Referat dla zespołu samokształceniowego

 

 

TEMAT REFERATU:

 

 

Wady postawy u dzieci w młodszym wieku szkolnym

-profilaktyka i korekcja

 

 

 

 

Opracowanie:

Katarzyna Karbowniczek

Iwona Wołowska

 

 

 

Wstęp

 

I.                  Problematyka wad postawy w literaturze

 

1.    Filogenetyczny rozwój postawy ciała

1.2           Postawa ciała człowieka w jego rozwoju

1.3           Anatomiczno-fizjologiczne mechanizmy postawy ciała

1.4           Metody oceny postawy ciała

 

2.    Podział i przyczyny powstawania wad postawy

 

3.    Najczęstsze wady postawy i ich charakterystyka

3.1           Plecy okrągłe

3.2           Plecy wklęsłe

3.3           Plecy wklęsło-okrągłe

3.4           Skoliozy

3.5    Wady klatki piersiowej

3.6    Wady kończyn dolnych

3.7           Błędy postawy

4.    Zapobieganie i przeciwdziałanie wadom postaw

5.    Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna

6.    Przykładowe konspekty zajęć gimnastyki korekcyjnej

 

II.            Bibliografia

 

 

MOTTO: „Pionowa postawa tworzy człowieka,

bez niej nie ma kultury, bez kultury

świat nie jest wart, by na nim żyć...”

PHELPS

 

 

Wstęp:

 

      Wady postawy stanowią w czasach współczesnych istotny problem zdrowotny naszego społeczeństwa. Gwałtowne zmiany środowiska życia człowieka odbijają się na im zdecydowanie niekorzystnie. Człowiek w swych mechanizmach obronno-adaptacyjnych nie jest w stanie nadążyć za dynamiką zmian cywilizacji, czego dowodem są masowo dostrzegane zaburzenia postawy.

Fizyczna postawa człowieka jest nawykiem ruchowym kształtującym się na określonym podłożu morfologicznym i funkcjonalnym oraz związanym z codzienną działalnością danego osobnika. Jest wyrazem stanu fizycznego i psychicznego jednostki. Stanowi więc wskaźnik mechanicznej wydolności zmysłu kinetycznego, równowagi mięśniowej i koordynacji nerwowo-mięśniowej. W ciągu całego życia człowieka postawa ciała ulega zmianom, najwięcej jednak w okresie wzrostu.

W wieku 7-10 lat, czyli w młodszym wieku szkolnym, występuje pierwszy okres krytyczny dla postawy fizycznej dziecka. Związany jest on ze zmianą trybu życia, z przejściem z dużej swobody ruchu na kilkugodzinne przebywanie w pozycji siedzącej w szkole, często jeszcze w niewłaściwych warunkach. Toteż początek nauki w szkole powoduje zwykle pogorszenie postawy. Jednocześnie okres ten charakteryzuje się ogromną biologiczną potrzebą ruchu, która umiejętnie pokierowana może być najważniejszym stymulatorem rozwoju organizmu.

 

I.                  Problematyka wad postawy w literaturze

 

1.                 Filogenetyczny rozwój postawy ciała

 

Znamienną cechą człowieka jest wyprostowana postawa ciała oraz chód na dwóch dolnych kończynach. Człowiek jako jedyny w świecie istot żywych przyjął spionowaną postawę ciała, wyłączył górne kończyny z funkcji podporowych i lokomocyjnych, uwolnił dłoń do innych zadań.

       Proces pionizacji postawy ciała dokonywał się powoli na drodze ewolucyjnych przemian. Trzeba było około 30 milionów lat zanim protoplasta człowieka zmienił postawę czworonożną na dwunożną (W. Dega 1970).

W długotrwałym procesie przybierania tej postawy zachodziły istotne zmiany w budowie ciała człowieka.

      Stabilna i ekonomiczna pionowa postawa człowieka stwarza dogodną pozycję wyjściową do lokomocji. Ułatwieniem jest również symetria budowy ciała w płaszczyźnie czołowej. Odstępstwa od symetrycznego rozłożenia masy ciała takie jak: asymetria narządów wewnętrznych, asymetria ruchowa związana z prawo lub leworęcznością, mogą być jednym z czynników wywołujących wady postawy. Istnieje wiele cech anatomicznych, na co wskazuje antropologia, które dowodzą że budowa człowieka nie jest całkowicie idealna z punktu widzenia kinetyki i statyki pionowej postawy.

 

 

2.                 Postawa ciała człowieka w jego rozwoju

 

Przyczyn zmienności postawy trzeba upatrywać między innymi w warunkach anatomicznych i fizjologicznych, w działaniu centralnych refleksów postawy, w filogenetycznym i ontogenetycznym jej rozwoju (J.Nowotny 1990, T.Kasperczyk 2001).

         Postawę dziecka możemy ocenić dopiero przy pierwszych samodzielnych próbach stania. Kręgosłup posiada już wtedy wykształcone przodowygięcie w odcinku szyjnym i lekkie tyłowygięcie w odcinku piersiowo-lędźwiowym. Plecy małego dziecka są lekko zaokrąglone lub zupełnie płaskie, kończyny dolne ustawione w lekkim zgięciu w stawach biodrowych i kolanowych. Brzuch w związku z bardzo słabymi mięśniami wchodzącymi w skład jego ściany jest mocno uwypuklony.

Zmiany w postawie u dziecka w okresie przedszkolnym postępują powoli i polegają na coraz wyraźniejszym kształtowaniu się przodowygięcia kręgosłupa w odcinku lędźwiowym (lordoza lędźwiowa) oraz stopniowym zmniejszaniu nadmiernego uwypuklenia brzucha. Znaczne uwypuklenie brzucha, zaokrąglenie pleców, odstawanie łopatek, wysunięcie barków i głowy ku przodowi są wadliwe, należy więc im przeciwdziałać.

W okresie szkolnym należy zwrócić uwagę na dwa okresy krytyczne w kształtowaniu postawy ciała dziecka, gdyż wtedy właśnie powstaje lub ujawnia się najwięcej wad postawy (M.Kutzner-Kozińska 1988).

Pierwszy okres krytyczny przypada na wiek 6-7 lat i związany jest ze zmianą trybu życia dziecka. Istota tej zmiany tkwi w przejściu ze swobodnego w dużej mierze, indywidualnie regulowanego przez dziecko reżimu ruchu-wysiłku i odpoczynku, w narzucony kilkugodzinny system przebywania w pozycji siedzącej, często w niewłaściwych ławkach szkolnych.

      Drugi okres krytyczny w kształtowaniu postawy ciała dziecka przypada na wiek pokwitania, charakteryzujący się intensywnym przyrostem wysokości ciała. Jest to tzw. skok pokwitaniowy. Zaczyna się on wzrostem kończyn dolnych, a w rok później tułowia. Narusza to dotychczasową równowagę, zmienia proporcje ciała oraz istniejący uprzednio układ środków jego ciężkości. Poprzednie czucie i nawyk postawy są nieadekwatne do zmienionych warunków morfologicznych. Siła mięśni odpowiedzialnych za postawę ciała jest niewystarczająca do jej stabilizacji w tych warunkach, gdyż szczyt jej przyrostu następuje około 14 miesięcy po szczycie wzrastania wysokości. Brzuch znów się uwypukla, plecy są często nadmiernie okrągłe. Głowa pochylona ku przodowi stwarza wrażenie zbyt ciężkiej w stosunku do utrzymującej jej szyi.

Koniec okresu dojrzewania, to równocześnie ponowne kształtowanie się dobrej postawy. Następuje ostateczne uformowanie przodowygięcia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, brzuch znowu staje się płaski, silnie rozwija się tkanka mięśniowa.

Powyżej 35 roku życia może ponownie wystąpić pogorszenie postawy. Brzuch zaczyna wystawać i lekko zwisać. Pogłębiają się wszystkie fizjologiczne krzywizny kręgosłupa, a w związku z równoczesnymi zmianami zachodzącymi głównie w krążkach międzykręgowych, zmniejsza się jego długość.

Kształtowanie postawy starzejącego się człowieka, zależy w dużej mierze od ogólnego stanu jego zdrowia, rodzaju wykonywanej pracy oraz warunków bytowych.

         Postawa zmienia się także w ciągu dnia pod wpływem najróżnorodniejszych bodźców. Dobre samopoczucie, radość, chęć dobrej prezentacji, słowem wszystko co tonizuje człowieka, pobudza do przyjęcia lepszej postawy i odwrotnie - przygnębienie, zmęczenie, złe samopoczucie -

- sprzyjają wadom postawy (T.Kasperczyk 2001).

 

 

3.                 Anatomiczno-fizjologiczne mechanizmy postawy ciała.

 

Pionowa postawa ciała człowieka jest uwarunkowana ułożeniem ruchomych elementów ciała: głowy, klatki piersiowej, miednicy i kończyn względem siebie oraz sprawnością i wydolnością mięśni szkieletowych.

        Anatomicznym kluczem postawy ciała jest kręgosłup.

Jest osią naszego ciała, stanowiącą jego kostne rusztowanie. Długość kręgosłupa mierzona w linii prostej wynosi około 40% długości ciała, a długość mierzona wzdłuż krzywizn wynosi 45%.

Na budowę kręgosłupa składają się 34 kręgi:

        7 kręgów szyjnych,

        12 kręgów piersiowych,

        5 kręgów lędźwiowych,

        5 kręgów krzyżowych,

        5 kręgów guzicznych.

 

Każdy kręg składa się z części przedniej, czyli trzonu kręgu i z części tylnej, czyli łuku kręgowego. Każdy kręg łączy się z poniżej i powyżej leżącymi kręgami za pomocą stawów, torebek stawowych, wiązadeł i mięśni.

      Kręgosłup dzieli się na pięć odcinków: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy, guziczny.

Rys.1   Odcinki i krzywizny fizjologiczne kręgosłupa.

 

 

 

 

 

       Kręgosłup pełni trzy podstawowe funkcje: podporową, amortyzacyjną, kinetyczną.

Funkcja podporowa polega na podtrzymywaniu wyżej położonych segmentów, w związku z czym podlega on znacznym obciążeniom, wzrastającym ku dołowi. Zwiększają się wymiary i wzmaga intensywność tworzących go kręgów. Zadania przenoszenia obciążeń pełnią głównie trzony kręgowe. Drugim elementem umożliwiającym utrzymanie przez kręgosłup tak dużych obciążeń są jego krzywizny fizjologiczne.

Funkcję amortyzacyjną dzielą krzywizny kręgosłupa i krążki międzykręgowe. Naprzemienne krzywizny w płaszczyźnie przednio-tylnej kręgosłupa upodabniające go do sprężystego resora, amortyzują wstrząsy i chronią przed nimi kręgosłup i ośrodkowy układ nerwowy. Ochronnie działają również krążki międzykręgowe z zawartymi w nich sprężystymi jądrami miażdżystymi.

Funkcja kinetyczna uzależniona jest od ruchomości jego krzywizn. Krzywizny szyjna (lordoza) i lędźwiowa są giętkie, odznaczają się znaczną ruchomością, natomiast krzywizna piersiowa (kifoza) jest strefą bardziej usztywnioną.

       Ruchowy aparat człowieka, którego osią jest kręgosłup, zbudowany jest z kości, chrząstek i tkanki łącznej. Nie może on samodzielnie utrzymywać swojej pozycji ani jej zmieniać. Dopiero mięśnie, które można tu porównać do elastycznych lin przy maszcie, umożliwiają prawidłową stabilizację i ruchy ciała. Za utrzymanie postawy w pozycji stojącej odpowiedzialne są następujące mięśnie:

 

a)                z przodu:

-         mięśnie szyi,

-         mięśnie klatki piersiowej,

-         mięśnie brzucha,

-         mięsień czworogłowy uda;

b)                z tyłu:

-         prostownik grzbietu,

-         mięśnie pośladkowe,

-         mięśnie kulszowo-goleniowe.

 

Rys.2   Kościec i mięśnie utrzymujące postawę ciała.

 

Mięśnie te muszą nie tylko przeciwdziałać siłom antygrawitacyjnym, ale muszą też utrzymać równowagę pomiędzy poszczególnymi częściami tułowia.

Postawa ciała jest wypadkową równoczesnego działania dużych grup mięśniowych, które utrzymują ciało w równowadze i zależy ona w dużej mierze od równomiernego rozwoju tych grup mięśniowych. Wszelkie dysproporcje w rozwoju mięśni czy też osłabienie siły mięśni zapewniających prawidłowe warunki statyki ciała, prowadzi często do zmniejszenia stabilizacji kręgosłupa i może być początkiem łańcucha zmian prowadzących do choroby zwyrodnieniowej oraz wad postawy.

        Kręgosłup jako konstrukcja wieloczłonowa jest tworem mało stabilnym. Postawę ciała cechuje równowaga chwiejna. Utrzymanie postawy pionowej jest możliwe dzięki stabilizacji złożonej: biernej i czynnej.

Stabilizację bierną zapewniają: równowaga mechaniczna, optymalne obciążenie, napięcie układu wiązadłowo-torebkowego, ograniczenie ruchów budową stawów.

Stabilizację czynną zapewnia napięcie określonych mięśni, pracujących zmiennie. Zasadniczą rolę odgrywają tu mięśnie gładkie grzbietu, które noszą wspólną nazwę prostownika grzbietu. To właśnie prostownikowi grzbietu zawdzięczamy pionową postawę ciała. Mięsień ten ciągnie się od głowy aż do miednicy i wypełnia przestrzeń zawartą między wyrostkami kolczastymi kręgosłupa a wyrostkami poprzecznymi. Wspomagają go mięśnie brzucha, mięśnie lędźwiowe i mięśnie pasa barkowego.

 

 

4.                 Metody oceny postawy ciała

 

Postawa ciała zmienia się w czasie całego życia człowieka. Jest wypadkową różnych czynników, takich jak: okresy rozwoju, różne typy budowy, stan zdrowia, płeć czy tryb życia. Nie ma jednego wzorca, według którego pragnęlibyśmy ją ukształtować.

Złożoność zagadnienia postawy doprowadziła do powstania bardzo licznych metod, różnorodnych sposobów i technik oceny postawy ciała człowieka.

W literaturze przedmiotu najczęściej spotykamy podział na następujące grupy metod:

 

        Wzrokowa analiza poszczególnych elementów postawy.

Metoda ta pozwala na określenie ułożenia poszczególnych odcinków ciała. Otrzymuje się analityczny opis elementów składowych postawy, oraz wymienia się ich lokalizację, wielkość i charakter. W tej metodzie są stosowane dwa rozwiązania: jedno polega na opisie postawy według przyjętego schematu - metoda opisowa, drugie to punktowanie tak zwanymi punktami „karnymi” ocenianych elementów postawy - metoda punktowania.

         W metodzie punktowania w odróżnieniu od metody opisowej pominięto długie i kłopotliwe opisy.

Ostatnio najczęściej stosowana jest metoda punktowania Tadeusza Kasperczyka. Metoda ta jest dość prosta i dostępna w zastosowaniu. Polega na bezpośredniej obserwacji wybranych elementów budowy i postawy ciała. Za każde odchylenie od normy przyznaje się w zależności od jego ważności i wpływu na postawę, określoną ilość punktów karnych od 1-5.Zerowa ilość punktów oznacza stan prawidłowy.

O poprawności postawy i jakości, decyduje suma uzyskanych punktów - im więcej punktów karnych, tym postawa gorsza.

Ocenie podlegają: ustawienie głowy, barków łopatek, brzucha, klatki piersiowej, wielkość i kształt kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej, ustawienie kolan, wysklepienie stopy oraz boczne skrzywienie kręgosłupa.

 

 

 

        Metody sylwetkowe - metody właściwej oceny wzrokowej.

Kryterium stanowią tu wzorce (typy) postawy, do których porównuje się badanego.

Najbardziej znaną w tej grupie metod jest typologia metod sylwetek Browna - sylwetki harwardzkie. Autor odróżnił dwie grupy postaw: dobrą i złą. Każda z tych grup miała dwa stopnie - lepszy i gorszy. Wzorce sylwetek były oznaczone dużymi literami alfabetu:

A - postawa doskonała - głowa wyprostowana nad klatką piersiową, biodrami i stopami, klatka piersiowa płaska, brzuch płaski, plecy łagodnie wygięte;

B - postawa dobra - głowa wysunięta nieco ku przodowi, klatka piersiowa mniej wypukła, brzuch nieco uwypuklony, plecy bardziej wygięte;

C - postawa wadliwa - głowa wysunięta przed klatkę piersiową, klatka piersiowa płaska, brzuch wypukły, plecy zgarbione;

D - postawa zła - głowa bardzo wysunięta do przodu, klatka piersiowa zapadnięta, brzuch zwiotczały, wiszący, plecy wybitnie zgarbione.

Sylwetki harwardzkie mają znaczenie historyczne.

W świetle współczesnych wymagań klasyfikacja Browna nie nadaje się do określania postaw dzieci. Nie uwzględnia ona zmienności postawy w różnych okresach rozwoju, ujmuje postawę w sposób uproszczony i szablonowy. Typologia Browna była niejednokrotnie modyfikowana i zmieniana przez innych autorów.

      Oryginalną polską metodę oceny postawy ciała jest metoda Wolańskiego. Autor wyróżnił trzy rodzaje postaw, biorąc pod uwagę przednio-tylne krzywizny kręgosłupa i na tej podstawie wyróżnił trzy typy postaw z trzema stopniami nasilenia wad.

 

 

 

Rys.3   Typy postaw ciała wg Wolańskiego; K-kifotyczny,

L-lordotyczny, R-równoważny.

 

 

 

W ten sposób powstała typologia zawierająca 9 wzorców:

 

K - zespół typów kifotycznych I, II, III - kifoza jest większa niż lordoza;

L - zespół typów lordycznych I, II, III - lordoza jest większa niż kifoza;

R - zespół typów równoważnych I, II, III - kifoza równa się wielkością lordozie.

 

Ocenę postawy ciała za pomocą metody Wolańskiego można przeprowadzać dwojako: przez analizę kątów przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa, mierzonych skonstruowanym przez autora przyrządem  sferosomatometrem lub przez wzrokowe porównanie badanego do typów wzorcowych.

Rys.4   Określenie wady postawy sferosomatometrem Wolańskiego.

 

        Metody całościowej oceny sylwetek zarejestrowanych

         za pomocą fotografii, cieniografii, konturografii.

 

Fotograficzna metoda rejestracji i obserwacji polegała z reguły na wykonaniu zdjęć badanego na tle kratownicy o określonych wymiarach pól, co pozwalało na ustalenie na podstawie zdjęć pomiarów długościowych, kątowych, symetrii, itp.

Zdjęcia wykonywano najczęściej w trzech pozycjach: z przodu, z tyłu i z boku, ale coraz częściej wykonuje się też zdjęcia w skłonie do przodu.

Inne rozwiązania w tej grupie metod to cieniografia i konturografia.

Zaletą wszystkich metod z tej grupy jest to, że niejednokrotnie nawet po upływie dłuższego czasu pozwalają wracać do sylwetki badanego i korygować nasze opinie o niej. Stwarzają możliwość oceny postawy ciała przez kilku specjalistów oraz obserwowania ewentualnych zmian postawy na przestrzeni kilku lat i sprawdzenia wyników oddziaływań korekcyjnych prowadzonych w tym czasie.

 

 

        Nowoczesne techniki badań:

- metoda ISIS;

- metoda fotogrametryczna.

 

U podstaw wielu metod oceny postawy ciała leży znajomość badania ortopedycznego. Badanie to w zasadzie powinien przeprowadzać lekarz według określonego schematu badania, jednak kontakt dziecka z lekarzem jest bardzo rzadki i w zasadzie ogranicza się do badań bilansowych lub badań okresowych w szkole.

Z tych to między innymi powodów M.Kutzner-Kozińska uważa za obowiązujące dla nauczyciela jak i rodziców znajomość uproszczonego badania ortopedycznego.

Badanie to ukierunkowane jest na oględziny ciała dziecka. Obserwacja podporządkowana jest tzw. testowi symetrii, tzn. porównuje się (w ustawieniu badanego przodem, tyłem, bokiem i w skłonie), czy te same punkty ciała po obu stronach są położone symetrycznie.

 

 

Rys.5 Badanie oglądaniem postawy ciała: z przodu, z tyłu,

z boku, w skłonie (skoliozy).

 

Badanie w skłonie jest uzupełnieniem obserwacji od przodu i od tyłu. Tak sprawdzamy kręgosłup czy jest prosty, a jednocześnie sprawdzamy kontur prawej i lewej strony tułowia. Obserwacja ta ma na celu wykrycie wszelkich asymetrii związanych najczęściej z bocznym skrzywieniem kręgosłupa.

 

 

5.                 Podział i przyczyny powstawania wad postawy

 

Wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej, właściwej danej kategorii wieku, płci i typu budowy (T.Kasperczyk 1992).

Wady postawy można podzielić na proste i złożone:

Proste wady postawy - (błędy postawy), są to pojedyncze odchylenia od prawidłowej postawy ciała, nie zmieniające ukształtowania kręgosłupa (J.Nowotny 1992).

Złożone wady postawy - są to odchylenia od prawidłowej postawy ciała, ze zmianami ukształtowania kręgosłupa.

Strukturalne oraz różnorodne deformacje w obrębie narządu ruchu nazywane są wadami budowy.

 

         W literaturze najczęściej spotykamy podział wad postawy i budowy ciała na dwie zasadnicze grupy:

1.                 Wady wrodzone

-         kości,

-         mięśni.

2.                 Wady nabyte

-         rozwojowe,

-         nawykowe.

 

 

Wady wrodzone - należą tu przypadki z odchyleniami prawidłowej budowy ciała w następstwie czynników, które zadziałały w okresie płodowym.

Przyczyny powstawania tych wad są różne. Niektóre z nich są przekazywane dziedzicznie.

 

Wady nabyte - mogą być wywoływane przebytymi chorobami - te określamy terminem wady rozwojowe lub powstają na skutek zaburzenia nawyku prawidłowej postawy ciała - te określamy terminem wady nawykowe.

 

Trafnie źródło etiologii wad postawy ujęła Maria Kutzner-Kozińska (1981). Wyodrębniła ona trzy sfery czynników, w następstwie których dochodzi do rozwoju wad, są to:

1.                 Czynniki fizjologiczne.

2.                 Czynniki morfologiczne.

3.                 Czynniki środowiskowe.

 

Istotą zaburzeń w sferze czynników fizjologicznych jest nawyk prawidłowej postawy. Dla dziecka z wadą postawy nawykowa postawa nieprawidłowa jest czymś naturalnym, zwykłym i nie wymagającym wysiłku (przyjmowanym podświadomie). U podstaw tego rodzaju wad postawy leżą zaburzenia czucia głębokiego, osłabienie słuchu, krótkowzroczność, ale także znaczny wpływ na postawę ma tu również stan psychiczny dziecka.

Zaburzenia w sferze morfologicznej najczęściej polegają na: występowaniu dystonii mięśniowej zespołów współdziałających na nierównomiernie rozłożonych siłach nacisku i pociągania w zakresie układu kostnego kręgosłupa, nadmiernym napięciu i rozciągnięciu pewnych grup wiązadeł oraz części torebek stawowych.

Warunki środowiska zewnętrznego, w jakim żyje człowiek, stają się coraz częściej przyczyną niekorzystnych zmian

w postawie ciała. Na pierwsze miejsce wysuwają się:

1.                 Nie unormowany tryb życia;

2.                 Złe warunki higieniczne i bytowe;

3.                 Nie przebywanie na świeżym powietrzu;

4.                 Brak ćwiczeń ruchowych, hipokinezja;

5.                 Przyjmowanie jednorodnych i długotrwałych pozycji

-                            w szkole i w pracy, jak i podczas odpoczynku (niedostosowane ławki szkolne, nieodpowiednie noszenie teczki).

 

      Kształtowanie się sylwetki ciała, wzajemny układ przestrzenny narządów ruchu, proporcje tułowia i kończyn, linia krzywizn kręgosłupa oraz ogólna sprawność wysiłkowa zależą zarówno od wyznaczników genetycznych, a także defektów rozwojowych. Wady postawy mogą mieć przyczynę tak w zaburzeniach hormonalnych, jak i w dysfunkcjach układu nerwowego

lub zniekształceniach rozwojowych i pourazowych tułowia czy kończyn.

 

 

 

6.                 Najczęstsze wady postawy i ich charakterystyka

 

  Do najczęstszych wad postawy należą:

plecy okrągłe, plecy wklęsłe, plecy wklęsło-okrągłe, plecy płaskie, boczne skrzywienia kręgosłupa-skoliozy, wady statyczne kończyn dolnych.

 

Do błędów postawy zalicza się: odstawanie łopatek, asymetrię barków, asymetrię żeber i klatki piersiowej.

 

Rys. 6 Wady postawy w płaszczyźnie strzałkowej:

a-plecy okrągłe, b-plecy wklęsłe, c-plecy wklęsło-okrągłe, d-plecy płaskie.

 

 

3.1     Plecy okrągłe

Plecy okrągłe to nadmierne uwypuklenie fizjologicznej krzywizny piersiowej. Wada ta charakteryzuje się: osłabieniem mięśni grzbietu, przykurczem mięśni piersiowych, barki są wysunięte do przodu, łopatki odstające. Łokcie i kolana są często w pozycji lekkiego zgięcia.

          Plecy okrągłe mogą być wrodzone lub nabyte.

Ich najczęstszą przyczyną jest dystonia mięśniowa, czynniki psychiczne (kifoza „wstydliwych” np.: u dorastających dziewcząt), wady wzroku. Mogą też powstawać w następstwie takich chorób jak: krzywica, gruźlica kręgosłupa, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, choroba Scheuermanna (choroba powoduje powolne zginanie się kręgosłupa do przodu).

         U dzieci w młodszym wieku szkolnym często przyczyną wady „pleców okrągłych” jest dystonia mięśniowa (zaburzenie równowagi napięć mięśniowych mięśni grzbietu) i zaniedbanie prawidłowej postawy.

 

 

3.2     Plecy wklęsłe

Istota tej wady polega na pogłębieniu lordozy lędźwiowej.

Sylwetkę charakteryzuje pogłębione wygięcie odcinka lędźwiowego kręgosłupa, zwiększone przodopochylenie miednicy, wypięty brzuch (tzw. przodujący brzuch) i wypięte pośladki.

         Wada ta może być wrodzona lub nabyta.

Wśród wad nabytych najczęściej obserwuje się plecy wklęsłe na tle dystonii mięśniowej. Mięśnie brzucha, pośladkowe wielkie oraz zginacze stawu kolanowego są osłabione, natomiast nadmiernie napięte i często przykurczone są mięśnie grzbietu odcinka lędźwiowego i zginacze stawu biodrowego.

 

3.3     Plecy wklęsło-okrągłe

Plecy te są wadą postawy, w której występują równocześnie cechy charakterystyczne dla pleców okrągłych i wklęsłych.

U dziecka z tą wadą postawy obserwuje się pogłębienie kifozy piersiowej, wysunięcie głowy i barków do przodu, odstawanie łopatek, pogłębienie lordozy lędźwiowej, zwiększenie przodopochylenia miednicy, wypięty brzuch i uwypuklenie pośladków. Towarzysząca tej wadzie dystonia mięśniowa jest połączeniem dystonii występującej w plecach wklęsłych i okrągłych.

 

 

3.4     Skoliozy

Skolioza jest bocznym skrzywieniem kręgosłupa.

Jest to choroba, która polega na wielopłaszczyznowym odchyleniu linii kręgosłupa od stanu prawidłowego. Odchylenie to występuje w płaszczyznach:

-         czołowej - kręgosłupa wygina się w bok, lewo lub prawo;

-         strzałkowej - pogłębia się wygięcie lordotyczne lub kifotyczne;

-         poprzecznej - następuje rotacja kręgów, co prowadzi do powstania garbu.

      Istnieje wiele klasyfikacji bocznych skrzywień kręgosłupa. Najczęściej spotykane w literaturze przedmiotu to:

1.       Podział ze względu na wiek:.

a)      wczesnodziecięce

b)     dziecięce

c)     młodzieżowe

 

2.       Ze względu na lokalizację skrzywienia i kierunek wychylenia łuku:

a)     skrzywienia jednołukowe całkowite prawostronne i lewostronne;

b)    skrzywienia jednołukowe odcinkowe piersiowo-prawostronne i piersiowo-lewostronne;

c)     skrzywienia jednołukowe odcinkowe lędźwiowo-prawostronne i lędźwiowo-lewostronne;

d)    skrzywienie dwułukowe piersiowo-prawostronne

i lędźwiowo-lewostronne oraz piersiowo-lewostronne i lędźwiowo-prawostronne.

 

3.                 W zależności od stopnia zaawansowania zmian, wyróżnia się następujące stadia skoliozy (klasyfikacja wg M.Kutzner-Kozińskiej 1981):

 

a)     postawa skoliotyczna - wstępne stadium wady. Występuje asymetria barków, łopatek, trójkątów talii, ale nie dochodzi jeszcze do bocznego skrzywienia;

b)    skolioza I^o - to skrzywienie, kiedy wartości kątowe nie przekraczają 30^o. Zmiany dotyczą układu mięśniowo - wiązadłowego, bez zniekształceń kostnych;

c)     skolioza II^o - skrzywienie o wartościach kątowych 31^o-60^o. Występują zmiany w kręgach i krążkach międzykręgowych. Kręgosłup ulega zrotowaniu, co objawia się garbem żebrowym;

d)    skolioza III^o - skrzywienie o kącie przekraczającym 60^o, z daleko posuniętymi zmianami strukturalnymi jak: torsja

i sklinowacenie kręgów, deformacja żeber i miednicy.

 

 

Rys.7  Boczne skrzywienia kręgosłupa I^o,II^o,III^o.

 

 

4.                 Pod względem przyczyn powstawania skoliozy dzielą się na (etiologiczna klasyfikacja Cobba):

 

a)     skoliozy funkcjonalne (czynnościowe) - są to skoliozy, w których nie stwierdza się utrwalonych zmian w budowie kręgosłupa;

b)    skoliozy strukturalne - to skoliozy, w których stwierdzamy utrwalone zmiany. Można podzielić je na:

        kostno-pochodne (osteopatyczne):

-         wrodzone

-         torakogenne

-         układowe

        neuropochodne (neuropatyczne):

-         wrodzone

-         porażenne - wiotkie

-         porażenne - spastyczne

-         inne neuropochodne

        mięśniowo pochodne (miopatyczne):

-         wrodzone

-         dystrofie mięśniowe

-         inne mięśnio pochodne

        idiopatyczne (o nie ustalonej etiologii). Występują najczęściej i stanowią 80-90% skolioz strukturalnych.

 

      Nieznana przyczyna w większości przypadków powstawania skolioz zmusza do leczenia objawowego. Ogranicza się ono do przeciwdziałania widocznym skutkom choroby. Pilna obserwacja przez rodziców i nauczycieli pozwala na wczesne wykrycie skoliozy i właściwe leczenie, które pozwoli zapobiec późnym następstwom deformacji.

Nie leczona skolioza może prowadzić do:

        zniekształcenia klatki piersiowej,

        uciskania narządów wewnętrznych (serce i płuca), prowadząc do upośledzenia wydolności krążenia i oddychania,

        zmniejszonej sprawności fizycznej,

        duszności,

       kompleksu psychicznego, spowodowanego obecnością garbu żebrowego.

Rys.8 Skłon tułowia w przód a-budowa prawidłowa,

b- garb żebrowy.

 

Skolioza odpowiednio wcześnie wykryta i właściwie leczona pozwala uniknąć wystąpienia groźnych dla zdrowia i życia późnych powikłań.

 

3.5                        Wady klatki piersiowej

Zniekształcenia klatki piersiowej zalicza się do wad wrodzonych.

Najczęściej występujące zniekształcenia patologiczne klatki piersiowej to:

        klatka piersiowa kurza,

        klatka piersiowa lejkowata.

 

Klatka piersiowa kurza - polega na wysunięciu ku przodowi obwodowej części mostka wraz z najbliższą częścią żeber, które są od boku jakby ściśnięte. Łuki żebrowe często tworzą falistą linię zamiast łukowej. Po nabraniu i zatrzymaniu powietrza w płucach stopień kurzego zniekształcenia zmniejsza się.

       Rozróżnia się dwie postacie klatki piersiowej kurzej.

W pierwszej postaci uwypuklona jest tylko rękojeść mostka. Położenie trzonu mostka albo jest prawidłowe, albo jest odchylone nieco do tyłu.

Druga postać charakteryzuje się wysunięciem do przodu trzonu mostka. Najbardziej ku przodowi sterczy zwykle wyrostek mieczykowaty.

 

Klatka piersiowa lejkowata - jest wadą znacznie częściej spotykaną niż klatka piersiowa kurza.

Wada jest następstwem wrodzonego zaburzenia rozwoju przepony lub nieproporcjonalnego rozrostu chrząstek żebrowych w stosunku do jej elementów.

Charakteryzuje się lejkowatym zapadnięciem dolnej części mostka i przylegających odcinków żeber.

Na skutek osłabienia mięśni grzbietu, wysunięcia barków do przodu, spłaszczenia klatki piersiowej i wiotczenia mięśni brzucha, przy oddychaniu występują paradoksalne ruchy klatki piersiowej.

 

Rys.9  Wady klatki piersiowej a-kurza, b- lejkowata.

 

Postępowanie korekcyjne dla wad klatki piersiowej obejmuje głównie ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia ogólnorozwojowe poprawiające postawę ciała oraz pływanie.

W wadach zaawansowanych stosuje się aparaty ortopedyczne (klatka piersiowa kurza) i leczenie operacyjne (klatka piersiowa lejkowata).

 

 

3.6                        Wady kończyn dolnych

Zniekształcenia kończyn dolnych w znacznym stopniu wpływają na statykę i postawę ciała. Powstają w wyniku asymetrii w budowie wyżej położonych odcinków ciała, przeciążeń pracą lub są wadami wrodzonymi albo powstają na skutek innych przyczyn.

       Wyróżniamy następujące wady kończyn dolnych, dające się w początkowym stadium wyrównać:

-         kolana koślawe,

-         kolana szpotawe,

-         stopa płaska,

-         stopa płasko-koślawa,

-         stopa wydrążona,

 

 

 

Rys.10 Ustawienie kolan a-kolana proste,

 b- kolana koślawe, c-kolana szpotawe.

 

 

Kolana koślawe

Wada może być wrodzona lub nabyta. Najczęściej wyróżnia się: koślawość wrodzoną, pokrzywiczą, idiopatyczną, porażeniową, pozapalną, pourazową.

W kolanach koślawych oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty na zewnątrz, a kostki przyśrodkowe, przy wyprostowanych i zwartych kolanach, są oddalone od siebie o ponad 5 centymetrów.

Za fizjologiczną koślawość uważa się odchylenie od osi przeciętnie 2-3 centymetrów, ale nie większą niż 5 centymetrów.

 

 

Rys.11 Kolano koślawe.

 

W koślawości kolan występują zmiany kostne (skrzywienie kości udowej lub piszczelowej, przerost w stawie kolanowym) i mięśniowo-wiązadłowe, w wyniku których istnieje predyspozycja do zwichnięcia rzepki.

Jeśli wada jest silnie wyrażona po jednej stronie lub jest jednostronna po jednej stronie może wytworzyć się skolioza w odcinku lędźwiowym.

 

 

Kolana szpotawe

W tym zniekształceniu kończyny dolne są skręcone do wewnątrz, występuje nadwyprost w stawach kolanowych, mięsnie wewnętrznej strony kończyn dolnych ulegają skróceniu, a po stronie zewnętrznej nadmiernie rozciągają się. Oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty do wewnątrz.

Rys.12   Kolano szpotawe.

 

 

Wielkość odchylenia mierzy się w centymetrach, rozstępem między kłykciami przyśrodkowymi przy stopach zwartych. Szpotawość kolan występuje najczęściej przy nadwadze oraz przy krzywicy.

 

 

 

 

Wady stóp

„...tak długo jak człowiek

jest człowiekiem i tak długo

jak pozostaje człowiekiem właśnie

przez swoje stopy jest rozpoznawany

w całym królestwie zwierząt.”

Frederick Wood-Jones

 

Stopa swoją budową i funkcją przystosowana jest do dźwigania i elastycznego przenoszenia ciężaru ciała w czasie chodu, do amortyzowania wstrząsów powstających w czasie poruszania się (hamowanie przyśpieszenia kończyny, uderzanie pięty o podłoże).

       Prawidłowo wysklepiona stopa dotyka podłoża trzema fizjologicznymi punktami podparcia: piętą, głową pierwszej i głową piątej kości śródstopia.

 

Rys.13   Fizjologiczne punkty podparcia.

 

Między tymi punktami przebiegają główne łuki stopy: podłużny przyśrodkowy, podłużny boczny i poprzeczny przedni.

Łuk podłużny przyśrodkowy zaczyna się na guzie piętowym, obejmuje kość łódkowatą, I klinową i kończy się na głowie I kości śródstopia.

Łuk podłużny boczny biegnie od guza kości piętowej przez kość sześcienną do głowy V kości śródstopia.

Łuk poprzeczny przedni jest utworzony przez głowy pięciu kości śródstopia. (Dziak 1973)

 

Najczęściej występujące wady stóp to:

a)      stopa płaska

b)     stopa płasko-koślawa

c)     stopa szpotawa

d)     stopa wydrążona

Rzadziej spotykane to:

e)      stopa końska

f)      stopa piętowa

 

 

Rys.14   Zniekształcenia stopy: a-stopa końska, b- stopa piętowa,

c-stopa szpotawa, d-stopa płaska, e- stopa płasko-koślawa,

f- stopa wydrążona.

 

 

Stopa płaska (płaskostopie czynnościowe)

Stopa posiada niski lub obniżający się łuk podłużny, który jest wynikiem niewydolności układu mięśniowo-wiązadłowego. Przeciążenie stopy spotęgowane niewydolnością jej układu doprowadza do zniekształceń, bolesności oraz zaburzenia funkcji.

Płaskostopie jest jednym z bardziej powszechnych dolegliwości stóp. W młodszym wieku szkolnym nie musi dostarczać bodźców bólowych, jednak zaniedbanie i brak korektywy może nieść odległe, negatywne skutki.

 

Stop płasko-koślawa

Istotą tego zniekształcenia jest ustawienie w nawróceniu kości stępu oraz obniżenie sklepienia podłużnego stopy, najczęściej na tle niewydolności statycznej.

 

Stopa szpotawa

Jest odwrotnością stopy płasko-koślawej. Charakteryzuje się skręceniem pięty do wewnątrz i oparciem jej na krawędzi zewnętrznej.

 

Stopa wydrążona

Zniekształcenie charakteryzuje się nadmiernym wysklepieniem, w odcinku między guzem a głowami kości śródstopia, przy równoczesnym skróceniu tego odcinka. Nadmiernemu wysklepieniu stopy towarzyszy szponowate ustawienie palców i skrócenie rozcięgna podeszwowego. Zniekształcenie powoduje skrócenie stopy.

Przyczyną tej wady są anomalie w obrębie dolnego odcinka rdzenia kręgowego oraz zaburzenia równowagi mięśniowej.

 

      Zdrowe stopy są ważnym elementem zdrowia całego organizmu. Stopy chore, zniekształcone utrudniają poruszanie się, sprawiają ból i wpływają na zmęczenie.

Stopa ładna - to stopa przede wszystkim zdrowa.

 

 

3.7                        Błędy postawy

 

W wadach postawy często spotyka się nieodpowiednie ustawienie głowy, asymetrię barków czy wadliwe ułożenie i odstawanie łopatek. Takie odchylenia zalicza się do błędów postawy.

 

Odchylenia w ustawieniu głowy i szyi

W błędach postawy spotyka się często nieodpowiednie ustawienie głowy. Wysunięcie głowy ku przodowi jest najczęściej skutkiem zwiększonej kifozy piersiowej, wad słuchu i wzroku bądź też niedbałej postawy przy różnych czynnościach.

Do rzadziej spotykanych błędów w ustawieniu głowy zalicza się kręcz karku. Deformacja ta powstaje w wyniku niedorozwoju kręgów szyjnych lub mięśni szyi.

 

Wadliwe ułożenie łopatek

U dzieci w młodszym wieku szkolnym bardzo często można stwierdzić asymetrycznie ułożone lub odstające od płaszczyzny pleców łopatki.

Łopatki wraz ze stawami barkowymi połączone są bardzo luźno ze szkieletem, a mianowicie za pośrednictwem obojczyka w stawie mostkowo-obojczykowym, poza tym mięśnie utrzymują łopatki w ich normalnym ułożeniu.

Każde zaburzenie w czynności mięśni powoduje zmianę ułożenia łopatek i połączonych z nimi stawów barkowych.

 

 

Rys.15  Wadliwe ułożenie łopatek.

 

Uniesienie łopatki może być jednym z wczesnych objawów tworzącej się skoliozy, ale wtedy uwagę należy skierować na nieprawidłowości kształtu kręgosłupa.

 

 

2.                                         Zapobieganie i przeciwdziałanie wadom postawy

      Wada postawy jest początkiem choroby, której rozwój przebiega skrycie i podstępnie. Skutki nie korygowanych wad poza względami estetycznymi mogą być bardzo niekorzystne.

       Wczesne wykrycie nieprawidłowości w postawie ciała może uchronić dziecko przed dalszym ich pogłębianiem i daje gwarancję skutecznego leczenia. Wada postawy wcześnie nie rozpoznana i nie leczona utrwala się, co może doprowadzić do przykrych dolegliwości u człowieka dorosłego.

          Jednym z głównych czynników zapobiegających wadom postawy jest ruch. Szczególnie cenne są te formy aktywności ruchowej, które dziecko może kultywować przez całe życie. Należą do nich: pływanie, turystyka piesza i rowerowa, łyżwiarstwo i inne gry sportowe.

DZIECIŃSTWO JEST NIEWĄTPLIWIE NAJLEPSZYM OKRESEM
DO PROFILAKTYKI  WAD POSTAWY.

    A profilaktyka, to najskuteczniejsza forma zwalczania dolegliwości, powstających podczas zaburzeń czynności narządów ruchu. Nie korygowane wady postawy, choć świetnie tolerowane latami, potrafią prowadzić do nieodwracalnych i stale pogarszających się deformacji. To one stają się potem nie tylko początkiem zmian zwyrodnieniowych stawów, kręgów, ale również przyczyną bardzo bolesnych niewydolności, mających niezwykle poważne konsekwencje w wieku dorosłym a nie rzadko już w okresie dojrzewania (wtedy kontrola lekarska powinna być częstsza). Na efekty korygowania wad postawy ma wpływ nie tylko instruktor gimnastyki korekcyjnej, nauczyciel, ale przede wszystkim konsekwentne postępowanie rodziców. Wiadomo że nawet dwukrotne (w tygodniu) uczestnictwo dziecka w grupowych zajęciach korekcyjnych dla większości dzieci nie jest wystarczające. Niezbędne jest kontynuowanie ćwiczeń w domu i przestrzeganie określonych zaleceń i przeciwwskazań. Od rodziców zależy, czy dziecko z wadą postawy ma systematycznie i prawidłowo zorganizowane zajęcia w ciągu doby, tygodnia, roku a często przez wiele lat.  

    Wzrastający z roku na rok procent dzieci z wadami postawy zmusza nas do głębszego i szerszego zainteresowania się problematyką profilaktyki wad postawy. Środowiskiem ucznia jest szkoła. Uczniowie spędzają w niej wiele godzin dziennie, stąd środowisko szkolne jako całość ma ogromny wpływ na rozwój dzieci i młodzieży. Konieczne jest więc stałe i konsekwentne eliminowanie ze środowiska tych czynników, z którymi wiąże się powstawanie lub pogłębianie istniejących już wad i zaburzeń rozwojowych oraz stwarzanie jak najlepszych warunków pracy dla uczniów. Podobne działanie profilaktyczne powinno mieć miejsce również w każdym domu, pod czujnym okiem rodziców. Pozwoli to uniknąć przykrych dolegliwości   w życiu dorosłym.
    Pamiętajmy o tym, że nasze ciało to także kręgosłup niezastąpiony skarb. Kręgosłup mamy jeden na całe życie. Pomimo tego, że jest on bardzo wytrzymały, powinniśmy o niego dbać i poświęcać mu wiele czasu i uwagi.

 

          Podstawowymi działaniami w zakresie profilaktyki wad postawy wg M.Kutzner-Kozińskiej (1988) są:

1.                Ograniczenie siedzącego trybu życia, zwiększenie ogólnej sprawności ruchowej człowieka,

ze szczególnym uwzględnieniem tych form, dzięki którym są wzmacniane mięśnie grzbietu i brzucha, dobór ćwiczeń mających na celu kształtowanie prawidłowych krzywizn kręgosłupa, a nie ich niwelowanie;

2.                Nauczenie już we wczesnym dzieciństwie, a następnie wyrabiane nawyku utrzymania prawidłowej postawy ciała we wszystkich czynnościach życia, zwłaszcza tych, w których kręgosłup mógłby być przeciążony, przestrzeganie prawidłowej postawy ciała przy pracy i w czasie odpoczynku;

3.                Dostosowanie sprzętów domowych i środowiska, w których przebywamy, do potrzeb i możliwości fizjologicznych naszego kręgosłupa.

 

W przypadku stwierdzenia u dziecka wady postawy niezbędne jest odpowiednie postępowanie korekcyjne w domu i w szkole. Dziecko powinno być skierowane do szkolnego zespołu gimnastyki korekcyjnej. Bardzo ważny jest czynny udział rodziców w instruktażu w zakresie ćwiczeń domowych, gdyż podstawową formę oddziaływania korekcyjnego powinny stanowić, prócz zajęć gimnastyki korekcyjnej w szkole, ćwiczenia domowe. Aby proces korygowania wad mógł być w pełni efektywny, rodzice powinni opanować ogólne zasady doboru ćwiczeń korekcyjnych, ponieważ tylko na podstawie znajomości tego zagadnienia będą mogli w sposób świadomy  i celowy pomóc swojemu dziecku w ćwiczeniach domowych.

 

3.                                         Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna

 

Głównym celem gimnastyki korekcyjnej jest:
§ skorygowanie istniejących zaburzeń statyki ciała i doprowadzenie jej, o ile jest to możliwe, do stanu prawidłowego,
§ niedopuszczenie do powstania wad postawy ciała, gdy zaistnieją warunki sprzyjające ich powstaniu,
§ doprowadzenie sprawności fizycznej dziecka do stanu uznanego za prawidłowy.

 

Cel ten zostanie osiągnięty poprzez realizację następujących zadań:
§ wyrobienie u dziecka nawyku prawidłowej postawy ciała we wszystkich sytuacjach i czynnościach dnia codziennego,
§ wytworzenia silnej i wytrzymałej stabilizacji mięśniowo - więzadłowej kręgosłupa po uprzednim usunięciu dystonii mięśniowej,
§ wdrożenie do rekreacji ruchowej uwzględniającej elementy profilaktyki i korekcji zaburzeń zagrażających lub istniejących u dziecka.
§ opanowanie przez dziecko i jego środowisko opiekuńcze wiedzy i umiejętności  dotyczących spraw jego zdrowia związanych z wadą.

  

Uczniowie z klas I-III, u których stwierdzono wady postawy ciała, mają możliwość uczęszczania przez cały rok szkolny na zajęcia gimnastyki korekcyjnej. Wszystkie dzieci z klas I, na początku roku szkolnego są przebadane pod kątem wad postawy przez instruktora gimnastyki korekcyjnej. Pozwala to w znacznym procencie wyselekcjonować dzieci  z wadami postawy, zarówno tymi drobnymi, które poddane zabiegom czynnościowym można szybko i skutecznie skorygować, jak i znacznym, których proces korekcji przebiega dłużej i wymaga systematycznej i żmudnej pracy dziecka, rodzica          i nauczyciela. Na zajęcia gimnastyki korekcyjnej kwalifikuje lekarz (pediatra lub ortopeda), wypisując stosowne skierowanie. Dziecko uczęszczające na zajęcia w kl. I ma możliwość kontynuowania procesu korekcji w kl. II i III.

 

 

 

POZYCJE POPRAWNE I WADLIWE

  

      

 

 

 

II.               BIBLIOGRAFIA:

 

1.                Anyżewski J. „Wady postawy u dzieci” Warszawa 1960, PZWL

2.                Bąk S. „Postawa ciała, jej wady i leczenie” Warszawa 1965, PZWL

3.                Dega W. „Ortopedia i rehabilitacja” Warszawa 1970, PZWL

4.                Dziak A. „Anatomia stopy” Warszawa 1973, PZWL

5.                Dziak A. „Chcę mieć zdrowe nogi” Warszawa 1980, PZWL

6.                Kasperczyk T. „Wady postawy ciała-diagnostyka

i leczenie” Kraków 2001

7.                Kempf H.D. „Szkoła pleców” Warszawa 1994, SIĘ

8.                Kutzner-Kozińska M. „Korekcja wad postawy“ Warszawa 1981, WsiP

9.                Nowotny J.; Saulicz E. „Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja” Katowice 1993, AWF

10.           Żuk T. „Wady i bóle kręgosłupa” Warszawa 1974, PZWL

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---