wymaga to wewnętrznej transformacji, dokonania bilansu, z wielu rzeczy trzeba już zrezygnować. Pierwsza połowa życia to przygotowanie do niego, druga jest kontynuacją i przygotowaniem do śmierci. Człowiek zwalnia tempo życia, odkrywa w sobie problemy religijne, koncentruje się na nich. Wszystko to wymaga nowego spojrzenia, zaangażowania, pogłębienia.

17. WYCHOWANIE, MANIPULACJA, INGRACJACJA

Wychowanie

Cel wychowawczy

Samowychowanie Wychowanie

Interakcja

Wychowanek Wychowawca

W wychowaniu liczy się zrealizowanie celów. Wychowawca winien być nosicielem celów do których chce doprowadzić wychowanka. Wychowanek musi widzieć wartości w wychowawcy, najsilniejszą motywacją jest przykład. Wychowanie jest też środkiem do samowychowania.

Cechy wychowawcy:

1. Kongruencja - szczerość, naturalność.

2. Empatia.

3. Bezwarunkowa akceptacja.

ZACHWANIA BŁĘDNE:

1. Rygoryzm - kontrola, bezwzględne egzekwowanie wymagań i posłuszeństwa.

2. Agresja - poniżanie, ataki słowne i fizyczne.

3. Hamowanie aktywności - zakazy, zmiana zadań bez racjonalnego uzasadnienia.

4. Eksponowanie siebie - koncentrowanie na walorach wychowawcy.

5. Obojętność - brak zainteresowania aktywnością wychowanka.

6. Uleganie - spełnianie zachcianek, uleganie wychowankowi.

7. Wyręczanie - wykonywanie zadań za wychowanka, które on sam może wypełniać.

8. Idealizacja - pobłażliwość dla zachowań niewłaściwych.

9. Niekonsekwencja w działaniach wychowawczych.

ZACHOWANIA WŁAŚCIWE:

1. Stawianie realnych wymagań, kontrola z prawidłowym systemem kar i nagród.

2. Rozwiązywanie problemów poprzez dążenie do wysłuchania stron z cechą tolerancji.

3. Tworzenie warunków do rozwijania własnej aktywności wychowanka.

4. Demonstrowanie własnych zachowań zgodnych ze stawianymi wymaganiami, bez akcentu na naśladowanie.

5. Tworzenie warunków do samodzielności.

6. Dialog, a nie rezygnacja z zasadniczych wymagań.

7. Pomoc i współdziałanie z akcentem na aktywność wychowanka.

8. Dostrzeganie obiektywnych zalet wychowanka, krytycyzm połączony z akceptacją.

9. Konsekwencja i systematyczność.

Wychowanie jest zawsze relacją wspomagającą, musi być dwupodmiotowe. Zaburzenia w tym względzie zamieniają wychowanie w manipulację.

Manipulacja

Zafałszowanie wychowania, nie ma głębokich i szczerych relacji, są techniki zmierzające do panowania nad wychowankiem, brak naturalności, przeświadczenie, że trzeba wszystkich kontrolować.

Typy manipulatorów (w jakiejś części są w każdym):

1. Dyktator - dominuje, rozkazuje, cytuje autorytety, kontroluje, jest małym bożkiem. Techniką jego działania jest siła, nie spodziewa się, że efektem jego pracy jest cherlak, słabeusz.

2. Cherlak - wyolbrzymia swoją wrażliwość, jest chytry, uległy, stosuje mechanizm zapominania. Manipuluje innymi swoją słabością.

dyktator (siła) ↔ (uległość) cherlak

3. Kalkulator - wyolbrzymia techniki kontroli, sprytny usiłuje innych przechytrzyć. Manipuluje rozbudowaną techniką kontroli.

4. Bluszcz - wyolbrzymia zależność od wychowawcy, chce być prowadzonym, wieczne dziecko. Manipuluje swoją zależnością.

kalkulator (kontrola) ↔ (zależność) bluszcz

5. Tyran - wyolbrzymia agresję, grozi upokarza. Stosuje technikę kar, jest najmniej dojrzałym człowiekiem.

6. Miły cwaniak - niewinny, nigdy nie prosi o to, czego chce, ma nadopiekuńczą miłość. Manipuluje swoim udawanym ciepłem.

tyran (agresja) ↔ (udawane ciepło) miły cwaniak

7. Sędzia - wyolbrzymia krytykę, nie ufa, zawsze gani, nieskory do przebaczania, wiecznie moralizuje, zawstydza. Manipuluje swoją krytyką.

8. Obrońca - wyolbrzymia pobłażliwość, nazbyt współczujący, superaltruista. Manipuluje swoją pobłażliwością.

sędzia (krytyka) ↔ (pobłażliwość) obrońca

Ingracjacja

Wkupowanie się w łaski, wykorzystywanie drugiej osoby zwłaszcza znaczącej. Ingracjacja ma miejsce, gdy jedna strona dysponuje czymś atrakcyjnym dla drugiej. Nie jest ingracjacją zabieganie o akceptację siebie, ani też sytuacja zakochania się.

Techniki ingracjacyjne:

1. Autoprezentacja - zdobywanie pozytywnej postawy osoby znaczącej poprzez przedstawienie odpowiednich informacji o sobie tzw. ja fasadowe, to, co chcielibyśmy, aby inni o nas myśleli.

2. Podnoszenie wartości osoby ingracjowanej, to komplementy, cechy, które są potrzebne zwierzchnikom. Ludzie pozytywnie odnoszą się di tych, którzy pozytywnie o nich mówią.

3. Konformistyczne okazywanie zgodności swoich poglądów, w ten sposób uzyskuje się większą atrakcyjność.

4. Donosicielstwo, przekazywanie informacji na ogół niekorzystnych o innych osobach, mówienie, że chodzi o troskę, dobro innych. Donosicielstwo jest wielkim problemem w sytuacjach wychowawczych.

5. Odpowiednia prezentacja własnych zalet, także i swoich słabości, które wywołują życzliwość u przełożonego.

18. KONTAKT POMOCNY

Mikroumiejętności - charakterystyka kontaktu interpersonalnego.

A. Aktywne słuchanie

Koncentracja na osobie mówiącej, dawanie komunikatów, że rozumiemy:

+ kontakt wzrokowy z osobą

+ niezbyt duża odległość, ale i niezbyt mała, gdyż ta wymusza intymne zwierzenia, najlepiej przez „róg stołu”

+ zwrócenie głowy i wychylenie ku rozmówcy

+ potakiwanie głową

+ gestykulacja raczej stanowcza

1. Kierowanie

Pierwsze pytanie jest bardzo ważne, winno być ogólne, nie od razu uderzamy w problem np. „Proszę powiedzieć, z jakim problemem pan przyszedł?”

Są ludzie, którzy w pierwszym zdaniu podają esencję, ważne więc, aby słuchać uważnie. Często jednak do istoty problemu musimy się dokopywać. Ważne, by trzymać się w ryzach tematycznych np. „Może pomówimy o ... ”.

2. Zadawanie pytań

Stawiać pytania otwarte, unikać pytań od „czy”. Oczywiście, czasami pytania od czy są właściwe. Przechodzić z opisu faktów na opis uczuć. Ważne są tzw. pytanie odroczone, nie odpowiadamy na nie, osoba myśli o nich później. Trzeba jednak pamiętać, by pozostawiać osobę nie więcej niż z dwoma pytaniami odroczonymi.

3. Parafrazowanie

Wypowiedź osoby podajemy własnym zdaniem. Parafraza jest sygnałem, że dobrze słuchamy, pozwala pacjentowi dystansować się od własnych przeżyć. Parafraza zwykle domaga się uzupełnienia, dopowiedzenia, jest dobrym środkiem w sytuacjach konfliktowych.

4. Klaryfikowanie

Przyznanie się do niezrozumienia. Gdy czujemy, że czegoś nie rozumiemy, prawdopodobnie nie jest to także zrozumiałe dla pacjenta. Dobrym sposobem klaryfikowania, jest prośba o podanie przykładu.. czasami chcemy, aby osoba sama coś powiedziała.

5. Ogniskowanie

Skupienie się na temacie najważniejszym w danym momencie. Gdy problemów jest wiele, należy skoncentrować się na najistotniejszym.

6. Odzwierciedlanie

Przekazujemy osobie coś, co rozumiemy z jej wypowiedzi dodając jednak jakąś istotną informację. „W pewnych sytuacjach drżę, nie mogę mówić” - „czujesz lęk”. Nazwanie problemów często pozwala radzić sobie z nimi. Oprócz uczuć odzwierciedlać możemy doświadczenia, łączenie informacji przekazywanych werbalnie i niewerbalnie.

7. Powtarzanie

Dosłowne przytoczenie wypowiedzi „Powiedział pan, że ...”.

+ sprzyja to uświadomieniu ostrości przeżyć

+ jest okazją do zreflektowania tej treści przez osobę

Jeśli powtórzymy wypowiedź i zawiesimy głos, osoba czyje, że wymaga to dopowiedzi. Nie należy jednak tej metody stosować zbyt często.

8. Dawanie komunikatów zwrotnych

Dajemy te komunikaty zasadniczo bardzo rzadko, czasami jednak ktoś o nie pyta. „Gdy próbuję się wczuć w pana sytuację, myślę że ...”.

9. Podsumowanie

Pod koniec rozmowy dajemy syntetyczne podsumowanie, powracamy do pytań odroczonych. „Proszę spróbować podsumować rozmowę ...”.

Zamykacze rozmowy:

+ szybka ocena „to twoje przekonanie”

+ pytanie od „czy”

+ szybka rada

Otwieracze rozmowy:

+ „Co by cię interesowało?”

+ „Co sądzisz o tym?”

W rozmowie należy pamiętać, że słowa mają dwie warstwy:

+ denotacyjną - umowną, ogólnie przyjętą

+ konotacyjną - subiektywne ustosunkowanie, indywidualne rozumienie zależne od wcześniejszych doświadczeń.

Problemy w kontakcie interpersonalnym:

1. Lęk przed ciszą - milczenie sygnalizuje opór, pośpiech w takiej sytuacji to „krzyk na ciemnych schodach”, dla dodania odwagi.

2. Wkraczanie w intymność - spokojnie tłumaczyć, „Pytam o to, bo w wielu wypadkach jest to przyczyną”.

3. Im więcej kompetencji, tym więcej hipotez, im więcej doświadczenia, tym trafniejsze hipotezy.

4. Empatia - zdolność wnikania w świat uczuć drugiej osoby.

Kąt oporu

Pacjent przychodzi z sytuacją wyjściową, uważa np. że zawinił, my zaś mamy inne zdanie. Jest sprawą wyczucia ile należy wprowadzić różnicy, aby nie wywołać zbyt silnego oporu. Prawdę należy podawać stopniowo. Rozmowa na zerowym kącie też nie jest dobra, potwierdzenie stanowiska osoby nie wywołuje dyskusji.

Zmniejszanie kąta oporu:

1. Kompetencje - w problemie i prowadzonej rozmowie.

2. Nie rozstrzygać o winie.

3. Podchodzić do osoby od strony pozytywnej, to otwiera.

4. Pokazać, że ludzi z takimi problemami jest więcej.

5. Ukazać, że wrogiem jest problem, my jesteśmy sojusznikami.

6. Nie spieszyć się, nie rozwiążemy wszystkiego od razu.

Skrypt powstał na podstawie literatury:

Brich A., Malim T. (1997). Psychologia rozwoju w zarysie. Warszawa.

Bryant P., Dolman A (red.) (1997). Psychologia rozwoju. Poznań.

Brzezińska A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa.

Dembo M. (1997). Stosowana psychologia wychowawcza. Warszawa.

Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.) (2000). Psychologia rozwoju człowieka T. 2, Warszawa.

Piaget J., Inhelder B. (1996). Psychologia dziecka. Wrocław.

Płużek Z. (1994). Psychologia pastoralna. Kraków.

Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M. (1996). Psychologia rozwoju człowieka T. 1, Warszawa.

Turner J., Helms D. (1999). Rozwój człowieka. Warszawa.

Vasta R., Haith M., Miller S., (1995). Psychologia dziecka, Warszawa.

88

---