KONSTYTUCJA I INNE ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO

ISTOTA I POJĘCIE KONSTYTUCJI

• początkowo jako akt gwarantujący ograniczenie władzy monarszej i organizujący organy państwa → sporna kwestia czy prawa człowieka powinny być w konstytucji - szkoła prawno-naturalna uznawała, że będzie to deprecjonować wagę praw człowieka, ostatecznie wygrała zasada umieszczania praw człowieka w konstytucji lub deklaracji dołączanej do konstytucji jako jej część.

• zasada konstytucjonalizmu - każde państwo demokratyczne powinno mieć konstytucje i zapewnione mechanizmy do jej obrony jej poprawnego przestrzegania i stosowania.

Rodzaje konstytucji

• pisane i niepisane

• sztywne (ma moc wyższą niż ustawa zwykła i trudniejszy tryb zmiany - kryterium wyodrębnienia formalne i/lub materialne) i elastyczne (tryb zmiany jak ustaw zwykłych - kryterium wyodrębnienia materialne - treści, a nie mocy prawnej.)

• jednolite (cała treść w jednym akcie) i złożone (kilka aktów do odrębnych kwestii, np. III Rep. Fr., Szwecja, Finlandia do 1999 r., Izrael, Kanada, Czechy, Polska jako prowizorium w latach 1947-1952 i 1989-1997)

• kryterium historyczne - generacje konstytucji:

• I generacja - najstarsze → Konstytucja USA, Norwegii z 1814, Belgii z 1831, fr. deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789, ustawy konstytucyjne francuskie z 1875, Rzesza Niemiecka z 1971, Szwajcaria z 1874, Japonia z 1889.

• II generacja - po I-wszej wojnie światowej → Konstytucja weimarska z 1919, Austrai z 1920, Czechosowacja z 1920, polska konstytucja marcowa z 1921, w Rosji okres początku konstytucjonalizmu socjalistycznego, mający wpływ na formułowanie praw socjalnych na Zachodzie.

• III generacja - po II-giej wojnie światowej → Japonia z 1946, Włochy z 147, Niemcy z 1949, konstytycje francuskie IV i V Republiki → konstytucje tego okresu pisane były pod wpływem porażki konstytucjonalizmu przedwojennego, szukano sposobów racjonalizacji systemu parlamentarnego, budowania mechanizmów ochrony konstytucji oraz pełniej spisywano katalog praw i wolności jednostki oraz mechanizmy jego obrony (tez regulacje prawa międzynarodowego jak Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.)

• IV - konstytucje okresu wychodzenia z systemu totalitarnego - Grecja z 1975, Portugalia z 1976, Hiszpania z 1978, państwa byłego bloku socjalistycznego, ale też państwa o stabilnym systemie demokratycznym (Szwajcaria i Finlandia w 1999).

• stabilne (USA) - niestabilne (Francja) - ważny czynnik nie dla demokratyczności państwa, ale dla autorytetu konstytucji

Konstytucja <łac. constituere - ustanawianie, urządzanie, uporządkowanie, nadawanie określonej formy> jest to akt prawny (względnie akty prawne) o najwyższej mocy, regulujący najbardziej podstawowe zagadnienia ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa. Najczęściej konstytucja odróżnia się też od innych aktów prawnych trybem jej uchwalania i zmieniania. Państwo ma tylko jedną konstytucję (choć może się ona składać z kilku aktów prawnych), natomiast liczba wszelkich innych ustaw może być nieograniczona.

CECHY KONSTYTUCJI JAKO USTAWY ZASADNICZEJ

Konstytucja jest ustawą → aktem normatywnym powszechnie obowiązującym o pewnych cechach szczególnych. Są to:

1. szczególna treść - polega na zakresie (szerokości) regulowanych przez nią materii i na sposobie (głębokości, szczegółowości) ich regulowania.

• Materia konstytucyjna to całokształt kwestii ustrojowych (triada), tzn.:

• ogólne zasady ustroju państwowego;

• ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji i relacji wzajemnych,

• relacje miedzy stanami/kanonami/państwami w przypadku państw złożonych, a w przypadku państw unitarnych ustrój samorządu lokalnego;

• podstawowe prawa, wolności i obowiązków jednostki.

• Głębokość regulacji jest różna w rożnych państwach, ale panuje zasada, że konstytucja powinna normować zagadnienia o charakterze podstawowym, ale ich określenie ma charakter polityczny, dlatego obok konstytucji lakonicznych (USA, Francja z 1958) są konstytucje obszerne (większość konstytucji w państwach postkomunistycznych, np. polska konstytucja → spowodowane jest to doświadczeniami autorytaryzmu oraz słabością i/lub niewiarą we władzę sądowniczą i jej zdolność twórczego interpretowania konstytucji i wypełniania luk)

szczególna forma - polega na jej :

• szczególnej nazwie - tylko ten akt określany jest mianem Konstytucji

• trybie powstania - często tryb ten określony jest w odrębnej regulacji konstytucyjnej. Najczęściej powstaje w parlamencie (czasem połączone izby, czasem specjalnie wybrany do tego organ o dużej reprezentatywności), niekiedy poddana pod referendum (typowe dla krajów postkomunistycznych), ale zdarza się, że jest stworzona przez inny organ (np. Rosja 1997 - nadana przez prezydenta i zatwierdzona w referendum; we Francji parlament przekazał rządowi napisanie konstytucji i potwierdzenie jej w referendum w 1958). Historycznie pierwszy sposób to konstytucja oktrojowana (nadana jednostronnym aktem władcy).

• projekt - często przygotowywany przez specjalne ciało polityczne, pozostające poza systemem komisji parlamentarnych, np. komisja konstytucyjna w Polsce.

• uchwalenie - z reguły potrzebna szczególna większość i szczególne kworum.

• trybie zmiany - jako podstawowy element sztywności konstytucji. Z reguły uchwalana jako ustawa konstytucyjna o zmianie konstytucji. Z reguły odrębny tryb przejawia się w:

• szczególna większość i kworum, czasem konieczność obecności innych podmiotów

• np. RFN (2/3 w obu izbach), Francja 3/5 w Kongresie, Włochy (2/3 w obu izbach, inaczej referendum konstytucyjne), Bułgaria (¾), Czechy (3/5 w obu izbach);

• dodatkowe utrudnienia - np. konieczność potwierdzenia przez następny parlament, współdziałanie organów centralnych i lokalnych w państwach złożonych, potwierdzenie w referendum.

• ustanowieniu kilku (konkurencyjnych lub wykluczających się) procedur zmiany konstytucji - np. dla rewizji konstytucji inna forma niż dla zmian cząstkowych,

• ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach - np. podczas stanu wojennego, zagrożenia państwa..

• szczególnej systematyce ogólnej - podział na rozdziały → daje wyraz aksjologii ustrojodawcy; systematyka szczegółowa jest taka sama jak w innych ustawach.11111

• szczególna moc prawna - przyznanie konstytucji najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego (zbudowanego na zasadzie hierarchiczności.

• Przedmiot normowania konstytucji ma charakter pierwotny i nieograniczony, co oznacza, że konstytucja może normować każdą kwestię;

• Każdy akt normatywny musi być z nią zgodny - tzn. nie może być w sprzeczności

• sprzeczność materialna - gdy treść danej normy narusza konstytucję;

• sprzeczność proceduralna (formalna) - gdy sposób wydania danej normy naruszał konstytucję;

• sprzeczność kompetencyjna - gdy akt został wydany przez organ nieupoważniony w konstytucji;

• zakaz wydawania aktów sprzecznych z konstytucją (zasada niesprzeczności) odnosi się głównie do działalności parlamentu i jest określany jako negatywny aspekt obowiązku realizacji konstytucji.

• Każdy inny akt normatywny musi być z nią spójny - tzn. musi przyjmować jej treść w możliwie najpełniejszy sposób w celu urzeczywistnienia postanowień Konstytucji, a ponieważ wiele postanowień konstytucyjnych jest ujętych w sposób ogólny zasadę spójności nazywa się pozytywnym aspektem obowiązku realizacji konstytucji.

• ten postulat jest trudny do badania w jurydyczny sposób;

• Zakaz naruszania i nakaz realizowania są skierowane do wszystkich organów państwa.

Powyżej wymienione są to cechy konstytucji sztywnych. Polska konstytucja daje wyraz swej sztywności we wstępie i art. 8 ust. 1.

Zmiana Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku - art. 235 K → technika inkorporacji.

Rozdział XII - ZMIANA KONSTYTUCJI; Art. 235.

1. Projekt ustawy o zmianie Konstytucji może przedłożyć co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub Prezydent Rzeczypospolitej.

2. Zmiana Konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm i następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni przez Senat.

3. Pierwsze czytanie projektu ustawy o zmianie Konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż trzydziestego dnia od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy.

4. Ustawę o zmianie Konstytucji uchwala Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

5. Uchwalenie przez Sejm ustawy zmieniającej przepisy rozdziałów I, II lub XII Konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż sześćdziesiątego dnia po pierwszym czytaniu projektu tej ustawy.

6. Jeżeli ustawa o zmianie Konstytucji dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII, podmioty określone w ust. 1 mogą zażądać, w terminie 45 dni od dnia uchwalenia ustawy przez Senat, przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Z wnioskiem w tej sprawie podmioty te zwracają się do Marszałka Sejmu, który zarządza niezwłocznie przeprowadzenie referendum w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku. Zmiana Konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli za tą zmianą opowiedziała się większość głosujących.

7. Po zakończeniu postępowania określonego w ust. 4 i 6 Marszałek Sejmu przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej uchwaloną ustawę do podpisu. Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.

Pozycja konstytucji a:

• prawo naturalne - choć prawo natury ma pozycję nadrzędną w stosunku do prawa stanowionego, to nie ma potrzeby zapisywania jej w konstytucji, ale konstytucja odwołuje się do norm prawa natury. W przypadku sprzeczności obowiązuje niepisana zasada - ius resistendi - prawo do oporu wobec tyranii.

• ogólne zasady prawa międzynarodowego - choć konstytucje z reguły mają wyższą rangę niż umowy międzynarodowe, to nie budzi wątpliwości, że pewne podstawowe standardy międzynarodowe praw człowieka czy demokratycznego systemu rządów muszą być przestrzegane i uwzględniane w konstytucji ze względu na faktyczne, silne powiązania między państwami (zwłaszcza w Europie).

OBOWIĄZYWANIE KONSTYTUCJI

Konstytucja jest aktem normatywnym powszechnie obowiązującym → wiąże wszystkie organy władzy publicznej i obywateli. Specyfika konstytucji polega na:

1. strukturze i charakterze prawnym przepisów konstytucji

• rodzaje przepisów w konstytucji:

• przepisy do samoistnego stosowania

• przepisy sformułowane w sposób ogólny, ale niejako jako wskazówki dla ustawodawcy w procesie tworzenia na ich bazie innych ustaw (np. art. 129 ust. 3)

• zasady konstytucyjne → przepisy o charakterze klauzul generalnych, sformułowane przy pomocy hasła, a ustalenie co ono oznacza dokonywane jest w procesie interpretacji i stosowania konstytucji (dzieło organów władzy sadowniczej). Mają one charakter normatywny. Np. art. 1, 2, 30.

• zasady konstytucyjne są podstawową wskazówką dla określenia aksjologii konstytucji → konstytucja nie jest jedynie sumą zdań, gdyż odwołuje się do innych systemów wartości, sięgając poza swój tekst.

• zasady konstytucyjne uelastyczniają konstytucję, pozwalając jej dostosowywać się do zmieniających warunków. Interpretacja norm konstytucyjnych może ulegać zmianie.

• zasady konstytucyjne wyznaczają ogólne ramy interpretowania i stosowania innych norm konstytucyjnych → wyższa ranga wśród norm konstytucyjnych.

• rozróżnienie norm i zasad konstytucyjnych jest dziełem doktryny. W polskiej nauce uznaje się, że wszystkie postanowienia konstytucji mają charakter normatywny. Z tego punktu widzenia inną pozycję zajmuje preambuła - celem jej jest wskazanie historycznych i politycznych podstaw konstytucji, wyrażenie konstytucyjnej tożsamości i wskazówka do odnalezienia aksjologii konstytucji → dlatego nie każde sformułowanie wstępu ma samoistnie normatywny charakter, ale stanowi to wyjątek od reguły, o znaczeniu prawnym w zakresie interpretacji przepisów konstytucji.

• zasadach i formach stosowania konstytucji

• stosowanie konstytucji to zakaz podejmowania działań sprzecznych oraz obowiązek podejmowania działań i unormowań służących realizacji konstytucji, oraz powoływanie norm i zasad konstytucyjnych, jako bezpośredniej podstawy, tam gdzie jest to możliwe → dwie koncepcje:

• zasada pośredniczącej roli konstytucji - konstytucja jako akt adresowany do ustawodawcy.

• zasada bezpośredniego stosowania konstytucji - tam gdzie postanowienia konstytucyjne sformułowane są w sposób precyzyjny do danej sytuacji, podmiot powinien zastosować w pierwszym rzędzie konstytucję, a potem inne ustawy. → art. 8 ust. 2 K.

• formy sądowego stosowania konstytucji:

• jako samoistnej podstawy rozstrzygnięcia - gdy norma nadaje się do bezpośredniego stosowania, a ustawodawstwo zwykłe nie normuje tej kwestii, lub normuje ją częściowo

• współstosowanie normy konstytucyjnej i postanowień ustawowych - sąd będzie musiał wybrać ta wykładnię, która w najpełniejszy sposób realizuje normy konstytucji.

• w przypadku konfliktu między normą konstytucyjną a ustawową - sad musi albo dokonać takiej interpretacji przepisu ustawy, by była ona zgodna z konstytucją, ale musi podjąć działania zmierzające do usunięcia niekonstytucyjnego przepisu z systemu prawa.

• gwarancjach przestrzegania konstytucji

• procedura odpowiedzialności konstytucyjnej (impeachment lub odp. przed specjalnym trybunałem)

• sądownictwo administracyjne - badanie zgodności indywidualnych decyzji z ustawami.

• procedura badania zgodności ustaw z konstytucją - początkowo uznawano model tzw. samokontroli parlamentu (Francja, państwa socjalistyczne), lub teorię sankcji, czyli podpis monarchy (Niemcy) → nie sprawdziły się. Powierzono zadanie to władzy sadowniczej - 2 modele:

• model kontroli rozproszonej (USA) - kompetencja orzekania o zgodności ustaw z konstytucją przysługuje wszystkim sądom, a rola takiego rozstrzygnięcia zależy od miejsca danego sądu w hierarchii sądownictwa (najwyższa rola SN). Orzekanie o zgodności z konstytucją ma charakter incydentalny - tzn. dokonywane jest tylko w ramach konkretnej sprawy, oraz sąd nie ma prawa do uchylenia obowiązywania przepisu, tylko może odmówić zastosowania danego przepisu w danej sprawie. W praktyce orzeczenie SN o niekonstytucyjności kładzie kres stosowaniu danego przepisu.

• powstał na podstawie orzeczenia Marbury v. Madison z 1803 r., potem przyjęty w krajach Ameryki Łacińskiej, Kanadzie, Australii, Indiach, Izraelu, a po II wojnie w Japonii

• model kontroli skoncentrowanej (Hans Kelsen, Austria) - istnienie quasi-sądowego organu do kontroli konstytucyjności ustaw. Inne sądy nie mają tego prawa, ale mogą zwracać się z pytaniem do takiego trybunału. Kontrola dokonywana nie tylko w przypadku rozpatrywania spraw indywidualnych (kontrola indywidualna), ale też z inicjatywy pewnych organów (RPO, prezydent, rząd, grupa parlamentarzystów) (kontrola abstrakcyjna). Skutkiem orzeczenia o niekonstytucyjności jest generalne uchylenie danego przepisu.

• powstał w Austrii, potem Czechosłowacji. Rozpowszechnił się po II wojnie (w końcu nawet Francja utworzyła Radę Konstytucyjną w 1985 r.)

INNE ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO

Ustawa konstytucyjna - ta sama moc prawna, ten sam tryb uchwalenia i zmiany. Z reguły regulują wąskie kwestie materii konstytucyjnej:

• stanowią nowelizację istniejącej konstytucji (technika inkorporacji - nie jako poprawka jak w USA, tylko jako integralna część, zastępując zmieniany tekst).

• uzupełniają konstytucję (np. ustawa konstytucyjna z 23.04.1992 r. o trybie ...)

• w okresie braku konstytucji ustawy konstytucyjne mogą ją zastępować - tzw. prowizorium.

• jednorazowe zawieszenie obowiązywania konstytucji (całości lub części) w przypadku konieczności odstąpienia, a nie zmiany konstytucji.

• kwestia sporna - w obecnej konstytucji jedyną ustawą konstytucyjną jest ustawa o zmianie konstytucji art. 235 K.

Inne akty normatywne - też mogą dotyczyć materii konstytucyjnej, ale nie mają szczególnej mocy prawnej (np. ustawy o samorządzie, o TK, ordynacje wyborcze, uchwała - regulamin sejmu i senatu, i in.)

Prawo zwyczajowe - normy prawne powstałe w drodze długotrwałego stosowania zwyczajowo przyjętych rozwiązań, charakteryzujące się przekonaniem, że są prawem → w Polsce nie ma mocy prawnej, ale pewne zasady są stosowane, np. zasada dyskontynuacji prac parlamentu choć nie została nigdzie zapisana, uznaje się ją za obowiązującą; mazurek Dąbrowskiego do 1976 r. uznawano jedynie za hymn Polski.

Zwyczaj konstytucyjny - ustabilizowana (długotrwała i powtarzalna) praktyka postępowania w jakiejś sytuacji, rodząca domniemanie, że w przypadku powtórzenia się takiej sytuacji zostanie potraktowana w taki sam sposób → pomimo, że przepisy pozostawiają kilka możliwości, stale wybiera się jedno rozwiązanie. Powstaje tam, gdzie regulacja prawna nie jest wyczerpująca (sytuacja typowa w prawie konstytucyjnym).

• element praktyki prawa konstytucyjnego a nie element prawa konstytucyjnego → możliwość zmiany w każdym momencie. Gdyby zwyczaj utrzymywał się długi czas, że praktyka zaczęłaby mu przypisywać walor bezwzględnie obowiązujący, doszłoby do przekształcenia zwyczaju w prawo zwyczajowe (w Polsce zbyt duża zmienność)

Przykłady → funkcjonowanie RM oparte jest w dużej mierze na zwyczaju; kompetencja Marszałka Sejmu do poprawek technicznych tekstu.

Dysonans konstytucyjny - przełamanie konwenansu konstytucyjnego.

Precedens konstytucyjny - jednorazowe, świadome rozstrzygnięcie w praktyce, w nadziei na takie same rozwiązania w przyszłości. Jeśli się spełni, da początek nowemu zwyczajowi. Poprzez precedens może dojść do zmiany zwyczaju konstytucyjnego, np. A. Kwaśniewski mianując premiera L. Millera powiedział, że „ma nadzieję, że na premiera będzie desygnowany kierujący wygraną partią”

→ zwyczaje i precedensy konstytucyjne nie stanowią w Polsce prawa obowiązującego, ale stanowią jego uzupelnienie.

Orzecznictwo - nie stanowi źródła prawa konstytucyjnego. Rozstrzygnięcia sądów (w tym TK) nie mogą dodawać niczego nowego do istniejących norm, a jedynie precyzować ich znaczenie i sposób stosowania, co czasem uzyskuje walor wiążący (art. 190 ust. 2 K.). Jednak duża ogólnikowość i pojemność sformułowań konstytucji daje możliwość wzbogacania zawartości tych norm. Zjawisko to jest typowe dla obecnego rozwoju konstytucjonalizmu (np. interpretacja zasady demokratycznego państwa prawnego). Dlatego sądownictwo (zwłaszcza TK) jest bliskie źródłom prawa.

Doktryna - zespół naukowych poglądów i twierdzeń formułujących siatkę pojęć prawa konstytucyjnego i określających metody i zasady jego interpretacji. Ale poglądy doktryny pełnią ważna rolę w tworzeniu prawa i orzecznictwie.

Ustawa organiczna (semi-konstytucyjna) - ustawa mająca moc prawną pomiędzy konstytucją a ustawą, przeważnie dotyczy bardzo ważnych kwestii, jak ordynacja wyborcza, stany nadzwyczajne, ustawy podatkowe, kodeksy. Występuje min. we Francji.

Arenga - krótki wstęp, bez historycznego i aksjologicznego podłoża, np. przed małą konstytucją.

ŹRÓDŁA PRAWA

• oparcie funkcjonowania państwa na prawie (demokratyczne państwo) → problem ustosunkowania się do prawa naturalnego (zespół reguł i norm, które istnieją niezależnie od ustawodawcy, wynikają z istoty samego człowieka) → atrybut nadrzędności wobec prawa pozytywnego, ale konsekwencje tylko w ostateczności (prawo do oporu)

• zasada hierarchicznej budowy systemu prawa jest istotnym elementem zasady państwa prawnego → problemy ustrojowe:

• zapewnienie konstytucji miejsca najwyższego aktu - sądowa kontrola konstytucyjności aktów;

• zapewnienie ustawie nadrzędnej roli, tj. prymat ustawy (wyższa moc niż innych aktów) i wyłączność ustawy;

• problem zakresu przedmiotowego i podmiotowego aktów organów wykonawczych;

• wyróżnienie prawa wewnętrznego powstało w XIX w. w Niemczech i uznano, że jest to wyłączna kompetencja organów wykonawczych, gdyż i tak nie mogą dotyczyć obywatela.

• w okresie PRL tzw. otwarty system źródeł prawa (rozchwiana koncepcja źródeł prawa)

• Próby porządkowania prawa od lat 60'tych → jedynie połowiczne, gdyż zawsze egzekutywa miała kompetencję do stanowienia prawa dotyczącego sytuacji obywatela (ponad 20 lat pracy niezakończonej nad ustawą o tworzeniu prawa). Pierwsze zmiany: Powstanie NSA (1980) i TK (1982/85) - ich orzecznictwo stopniowo ogranicza samowolę rządowego prawotwórstwa. Postulat stworzenia tzw. zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnego → podczas prac nad konstytucją przyjęto 4 podstawowe wnioski:

• regulacja systemu źródeł prawa została ujęta całościowo w rozdziale III (art. 87-94) - autonomiczny charakter systemu źródeł prawa;

• regulacja systemu źródeł prawa opiera się na hierarchicznej budowie, zapewniającej Konstytucji i ustawom najwyższą rangę (jedyny wyjątek art. 234) - zasada wieloszczeblowości;

• regulacja systemu źródeł prawa wyjaśnia miejsce jakie zajmują umowy międzynarodowe;

• regulacja systemu źródeł prawa opiera się na rozróżnieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego i prawa wewnętrznego.

• Cechy systemu źródeł prawa:

• hierarchiczność

• normatywna koncepcja źródeł prawa - tzn. że tylko normy prawne tworzą system prawny, czyli orzeczenia TK nie.

• dualizm źródeł prawa - podział na powszechne i wewnętrzne prawo został złamany przez samą konstytucję i tylko w niej mogą być od niego wyjątki:

• art. 9 - „RP przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego” → w tym zwyczaj;

• art. 25 ust. 5 - umowy między RP a kościołami i związkami, jako podstawa ustawy;

• art. 59 ust. 2 - układy zbiorowe pracy;

• art. 61 ust. 4 - prawo do informacji - regulaminy Sejmu i Senatu określają tryb udzielania informacji o nich.

• art. 227 ust. 1 zd. 1 w związku z ustawą o NBP.

• zamknięcie systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego w aspekcie przedmiotowym i podmiotowym → pomimo wyjątków linia orzecznicza TK broni tezy o zamknięciu systemu.

DUALISTYCZNY CHARAKTER SYSTEMU ŹRÓDEŁ PRAWA

• Dualistyczny charakter systemu źródeł prawa polega na rozróżnieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego oraz przepisów o charakterze wewnętrznym.

• Przepisy prawa powszechnie obowiązującego mogą wiązać wszystkie podmioty w państwie. Przepisy te mają zamknięty system źródeł prawa w dwóch aspektach (wyrok TK):

• W aspekcie przedmiotowym - enumeratywnie wymienione w Konstytucji formy aktów prawa powszechnie obowiązującego

• art. 87 - Konstytucja (akt samoistny), ustawy (akt samoistny), ratyfikowane umowy międzynarodowe (akt samoistny), rozporządzenia, akty prawa miejscowego;

• akt samoistny - do jego wydania nie jest potrzebne żadne szczegółowe upoważnienie; wydawane są w ramach ogólnej kompetencji do stanowienia prawa.

• art. 234 - rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy,

• art. 91 ust. 3 - przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, do której należy Polska, jeżeli umowa międzynarodowa przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym.

• w/w wyjątki → kwestia kontrowersyjna.

• rozszerzenie katalogu źródeł prawa może nastąpić tylko w konstytucji

• W aspekcie podmiotowym - enumeratywne wyliczenie wszystkich organów na szczeblu centralnym upoważnionych do stanowienia prawa, z założeniem, że kompetencji nie można domniemywać.

• poziom konstytucyjny - parlament w szczególnej procedurze art. 235 K. ;

• poziom ustaw zwykłych - parlament;

• prezydent - w sytuacjach nadzwyczajnych - art. 234 K.;

• poziom rozporządzeń - prezydent, Rada Ministrów, premier, ministrowie oraz przewodniczący komitetów, KRRiTv.

• zakaz rozszerzającej wykładni np. funkcjonalnej (wyrok TK dot. NBP)

• poziom prawa miejscowego - samorząd terytorialny i terenowe organy administracji rządowej → na podstawie i w granicach upoważnień ustawowych → niezupełne zamknięcie źródeł prawa, gdyż ustawodawca może określać jakim organom lokalnym ma przysługiwać ta kompetencja.

• Akty prawa wewnętrznego - ich istota to ograniczony zakres obowiązywania → tylko jednostki podległe.

• Akty prawa wewnętrznego mają otwarty charakter w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym (wymienione są tylko uchwały RM i ministrów) → mogą być rozszerzane też w drodze ustawy.

• Akty prawa wewnętrznego wg art. 93 K.:

• mogą być adresowane tylko do jednostek organizacyjnie podległych;

• nie mogą działać na „zewnątrz”, tzn. nie może być podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.

• mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy (lub konstytucji jak uchwały RM).

• muszą być zgodne z powszechnie obowiązującym prawem i podlegają sądowej kontroli (TK - uchylić, inne sądy - odmowa zastosowania)

• „Podległość” - szerokie rozumienie wg TK - 2 wyroki stwierdzające, że podległość istnieje jeśli wynika z konstytucji, np. „NIK podlega Sejmowi”, „NBP jest centralnym bankiem państwa” → niebezpieczeństwo zbliżenia się do sfery aktów prawa powszechnie obowiązującego.

• Podział na akty prawa powszechnie obowiązującego i akty prawa wewnętrznego jest podziałem dychotomicznym, tzn. nie istnieje trzecia kategoria aktów normatywnych. W szczególności nie można stwierdzić istnienia kompetencji do wydawania aktów władczych, jeżeli uprawnienie to jest niezbędne dla realizacji zadań publicznych nałożonych ustawą na określone podmioty.

PRAWO KRAJOWE - SYSTEM ŹRÓDEŁ POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA

Podstawowymi konsekwencjami hierarchizacji aktów normatywnych jest:

• wymóg zgodności aktów niższego szczebla z aktami wyższego szczebla pod rygorem wadliwości aktu niższego rzędu → możliwość uchylenia lub pominięcia przy orzekaniu, a wyjątkowo nieważność ex tunc aktu niższego szczebla;

• wymóg by uchylenie, zmiana, zawieszenie akty danego szczebla było dokonywane jedynie aktem tego samego szczebla lub wyższego;

• zakaz normowania pewnych kwestii przez akty poniżej określonego szczebla (tzw. wyłączność ustawy);

• zakaz wydawania aktów niższego szczebla bez uprzedniego upoważnienia w akcie wyższego szczebla - akty wykonawcze (rozporządzenie) w odróżnieniu od aktów samoistnych (wynikające z ogólnych kompetencji danego organu do stanowienia prawa, np. ustawy)

Cztery podstawowe szczeble:

• Szczebel konstytucyjny (konstytucja)

• Szczebel umów międzynarodowych, ratyfikowanych w trybie art. 89 ust. 1

• Szczebel ustawowy (ustawy i rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy)

• Szczebel rozporządzeń

• akty prawa miejscowego, powszechnie obowiązujące na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

Ogłoszenie

• Warunkiem wejścia w życie aktów prawa powszechnie obowiązującego jest ich ogłoszenie (art. 88) i dotyczy też prawa wewnętrznego, co wynika z klauzuli państwa prawnego.

• wg ustawy obowiązek niezwłocznego ogłoszenia aktów, a wejście w życie z reguły 14 dni po ogłoszeniu, a wyjątki jeśli wymaga tego ważny interes państwa, a nie stoją temu na przeszkodzie zasady demokratycznego pastwa prawnego (podobnie nadanie mocy wstecznej)

• Ogłoszenie - zamieszczenie aktu w specjalnym dzienniku urzędowym, zgodnie z zasadami i trybem określonym w ustawie (ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych oraz ustawa o umowach międzynarodowych)

• Trzy centralne ponadresortowe dzienniki wg ustawy: Dz.U. RP, Dz.Urz. RP „Monitor Polski”, Dz.Urz. RP „Monitor Polski B”, wydawane przez premiera, oraz dzienniki resortowe (wydawane przez ministrów) oraz dzienniki wojewódzkie (wydawane przez wojewodów i obejmujące całość aktów prawa miejscowego na danym terenie)

• Dz.U.: Konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia, umowy międzynarodowe ratyfikowane, oraz inne akty (orzeczenia TK oraz uchwały RM uchylające rozporządzenia ministra, a także ze względu na szczególnie ważną treść, np. dot. stanów wojny, wyborów itp), akty jednolite, obwieszczenia o sprostowaniu.

Konstytucja

• wszystkie ogólne cechy ustawy i pewne cechy charakterystyczne dot. szczególnej treści, formy i mocy prawnej.

• ustawy konstytucyjne - brak ich w aktualnym systemie źródeł prawa, jedyna ustawa konstytucyjna to zmiana konstytucji, ale nie ustawa uzupełniająca i istniejąca obok tekstu konstytucji.

Ustawa - brak definicji w konstytucji (nawiązanie do zastanej definicji):

1. akt parlamentu → wyłączne upoważnienie parlamentu do stanowienia ustaw jest wymogiem demokratycznego państwa prawa i związane jest z zasadą podziału władz

• oznacza też wykluczenie referendum jako formy stanowienia ustaw.

• obie izby parlamenty, choć ich rola może być różna

• o charakterze normatywnym - tzn. wszystkie postanowienia ustawy muszą być sformułowane w sposób pozwalający im stać się budulcem norm prawnych o charakterze generalnym (dot. podmiotów) i abstrakcyjnym (dot. wzorów zachowań), a nie indywidualno-konkretnym.

• zajmuje najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa krajowego (podporządkowana konstytucji). Szczególna moc prawna (prymat) ustawy polega na:

• Ma samoistnie moc obowiązująca, tzn. do jej zaistnienia nie potrzebne jest żadne dodatkowe upoważnienie (a przepisy konstytucyjne dotyczące wydawania ustaw z konkretnych dziedzin, to zobowiązanie parlamentu do uregulowania tych spraw);

• Może być zmieniona/uchylona/zawieszona tylko przez inną ustawę;

• Każda inna norma prawa krajowego może być zmieniona/uchylona/zawieszona przez ustawę;

• Wydanie innych aktów normatywnych (poza powszechnie obowiązującymi) może się odbyć tylko na podstawie ustawy i w celu jej wykonania.

• o nieograniczonym zakresie przedmiotowym:

• tzn. każda materia może być uregulowana w ustawie, byleby była zgodna z konstytucją i umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi, a jedyne wyjątki dot. regulaminu Sejmu i Senatu oraz Zgromadzenia Narodowego (uchwała danego ciała);

• tzw. zasada wyłączności ustawy - pewne materie mogą być regulowane tylko przez ustawy lub na podstawie upoważnienia z ustawy → sytuacja prawna jednostki (i podmiotów podobnych) → kiedyś materialne kryteria wyłączności - tzn. jeśli coś nie zarezerwowane dla ustawy, to mogą być też inne akty; dziś formalne kryteria wyłączności - jeżeli coś jest powszechnie obowiązujące, to automatycznie musi to być ustawa → zasada zupełności koniecznego zakresu ustawy (na podstawie art. 87 ust. 1 i art. 92 w powiązaniu z art. 2).

• zaliczenie danej materii do wyłączności ustawy nie oznacza zakazu regulacji podustawowej.

• szczegółowość (głębokość) regulacji zależy od materii jakiej dotyczy i powiązania ze statusem jednostki → zupełna (absolutna) wyłączność ustawy - regulacje represyjne i prawo podatkowe. Regulacja dot. ograniczania wolności i praw - kształtuje się linia orzecznicza w kierunku absolutnej wyłączności.

• dochodzący do skutku w szczególnej procedurze, w głównej mierze uregulowanej w konstytucji;

Rozporządzenia Prezydenta zgodnie z art. 234

• na wniosek RM, kontrasygnata premiera;

• tylko podczas stanu wojennego (a nie nadzwyczajnego), jeśli sejm nie może zebrać się na posiedzenie.

• zakaz zmieniania w tym trybie: konstytucji, ordynacji wyborczych, ustaw o stanach nadzwyczajnych czy wyborze Prezydenta (także dla parlamentu).

• wydawanie tych rozporządzeń zgodnie z zasadami legalności, proporcjonalności i celowości.

• wymóg przedstawienia tych rozporządzeń na najbliższym posiedzeniu sejmu

Rozporządzenia normatywne

• [4 cechy] to akty prawne oparte o podstawę ustawową, o treści utrzymanej w ramach upoważnienia i zdeterminowanej przez cel ustawy jaką mają wykonać, niesprzeczne z unormowaniami o randze ustawy.

• tylko konstytucyjne organy mogą wydawać rozporządzenia (wyliczenie enumeratywne)

• Prezydent RP (art. 142 ust. 1),

• Rada Ministrów (art. 146 ust. 4 pkt. 2),

• Prezesa RM (art. 148 ust. 3),

• poszczególni ministrowie i kierownicy komitetów (art. 149 ust. 2 i 3),

• KRRiTV (art. 231 ust. 2).

• Upoważnienie ustawowe może być fakultatywne (pozwalać na wydanie rozporządzenia), albo obligatoryjne (nakazywać) i musi być trójszczegółowe, tzn.:

• Szczegółowość podmiotowa - wskazanie organu o konstytucyjnych kompetencjach do wydawania rozporządzeń. Zakazana jest subdelegacja - art. 92. ust. 2.

• Szczegółowość przedmiotowa - wskazanie zakresu spraw. Zakazana jest wszelka interpretacja rozszerzająca, inaczej naruszenie konstytucji.

• Szczegółowość treściowa - wskazanie wytycznych dotyczących treści (art. 92 ust. 1), ale powstają wątpliwości co do definicji „wytyczne” - wyroki TK:

• muszą dotyczyć materialnego kształtu regulacji wykonawczej, a nie tylko np. elementów procedury jego wydania;

• mogą mieć charakter negatywny (wykluczenie pewnych rozwiązań) lub pozytywny (wskazanie kryteriów czy funkcji), ważne by czyniły czytelnym zamiar ustawodawcy;

• stopień szczegółowości zależy od regulowanej materii i jej związku z zasadą zupełności ustawy;

• muszą dotyczyć odrębnie każdej ze szczegółowych materii, których regulacja ma dotyczyć;

• powinny (ale nie muszą) być zawarte w przepisie upoważniającym, ale musi być możliwe precyzyjne odczytanie wytycznych, ale nie poprzez ich interpretację.

• musi zostać opublikowane w Dzienniku Ustaw

• podlegają kontroli TK (uchylić) i sądom powszechnym i administracyjnym (odmówić zastosowania, skoro sędziowie podlegają konstytucji i ustawom, to nie podlegają już rozporządzeniom - prawo do badania konstytucyjności i legalności rozporządzeń).

Akty prawa miejscowego

• to akty prawa powszechnie obowiązującego na obszarze działania organów, które je ustanowiły (organy samorządu terytorialnego i terenowe organy administracji rządowej) - art. 94 ust. 1. Zasady i tryb wydawania tych aktów określa ustawa. Akty te wydawane są na podstawie i w granicach upoważnienia ustawowego, ale wymogi stawiane im są łagodniejsze niż rozporządzeniom.

• 2 typy aktów prawa miejscowego:

• przepisy wykonawcze do odrębnych ustaw - wtedy konieczne jest upoważnienie zawarte w ustawie; podobne z rozporządzeniami.

• przepisy porządkowe - wydawane na podstawie ogólnej kompetencji wyrażonej w ustawach o poszczególnych szczeblach samorządu i administracji rządowej.

• wydawane dla ochrony zdrowia, życia, porządku, spokoju i bezpieczeństwa, ale tylko w kwestiach nie uregulowanych w ustawach.

• wydawane przez samorządowe organy stanowiące oraz wojewodów.

• akty prawa miejscowego podlegają kontroli sądownictwa administracyjnego (art. 184), ale nie TK.

Akty prawa wewnętrznego

• nie składają się na wzajemnie powiązany system;

• odnoszą się tylko do jednostek podległych organowi, który ustanowił te akty;

• kompetencja do stanowienia aktów prawa wewnętrznego ma charakter otwarty tak podmiotowe jak i przedmiotowo.

• akty te są powiązane z systemem aktów prawa powszechnie obowiązującego:

• wymóg zgodności z prawem powszechnie obowiązującym;

• dopuszczenie stanowienia aktów tylko na podstawie ustawy (z wyjątkiem uchwał RM - art. 93 ust. 2 K.), tzn. że są to również akty wykonawcze, ale zasady ich formułowania nie zostały sprecyzowane w konstytucji i nie mają tak szczegółowych wymogów jak rozporządzenia normatywne.

PRAWO MIĘDZYNARODOWE I PRAWO WSPÓLNOTOWE W KRAJOWYM PORZĄDKU PRAWNYM

• nawiązanie do koncepcji dualistycznych (odrębne systemy prawne, a p.m. potrzebuje specjalnego wprowadzenia do prawa wewnętrznego - transformacji poprzez ratyfikację) w przeciwieństwie do koncepcji monistycznej.

• art. 9 stanowi, że RP przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. Jest to zasada o charakterze ogólnym i dotyczy wszystkich źródeł prawa międzynarodowego.

• brak wprowadzenia do systemu źródeł prawa w Polsce innych źródeł prawa międzynarodowego niż umowy międzynarodowe, a w szczególności powszechnie uznanych zasad prawa międzynarodowego (ale art. 9 K. wprowadza obowiązek ich przestrzegania)

• umowy międzynarodowe dzielimy na ratyfikowane i nieratyfikowane (choć art. 27 KW o prawie traktatów - zakaz powoływania się na prawo wewnętrzne jako podstawę niewykonania umowy)

• art. 91 ust. 1 ratyfikowana umowa międzynarodowe po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

• zawieranie umów jest kompetencją rządu (art. 146 ust. 4 pkt 10), a ratyfikuje je Prezydent (art. 133 ust. 1 pkt 1). O zamiarze przedłożenia Prezydentowi do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm (art. 89 ust. 2).

• szczególna procedura zawierania umów w ustawie o umowach międzynarodowych z 14.04.2000 r.

• wg art. 89 ust. 1 ratyfikacja umowy wymaga zgody wyrażonej w ustawie, gdy dotyczy:

• pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

• wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

• członkostwa Rzeczpospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,

• znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

• spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.

• umowy w/w mają moc wyższą niż ustawa, jeśli ustawy nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2)

• a contrario do art. 91 ust. 2 umowy ratyfikowane bez uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie nie mają mocy równej ani wyższej niż ustawa, znajdują się więc na szczeblu podustawowym.

• Wszystkie ustawy muszą być zgodne z konstytucją (art. 133 ust. 2 i art. 188 pkt 1) → orzeka TK.

• Umowy nieratyfikowane (zwane porozumieniami) nie są źródłem prawa powszechnie obowiązującego, a działają tylko w sferze prawa wewnętrznego. Zawierane są przez Radę ministrów lub ministra (i zatwierdzane przez RM - art. 146 ust. 4 pkt 10).

PRAWO WSPÓLNOTOWE (prawo UE) - zbudowane jest na zasadzie hierarchii: prawo pierwotne (traktaty założycielskie) i prawo wtórne (pochodne) (akty stanowione przez organy Wspólnoty).

• Trzy główne zasady dotyczące prawa wspólnotowego:

• zasada bezpośredniej skuteczności prawa wspólnotowego w krajowych porządkach prawnych - normy w nich zawarte podlegają bezpośredniemu stosowaniu (o ile pozwala na to ich treść);

• zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego przez prawem krajowym - niezależnie od rangi norm będących w kolizji;

• zasada jednolitości prawa wspólnotowego - konieczność jednakowego rozumienia prawa UE we wszystkich krajach → monopol Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości na ustalanie wykładni danego prawa → w praktyce duże znaczenie ETS (tzw. ogólne zasady prawa), co pozwala traktować jego orzecznictwo jako szczególne źródło prawa pierwotnego UE.

• wynika to z członkowstwa w UE i nakłada na państwo obowiązek dostosowania swojego prawa (głównie konstytucji)

• Miejsce prawa wspólnotowego w polskim porządku prawnym określa art. 91 → ust. 1 i 2 dot. prawa pierwotnego (bo jako umowy międzynarodowe), a ust. 3 dotyczy prawa wtórnego.

WYBORY I PRAWO WYBORCZE

POJĘCIA OGÓLNE

Wybory parlamentarne - regularne odnawianie składu parlamentu w wyniku decyzji podejmowanych w szczególnej procedurze przez ogół obywateli posiadających pełnię praw politycznych.

• są wynikiem realizacji zasady suwerenności Narodu i są formą weryfikacji rządzących przez rządzonych;

• wymóg wybieralności pierwszej izby parlamentu, ale drugiej niekoniecznie;

• też wybory na szczeblu lokalnym - do samorządów gminnych, czasem też wyższych stopniach podziału terytorialnego;

• też wybory prezydenta - szczególnie w państwach o prezydenckim systemie, ale nie tylko.

• wymóg przeprowadzenia w oparciu o zasadę pluralizmu politycznego, tj. zasadę swobodnego konkurowania partii politycznych i ich programów, z wyjątkiem partii nazistowskich i faszystowskich.

• oparte na szczególnej regulacji prawnej dla zapewnienia uczciwego przebiegu.

Prawo wyborcze ma dwa znaczenia:

• w znaczeniu podmiotowym to jedno z praw obywatela (nie człowieka!).

• czynne prawo wyborcze - prawo do głosowania i wybierania;

• bierne prawo wyborcze - prawo do kandydowania

• różnice mogą być znaczne - powszechność czynnego prawa to zasada absolutna, ale bierne prawo może być ograniczane, np. podwyższonym wiekiem.

• w znaczeniu przedmiotowym to gałąź prawa konstytucyjnego regulująca kwestie przygotowania, przeprowadzania i ustalania wyniku wyborów.

• podstawą są uregulowania w Konstytucji art. 62, art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, art. 98-101, art. 127-129, art. 169 ust. 2 i 3.

• ustawa z 12.04.2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu RP i Senatu RP (ows);

• w pracach nad nią ostre spory polityczne:

• zmieniono sposób obliczania głosów z metody d'Honda na metodę St.Laguë → w 2002 r. przywrócono d'Honda;

• znowelizowano ustawę o partiach politycznych, rozszerzając zakres subwencjonowania partii przez państwo.

• ustawa z 27.09.1990 r. o wyborze Prezydenta RP (uwp) - ważna nowela z 28.04.2000 r.;

• ustawa z 16.07.1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (owst);

• ustawa z 20.06.2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta

• ustawa z 23.01.2004 r. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego;

• duże znaczenie też uchwały Państwowej Komisji Wyborczej oraz sądowe interpretacje przepisów wyborczych, szczególnie TK, NSA i SN.

System wyborczy to całokształt prawnych i pozaprawnych reguł określających sposób przeprowadzania wyborów, a jego elementami są prawo wyborcze w znaczeniu przedmiotowym, oraz różne normy, zasady i zwyczaje, w szczególności polityczne, które wielokrotnie mają istotne znaczenie, np. kolejność kandydatów na listach wyborczych. W znaczeniu węższym to sposób ustalania wyniku wyborów (proporcjonalny czy większościowy).

Podstawowe zasady prawa wyborczego - historycznie ukształtowane zasady, traktowane dziś jako konieczne, choć przesłanki demokratyzmu wyborów (choć nie są wystarczające), określane tradycyjnym mianem przymiotników wyborczych, tj. powszechność, równość, bezpośredniość, tajność głosowania, proporcjonalność.

• mówi się niekiedy o nowym przymiotniku jakim jest wolność wyborów - odwołanie do zasady pluralizmu politycznego, min. w Ustawie Zasadniczej RFN i w polskiej Ordynacji do Parlamentu Europejskiego, też mała Konstytucja z 1992 r. wspominała o tym.

• Sejm ma pięcioprzymiotnikowe wybory, Senat trzy (powszechność, bezpośredniość, tajność głosowania), a prezydent czteroprzymiotnikowe, ze względu na jeden mandat nie ma proporcjonalności, w przypadku samorządu terytorialnego Konstytucja pozostawia swobodę ustawodawcy zwykłemu do wprowadzenia bądź nie proporcjonalności.

PODSTAWOWE ZASADY PRAWA WYBORCZEGO

ZASADA POWSZECHNOŚCI określa krąg podmiotów, którym przysługuje prawo wyborcze, wymagając by wszystkim dorosłym obywatelom przysługiwało, co najmniej czynne prawo wyborcze, a wszelkie ograniczenia mogą wynikać jedynie z naturalnych czynników, a nie politycznych.

Przesłanki czynnego prawa wyborczego są jednolite dla wszystkich rodzajów wyborów:

1. posiadanie obywatelstwa polskiego - wejście do UE „odrobinę skomplikowało sytuację” → patrz wybory lokalne;

2. ukończenie 18 lat najpóźniej w dniu głosowania - ograniczenie o charakterze naturalnym;

3. posiadanie pełni praw publicznych (w tym wyborczych) - art. 62 ust. 2 albo orzeczeniem sądu jako środek karny, albo jako kara samoistna orzeczona przez Trybunał Stanu → przesłanka ujęta w sposób wyczerpujący, tzn. niemożliwe jest rozszerzanie katalogu ograniczeń.

4. posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych - art. 62 ust. 2 - ubezwłasnowolnione prawomocnym wyrokiem sądy, ale takie postępowanie wszczyna się ze względów majątkowych, co w prawie publicznym nie ma znaczenia.

• cenzusy nie występują, z wyjątkiem cenzusu domicylu w wyborach lokalnych (art. 5 owst), ale nie w innych (art. 12 ows)

Bierne prawo wyborcze - krąg różny w zależności od rodzaju wyborów:

• przede wszystkim przesłanką jest wiek → wybory samorządowe - 18 lat; wybory do Sejmu - 21 lat; wybory do Senatu - 30 lat; wybory na Prezydenta - 35 lat;

• cenzus domicylu w wyborach parlamentarnych został wprowadzony tzw. lex Tymiński, ale ze względu na kontrowersje nie został powtórzony w nowej Konstytucji.

System gwarancji - system procedur i instytucji, zapewniający możliwość oddania każdej osobie głosu:

• nakaz wyznaczania wyborów na dzień wolny (art. 98 ust. 2 i art. 128 ust. 2)

• zasady tworzenia obwodów głosowania (jednostka terytorialna, w ramach której oddaje głosy określona grupa wyborców) - jednolita struktura, stałych obwodów, tworzone wg kryterium terytorialnego przez rady gmin na wniosek wójta (burmistrza, prezydenta), o wielkości 500-3000 mieszkańców, chyba że lokalne warunki przemawiają za inną liczbą oraz obwody specjalne (szpitale, zakłady karne i areszty śledcze, polskie statki morskie oraz placówki dyplomatyczne bądź konsularne, ale nie w koszarach wojskowych i policyjnych)

• instytucja rejestrów i spisów wyborców

• rejestr - o stałym charakterze, prowadzony przez gminy i aktualizowany na bieżąco, udostępniany do wglądu i możliwe jest złożenie reklamacji do wójta (burmistrza, prezydenta) z możliwością ostatecznego odwołania do sądu rejonowego.

• spis - sporządzany do każdych wyborów (referendów), udostępniany do wglądu, a reklamacje rozpatrywane jak w przypadku rejestrów. Obejmuje osoby stale zamieszkałe na terytorium obwodu, ale możliwe jest uzupełnienie na własny wniosek w razie przebywania czasowego na tym terenie, bądź w razie braku zamieszkania. Możliwe jest również uzupełnienie w dniu wyborów przez obwodową komisję wyborczą.

• instytucja zaświadczeń o prawie do głosowania - wydawane w urzędzie gminy danego wyborcy, z jednoczesnym wykreśleniem go ze spisu, ale nie z rejestru.

• procedura protestu wyborczego - każdy wyborcza bezprawnie niedopuszczony do wyborów może wnieść protest kwestionujący ważność, ale naruszenie to musi mieć wpływ na wynik wyborów.

ZASADA RÓWNOŚCI

• w znaczeniu formalnym - „jeden człowiek, jeden głos”, zasada ta ma charakter oczywisty i powszechnie przyjęty; w tym rozumieniu zasada ta odnosi się do wszystkich procedur wyborczych, włącznie z referendum.

• w znaczeniu materialnym - głos każdego wyborcy ma tą samą siłę → w okręgach jednomandatowych liczba mieszkańców powinna być podobna, a w wielomandatowych powinna być przydzielona odpowiednio do liczby mieszkańców.

• 2 metody zapewnienia materialnej równości:

• tzw. stała norma przedstawicielstwa - ustalenie liczby mieszkańców na 1 mandat (np. w Polsce w latach 1952-60);

• tzw. jednolita norma przedstawicielstwa - ustalenie stałej liczby posłów i dopasowywanie tej liczby mandatów do aktualnej struktury ludności (a nie wyborców), wg. art. 137 ust. 1 ows dzieli się liczbę mieszkańców przez liczbę posłów w danym okręgu.

• Sejm - wybory równe, Senat - nie (początkowo koncepcja związana z taką samą reprezentacją województw, ale w nowej ordynacji rozdział mandatów pokierowany liczbą ludności, z zastrzeżeniem, że województwo może zostać podzielone na mniejsze okręgi wyborcze, ale musi zostać zachowana w ramach województwa jednolita norma przedstawicielstwa)

• w wyborach do Parlamentu Europejskiego - pominięto tą kwestię.

• stosunek zasady równości do biernego prawa wyborczego

• każdy kto ma bierne prawo wyborcze, ma równe prawo zostania kandydatem;

• granice dopuszczalnego zróżnicowania sytuacji prawnej partii możliwe jest z uwzględnieniem zasady proporcjonalnej równości szans; w sferze prawnej żadne uprzywilejowanie kandydatów nie może mieć miejsca (wyrok TK z 1994 r.), natomiast w sferze działań niepaństwowych (np. wewnątrz partyjnych) jest do pewnego stopnia dopuszczalne.

ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI - oznacza, że wyborca oddaje swój głos na osobę/y, które mają być wybrane, tzn. decyduje bezpośrednio o składzie organu przedstawicielskiego; zakaz organizowania wyborów na zasadzie wielostopniowości. Zasada ta dotyczy w Polsce wszystkich procedur wyborczych, natomiast system pośredni jest typowy dla organizacji społecznych, stowarzyszeń, partii politycznych, itp.

• w latach 1993-1997 - lista ogólnopolska - pewna modyfikacja zasady pośredniości; zniesiona w 2001 r.

• głosować można tylko osobiście, a nie przez e-mail, czy pocztę → kwestia sporna czy jest to element zasady bezpośredniości, czy odrębny problem techniki głosowania?

ZASADA TAJNOŚCI GŁOSOWANIA - oznacza zagwarantowanie każdemu obywatelowi, że treść jego decyzji nie będzie mogła być ustalona i ujawniona i pełni istotną rolę gwarancyjną, będąc jednocześnie powiązana z zasadą wolności wyborów.

• ma charakter bezwzględny - tzn. stanowi obowiązek, a nie uprawnienie wyborcy → doświadczenia PRL, kiedy to listami bez skreśleń i różnymi naciskami, spowodowano powstanie obawy przed korzystaniem z kabin. Od 1989 r. istnieje obowiązek tajnego głosowania i jest on jednolity dla wszystkich procedur (patrz art. 68 ust. 4 i 5, art. 61 ust. 1, art. 66 ust. 1 ows).

• gwarancje zasady tajności:

• karty do głosowania muszą być jednakowe;

• nakaz urządzenia odpowiedniej ilości kabin;

• przygotowania odpowiedniej ilości przyborów do pisania;

• wejście do kabiny tylko samemu;

• osobiste wrzucenie karty do urny;

• art. 251 § 2 kk - przestępstwem jest zapoznanie się z treścią głosu wbrew woli głosującego.

• pewnym zakłóceniem tej zasady jest sposób zgłaszania kandydatów - konieczność przedstawienia list poparcia.

ZASADA PROPORCJONALNOŚCI - odnosi się do sposobu ustalania wyniku wyborów

• zasada większości względnej - ten co uzyskał największą liczbę głosów, został wybrany oraz zasada większości bezwzględnej - wymóg uzyskania więcej niż 50% poparcia → ułatwia wyłonienie efektywnego parlamentu, ale może być on niereprezentatywny, gdyż system ten preferuje dwupartyjność.

• zasada proporcjonalności - daje większą reprezentatywność, gdyż mandaty przydzielane są proporcjonalnie do odsetka głosów, jakie uzyskały poszczególne partie. System proporcjonalny wymaga tylko jednej tury wyborów, ale okręgi muszą być wielomandatowe (im więcej mandatów tym większa proporcjonalność).

• sposoby rozdzielania głosów w systemie proporcjonalnym - wymaga skomplikowanych obliczeń matematycznych, stąd powstał szereg systemów: Hare'a (Hare-Niemeyera), Hagenbacha-Bischoffa, St. Laguë, d'Honda.

• system d'Honda - liczby głosów oddanych na poszczególne listy w okręgu wyborczym porządkuje się w kolejności od największej do najmniejszej, następnie dzieli przez kolejne liczby całkowite (2,4,6 itd), a z powstałej tabeli ilorazów wybiera się kolejno tyle największych liczby, ile jest mandatów.

• w ordynacji do Sejmu stosowany w latach 1993, 1997, odstąpiono w ordynacji z 2001, ale przywrócono w 2002 r. Przyjęty też w ordynacji do Parlamentu Europejskiego i w wyborach do samorządu terytorialnego.

• preferuje duże partie.

• system St.Laguë - też polega na budowie tabeli ilorazów, ale dzielnikiem są liczby nieparzyste.

• w polskiej wersji był zmodyfikowany - zamiast 1, dzielnikiem było 1,4.

• preferuje małe partie.

• tzw. listy państwowe (ogólnopolskie) - pewną liczbę mandatów obsadza się na poziomie kraju proporcjonalnie do uzyskanych mandatów w okręgach. W Polsce było to 69 mandatów i stosowano system d'Honda. Poprawiało to sytuację małych partii oraz wyrównywało pewne niesprawiedliwości w podziale mandatów, ale stanowiło jednocześnie parasol ochronny dla liderów partyjnych. Wyborca nie oddawał głosu na listę krajową.

• tzw. progi wyborcze (klauzule zaporowe) - wymóg uzyskania minimalnego odsetka głosów w skali całego kraju. Głosy oddane na partie, które nie przekroczyły progu przepadają i jako 100% liczą się głosy tych partii, które przekroczyły próg. Progi przeciwdziałają nadmiernemu rozdrobnieniu - w 1991 r. zrezygnowano z progów i do Sejmu weszło 30 partii, a parlament upadł po niecałych 2 latach. Kolejne wybory już z progami wyłoniły stabilne parlamenty, ale w 1993 r. zmarnowało się ok. 30% głosów, co spowodowało krytykę parlamentu, jako niereprezentatywnego. Ale już w kolejnych dwóch wyborach zmarnowało się po ok. 10% głosów.

• 5% - pojedyncze partie, ugrupowania czy grupy wyborców; 8% - komitety koalicyjne; 5% - jednolity próg w wyborach do sejmików, rad powiatowych oraz rad gmin na prawach powiatów, oraz do Parlamentu Europejskiego. Bez progu do rad gmin.

• wyjątek od wymogu zdobycia progu - mniejszości narodowe.

ORGANIZACJA WYBORÓW

Organizacja wyborów odbywa się w następujących etapach:

• zarządzenie wyborów:

• wybory do Sejmu i Senatu (zawsze łącznie) zarządza prezydent w drodze postanowienia, nie później niż 90 dni przed końcem kadencji obu izb (art. 98 ust. 1). Wybory wyznacza się na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu 30 dni przed końcem kadencji (art. 98 ust. 2), w przypadku skrócenia kadencji wybory muszą się odbyć nie później niż 45 dni od dnia zarządzenia o skróceniu kadencji.

• wybory prezydenckie zarządza Marszałek Sejmu i muszą się one odbyć między 100 a 75 dniem przed upływem kadencji prezydenta, w przypadku opróżnienia urzędu zarządzone w ciągu 14 dni i odbyć się muszą w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów.

Okręg wyborczy - to jednostka terytorialna, w ramach której wybierana jest określona liczba posłów lub senatorów. W skład każdego okręgu wchodzi pewna liczba obwodów głosowania.

Obwód głosowania - to jednostka terytorialna, w ramach której oddaje głosy określona grupa wyborców.

Komisje wyborcze - to szczególny organ państwowy powołany do przeprowadzenia wyborów. Wyróżnia się:

• Państwową Komisję Wyborczą - organ stały, który składa się z 9 członków będących sędziami - 3 TK, 3 SN i 3 NSA, wskazani przez swojego przewodniczącego, a powoływani przez Prezydenta. Zadania:

• powołuje swojego przewodniczącego i 2 zastępców;

• nadzorczo-organizacyjne wobec niższych komisji;

• czynności wyborcze (np. rejestruje kandydatów na Prezydenta, ogłasza wyniki wyborów, wydaje wytyczne wiążące [quasi-prawotwórcze] dla niższych komisji i wyjaśnienia dla inny organów państwowych).

• Okręgowe Komisje Wyborcze (Wojewódzkie w przypadku referendum) - nie są stałe (tworzone odrębnie dla każdych wyborów), składające się z sędziów sądów apelacyjnych, okręgowych i rejonowych, zgłaszani przez Ministra Sprawiedliwości, a powołuje ich Państwowa Komisja Wyborcza, na czele stoi wojewódzki komisarz wyborczy lub jego zastępca. Zadania:

• rejestrują kandydatów (Senat) i okręgowe listy kandydatów (Sejm) oraz ustalają wyniki głosowania w okręgach (wszystkie wybory).

• nadzór na niższymi komisjami.

• Obwodowe Komisje Wyborcze - składają się z przedstawicieli wyborców (nie muszą być składem sędziowskim), powoływane odrębnie na każde wybory przez wójtów lub okręgowe komisje wyborcze (wybory prezydenckie). Zadania to: przeprowadzenie głosowania, ustalenie jego wyników, przekazanie ich do wyższej komisji wyborczej oraz podanie do publicznej wiadomości.

• zgłaszanie kandydatów

• wybory prezydencie - 3 etapy:

• I - zawiązanie komitetu wyborczego, popierającego kandydata na zasadzie wyłączności, przez min. 15 obywateli, pod warunkiem uzyskania 1000 podpisów i złożenia zgody kandydata i jego oświadczenia lustracyjnego → PKW rejestruje komitet, a spory rozstrzyga SN.

• II - zebranie 100000 podpisów i formalne zgłoszenie kandydata do PKW, a spory rozstrzyga SN.

• III - PKW sporządza i ogłasza listę kandydatów i rozpoczyna się kampania wyborcza. Jednocześnie prowadzone jest przez sąd apelacyjny (=lustracyjny) postępowanie sprawdzające prawdziwość oświadczeń lustracyjnych.

• wybory do Senatu - kandydatów zgłaszają partie polityczne i wyborcy (komitety wyborców). Kandydować można tylko w jednym okręgu i nie można równocześnie kandydować do sejmu. Kandydat wyraża zgodę oraz oświadczenie lustracyjne (nieprawda = odebranie mandatu). Każdy kandydat do zgłoszenia musi uzyskać min. 3000 podpisów osób stale zamieszkujących w okręgu. Rejestruje okręgowa komisja, a spory rozstrzyga PKW.

• wybory do Sejmu - tylko listy kandydatów przez partie polityczne lub wyborców (min. 15) tworzące komitet wyborczy. Progi wyborcze zmuszają do tworzenia list w całym kraju, a nie tylko w danym rejonie (nie dotyczy mniejszości). Każdy kandydat składa zgodę i oświadczenie lustracyjne, a lista musi uzyskać 5000 podpisów wyborców stale zamieszkujących w danym okręgu (nie dot. komitetów, które zarejestrowały listy w min. połowie okręgów wyborczych). Liczba kandydatów na liście nie może przekroczyć dwukrotności mandatów, a kolejność (choć teoretycznie nie ma znaczenia) ustala komitet zgłaszający. Listy zgłaszane w okręgowych komisjach wyborczych, a spory rozstrzyga PKW, chyba że dotyczą braku wymaganej liczby podpisów, wtedy sąd okręgowy.

• kampania wyborcza - prawo ingeruje w nią w bardzo niewielkim zakresie. Wg ordynacji wyborczej kampania zaczyna się z dniem ogłoszenia wyborów, a kończy na 24h przed głosowaniem. Ordynacja wyborcza:

• zapewnia swobodę w prowadzeniu kampanii (zbieranie podpisów, agitacja, itd.)

• nakłada obowiązki na podmioty prowadzące kampanię, jak obowiązek „posprzątania” po kampanii (plakaty itp.) oraz oznaczenia wszelkich materiałów reklamujących, by wiadomo było do kogo należą, zakaz naklejania ich na niektórych budynkach, zakaz prowadzenia agitacji na terenie zakładów pracy i instytucji publicznych, jeśli zakłóca to pracę, oraz na terenie jednostek wojskowych, zakaz podawania sondaży w ostatniej dobie.

• ustanawia szczególną i przyspieszoną procedurę sądową reagowania na rozpowszechnianie nieprawdziwych danych i informacji (24h dla obu instancji), obok normalnej procedury cywilnej czy karnej.

• ustanawia szczególne zasady dostępu do radia i telewizji - ten sam nieodpłatny dostęp do mediów dla wszystkich komitetów. Możliwy jest odpłatny czas dodatkowy. Obowiązek zachowania rzetelności i neutralności politycznej przez media. Przepisy nie dotyczą dostępu do prasy.

• ustanawia szczególne zasady w sprawie finansowania kampanii - ze środków własnych komitetów wyborczych pochodzących tylko w Funduszu Wyborczego partii (wpłaty partii, kredyty, spadki, zapisy, darowizny o maksymalnej wartości w przypadku darowizn od osób fizycznych), komitety koalicyjne i komitety wyborcze mogą uzyskiwać środki finansowe jedynie przez osoby fizyczne, będące obywatelami polskimi. Ustalenie maksymalnej wysokości wydatków wyborczych (nadwyżka zebranych pieniędzy - partie - na przyszłą kampanię, komitety wyborców - na cele charytatywne). Obowiązek złożenia sprawozdania o przychodach, wydatkach i zobowiązaniach komitetu do PKW, spory z SN, publikowane w Monitorze Polskim. Odrzucenie powoduje utratę prawa do dotacji i subwencji.

• głosowanie - w lokalach obwodowej komisji wyborczej, od 6.00-20.00, przy obecności min. 3 członków obwodowej komisji. Komitety wyborcze mogą wyznaczyć swoich mężów zaufania. Nieważne głosy - zaznaczenie więcej kandydatów niż możliwe, brak skreśleń, głosowanie na innej karcie. Dopiski nie mają wpływu na ważność głosu.

• ustalenie wyników - najpierw liczenie frekwencji, potem liczenie głosów nieważnych, potem głosów oddanych na poszczególnych kandydatów/listy → wyniki podawane do publicznej wiadomości i do wyższych komisji. PKW sumuje głosy w skali kraju, sprawdza progi i dokonuje podziału mandatów, oraz wydaje posłom zaświadczenie o wyborze i przedkłada Marszałkowi Sejmu i SN sprawozdanie o wyborze. W przypadku Senatu - kończy się na okręgowych komisjach. W wyborach prezydenckich okręgowe komisje dokonują jedynie zbiorczego zliczenia głosów, a wynik ustala PKW. Przy braku większości bezwzględnej

• weryfikacja wyników - oceny ważności wyborów dokonuje władza sądownicza (art. 101 i art. 129). 2 etapy:

• orzekanie o protestach - wnoszone przez wyborcę w formie pisemnej do SN w ciągu 7 dni od ogłoszenia wyników wyborów, rozpatrywane w składzie 3 sędziów Izby Administracji, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, którzy wydają opinię w przedmiocie protestu (uchwała SN z 1995 - podstawą unieważnienia wyborów może być tylko wiarygodny, udokumentowany i sprawdzalny wpływ naruszeń prawa na wynik wyborów).

• wybory parlamentarne - naruszenie ordynacji dot. głosowania i ustalania wyników wyborów;

• wybory prezydenckie - naruszenie ustawy o wyborze Prezydenta.

• orzekanie o ważności - SN w składzie całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych rozpatruje sprawozdanie Państwowej Komisji Wyborczej oraz opinie swoich składów orzekających o protestach i na tej podstawie orzeka o ważności wyborów. W wyborach parlamentarnych ma na to 90 dni (po rozpoczęciu), a w prezydenckich 30 dni (przed objęciem). Orzeczenie może dotyczyć nieważności wyboru danego posła/senatora, lub wyborów w ogóle.

• uzupełnienie składu Sejmu lub Senatu - W przypadku wygaśnięcia mandatu posła/senatora → (art. 177 ust. 1 i 2 oraz art. 213 ust. 1 i 2 ows) tzn. odmowa złożenia ślubowania; utrata biernego prawa wyborczego, zrzeczenia się mandatu; śmierci; naruszenie przepisów o incompatibilitas, orzeczenia o złożeniu przez posła fałszywego oświadczenia lustracyjnego.

• o pozbawieniu mandatu z powodu naruszenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo zakaz nabywania takiego majątku orzeka Trybunał Stanu (art. 107).

• Marszałek Izby stwierdza wygaśnięcie mandatu. Marszałek Sejmu postanawia o zajęciu wolnego miejsca przez kandydata, który uzyskał kolejno największą ilość głosów (podobnie w Parlamencie Europejskim), a w przypadku senatora zarządzane są wybory uzupełniające (o ile mandat wygasł przed połową kadencji).

ZASADY USTROJU RZECZYPOSPOLITEJ

POJĘCIE ZASAD USTROJU

• Tożsamość konstytucyjna państwa to suma zasad podstawowych, które dotyczą ustroju w państwie i systemu władzy. Z reguły zasady te określają suwerena, ustanawiają podstawowe formy wykonywania i rodzaje organów państwowych powołanych do sprawowania tej władzy. Określają płaszczyznę formalną władzy (sposoby sprawowania władzy) jak i płaszczyznę materialną (treść wykonywania władzy);

• we współczesnym konstytucjonalizmie - szereg zasad wspólnych, wyznaczających standard demokratycznego państwa, choć są one formułowane w różny sposób, często uzupełniane deklaracjami o bardziej szczegółowym charakterze. Często też nie są zdefiniowane, pozostawiając definicję pojęć dla judykatury i doktryny, z możliwością odwołania się do pozaprawnych pojęć, przez co nadaje się im elastyczności;

• w Konstytucji z 1997 r. postanowienia dot. zasad ustroju zostały umieszczone głównie w rozdziale I (Rzeczypospolita), ale można je również wyinterpretować z innych rozdziałów (głównie z rozdziału II) i preambuły. Postanowienia z rozdz. I mają różny stopień abstrakcyjności od ogólnych o szczególnej doniosłości (art. 1, 2, 4, 8, 10) poprzez szczegółowe unormowania (art. 13, 17, 26) aż po przepisy mające postać raczej norm, niż zasad (art. 11 ust. 2, 21 ust. 2, 27, 28, 29);

• konstytucja krytykowana jest, gdyż wg niektórych jest w wielu miejscach „przegadana i mało jurydyczna”, ale takie ujęcie zasad pozostawia doktrynie swobodę w ustalania katalogu zasad ustroju.

• 7 podstawowych zasad o ustabilizowanej treści omówione poniżej:

ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU

• określenie suwerena, czyli tego, do kogo należy władza w państwie - art. 4 ust. 1 - naród;

• aspekt negatywny zasady oznacza, zakaz wprowadzenia monarchii, czy wyróżniania jakiś grup społecznych lub kategorii obywateli ponad naród;

• aspekt pozytywny - zdefiniowanie pojęcia narodu → bardzo trudne, gdyż to nie jest tylko etniczne pojęcie, ani też związane tylko z obywatelstwem, gdyż z jednej strony konstytucja w preambule definiuje naród jako wspólnotę wszystkich obywateli, ale w art. 6 odnosi się też do Polaków, zamieszkałych zagranicą

• z punktu widzenia wykonywania władzy decydującym kryterium jest posiadanie praw publicznych, co prawo precyzyjnie konstruuje;

• ważne jednak dla wykonywania tej władzy jest obowiązek zachowania tożsamości Rzeczypospolitej, obejmującej nie tylko aktualnych obywateli, ale i wspólnej historii i tradycji, do czego nawiązuje preambuła mówiąc o „tysiącletnim dorobku, chrześcijańskim dziedzictwie, więzach wspólnoty z rodakami rozsianymi po całym świecie” czy art. 6 ust. 1 mówiący o kulturze jako źródle tożsamości narodu, jego trwania i rozwoju, a odwołanie art. 1 „Rzeczypospolita jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli” w powiązaniu z tekstem preambuły traktuje Polskę jako historyczną wspólnotę, stanowiącą istotę dzisiejszego państwa polskiego;

• art. 4 ust. 2 określa podstawowe formy wykonywania władzy przez Naród. W przepisie tym pojęciu Naród nadaje się bardziej techniczne znaczenie.

• demokracja bezpośrednia - jej formy to: ogólne zgromadzenie wyborców (N), referendum (T), inicjatywa ludowa (T - art. 118 ust. 2) i veto ludowe (N);

• Konstytucja przewiduje 4 rodzaje referendum:

• art. 125 - ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa;

• art. 90 ust. 3 - „referendum unijne”;

• art. 235 ust. 6 - referendum konstytucyjne zatwierdzające zmiany rozdziału I, II i XII;

• referendum lokalne.

• demokracja pośrednia (przedstawicielska) - wskazane na pierwszym miejscu w konstytucji przez co uznane za podstawową formę sprawowania władzy.

• Wymogi istnienia demokracji pośredniej:

• istnienie parlamentu (art. 10, art. 95);

• demokratyczna procedura wyłaniania izb (powszechność, bezpośredniość, równość i tajność głosowania) (art. 96 ust. 2 i art. 97 ust. 2);

• regularnie odbywające się wybory (art. 98);

• przedłużenie kadencji tylko w sytuacjach nadzwyczajnych (art. 228);

• system polityczny oparty na zasadach pluralizmu (art. 11-13);

• odpowiednio silna pozycja i kompetencje w systemie organów państwowych.

• przedstawiciel Narodu:

• art. 104 (art. 108) - posłowie i senatorowie przedstawicielami Narodu, ale zasada mandatu wolnego;

• Konstytucja nie określa Prezydenta mianem przedstawiciela Narodu, choć materialnie jest nim, gdyż pochodzi z wyborów powszechnych, co nadaje mu szczególną pozycję;

• organy przedstawicielskie to też organy samorządu lokalnego, ale ze względu na ograniczony terytorialnie zakres ich legitymacji nie są traktowani jako przedstawiciele Narodu.

ZASADA NIEPODLEGŁOŚCI I SUWERENNOŚCI PAŃSTWA

• nie ma tak uniwersalnego charakteru jak inne zasady, ale została silnie podkreślona ze względu na historyczne doświadczenia poczynając od okresu rozbiorów, poprzez doświadczenia II wojny światowej, a kończąc na okresie PRL. Zresztą jest to typowa konstrukcja dla konstytucji państw, które odzyskały niepodległość, a i inne państwa też jej używają;

• wstęp - nawiązuje do walki przodków o niepodległość, jak również przypomina okres, w którym Naród pozbawiony był możliwości suwerennego i demokratycznego stanowienia o losie Ojczyzny;

• art. 5 wskazuje na zadania Rzeczypospolitej, wskazując, że są to strzeżenie niepodległości i nienaruszalności terytorium i stawia je na pierwszym miejscu wśród tych zadań;

• art. 26 ust. 1 określa w tym kontekście rolę Sił Zbrojnych, a art. 85 ust. 1 obywatelski obowiązek ochrony Ojczyzny;

• art. 126 ust. 2 stawia Prezydenta na straży suwerenności i bezpieczeństwa Państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.

• Niepodległość to odrębny byt państwowy, a suwerenności to zdolność państwa do samodzielnego decydowania o dotyczących go sprawach.

Zasada ta nie oznacza zakazu włączenia się w proces integracji europejskiej (NATO i UE). Ograniczenie suwerenności może nastąpić jedynie na podstawie wyraźnego postanowienia konstytucyjnego, dlatego wszystkie konstytucje państw członkowskich UE mają tzw. europejskie klauzule → art. 90, który nie mówi o transferze suwerenności, ale o transferze kompetencji, przy czym konstytucja wprowadza szereg gwarancji i zabezpieczeń:

• ograniczony zakres przekazania kompetencji do niektórych spraw, nie ma więc charaktery uniwersalnego przeniesienia, a dodatkowo nie zostaną przeniesione wszystkie kompetencje stanowiące o suwerenności państwa, nawet, jeśli niektóre z nich będą o nie zahaczać (stanowienie prawa, wymierzanie sprawiedliwości, zapewnianie porządku, decydowanie o finansach państwowych, tworzenie i utrzymywanie armii). Dlatego ewentualne wejście do strefy euro prawdopodobnie pociągnie za sobą zmianę konstytucji;

• złożony tryb procedury dochodzenia do skutku takiej umowy międzynarodowej, tzn. albo zgoda parlamentu 2/3 za albo decyzja Narodu w referendum;

• zmiany zakresu kompetencji wymagają zawarcia nowej umowy, przyjmowanej w/w procedurze;

• możliwość wystąpienia z UE, choć w sensie gospodarczym byłoby to samobójstwo. W obecnym stanie prawnym nie ma takiej możliwości, ale jest to prawo domniemane a dodatkowo min. Federalny Trybunał Konstytucyjny RFN uznał, że każde państwo ma prawo wystąpić z UE). Projekt takich postanowień znajduje się w projekcie Konstytucji UE;

• Z zasadą suwerenności i niepodległości wiążą się też przepisy dot. wprowadzenia stanu wojny (art. 116) i użycia Sił Zbrojnych (art. 117)

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO

Historia i idea

• idea państwa prawnego stworzona została w niemieckiej doktrynie XIX w., ale pełne urzeczywistnienie znalazła w Ustawie Zasadniczej RFN z 1949 r.;

• pojęciu „państwo prawne” można przypisać szereg znaczeń, z jednej strony traktowane jest jako suma zasad ustrojowych, a w pierwotnym znaczeniu, w aspekcie wąskim, formalnym dot. nakazu przestrzegania prawa przez wszystkich adresatów, przede wszystkim przez organy państwowe (art. 7 - organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa);

• w Polsce wprowadzona przez nowelę grudniową z 1989 r., a obecnie zawarta w art. 2 zasada jest identycznie sformułowana co wtedy w art. 1, co doprowadziło TK do utrzymania w mocy poprzednich swoich wypowiedzi na ten temat, choć ograniczył odnalezione zasady tylko do tych, które wciąż nie zostały w Konstytucji wymienione (a dotyczą metod działania władzy publicznej), a pominą te, które znalazły już swoje miejsce (jak prawo do sądu, prawo do prywatności, wyłączność ustawy w ustanawianiu przepisów prawa odnoszących się do praw i wolności, itd.);

• wykładnia tej zasady wg TK skupiała się na stanowieniu prawa, co doprowadziło do uznania, że nieodzownym elementem demokratycznego państwa prawnego są Zasady Przyzwoitej Legislacji, dla których podstawą jest Zasada Ochrony Zaufania Obywatela do Państwa (= zasada lojalności państwa do obywatela), która wyznacza minimum reguł uczciwości (zakaz ustanawiania pułapek na obywatela), opierając się na Zasadzie Pewności Prawa (bezpieczeństwa prawnego), które wyraża się w stanowieniu norm nienagannych z punktu widzenia techniki legislacyjnej i szanowaniu istniejących stosunków prawnych. W ramach tej ogólnej zasady zaufania TK sformułował szereg wymogów stanowienia prawa:

• zakaz wstecznego działania prawa, a dokładnie lex severior retro non agit, co zależy też od dziedziny prawa - bezwzględny zakaz w prawie karnym (art. 42 ust. 1), czy prawie podatkowym, a także od istnienia „zupełnie wyjątkowych okoliczności”, takich jak np. realizacja konstytucyjnej wartości ważniejszej od chronionej zakazem retroakcji, czy natury normowanych stosunków. Podobnie stanowi SN uznając zasadę tą za „kanon podstawowych dyrektyw państwa prawnego”.

• nakaz ustanawiania odpowiedniej vacatio legis - zarówno ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i innych aktów prawnych jak i orzecznictwo TK uznają, że odstępstwo od 14 dniowego vacatio legis dopuszczalne jest w przypadku istotnych okoliczności, albo gdy nowe przepisy nie wymagają takiego okresu. Ale wszędzie tam gdzie nowe przepisy dot. obywateli należy zastosować „odpowiedni” czas, który może być nawet dłuższy niż 14 dni .

• ochrona praw nabytych i interesów w toku - dotyczy praw nabytych słusznie, a ograniczenie tej zasady może nastąpić w sytuacjach wyjątkowych, np. w przypadku groźby kryzysu gospodarczego dopuszczalne jest zamrożenie wynagrodzeń, czy waloryzacja rent i emerytur. Dotyczy też tzw. ekspektatyw nabycia praw, ale tylko tzw. maksymalnie ukształtowanych, tzn. gdy spełnione są już wszystkie przesłanki ustawowe nabycia praw pod rządami danej ustawy. Dodatkowym czynnikiem ocenianym pod kątem ograniczenia tej zasady jest, na ile oczekiwania jednostki dot. ochrony praw nabytych są usprawiedliwione i racjonalne. Z zakresu podmiotowego tej zasady wyłącza się Skarb Państwa, gdyż państwo ma zapewniać tą ochronę, a nie być jej podmiotem. Ważne dla tej zasady jest to, iż nie ustanawia ona zakazu niezmienności prawa, ani nawet znoszenia praw podmiotowych.

• zasada określoności przepisów prawa - to wymóg takiej konstrukcji przepisów, by adresat bez trudności mógł określić konsekwencje prawne z nich wynikające, tzn. nakaz używania pojęć jasnych i klarownych oraz zakaz używania pojęć sprzecznych lub umożliwiających dowolną interpretację. Wymagania te dot. też umieszczania przepisów w odpowiednich ustawach dot. danej materii.. Z zasadą tą wiąże się obowiązek jednolitego stosowania prawa i choć organy administracji mogą zmienić pogląd, to muszą go umotywować i nie może to być nagminne.;

• zasada proporcjonalności (zakaz nadmiernej ingerencji) - dot. treści stanowionego prawa i zawiera nakaz, by dla przyjętego celu stosować tylko te środki, które są niezbędne dla jego realizacji (proporcjonalne);

• hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego - :

• nadrzędność konstytucji i system procedur gwarantujących jej ochronę;

• zwierzchnictwo ustawy i jej wyłączność w sprawach wolności i praw oraz prawa daninowego;

• wykonawczy charakter regulacji przyjmowanych przez organy rządowe.

• Zasady Sprawiedliwości Społecznej - nawiązanie do pojęcia „państwa socjalnego”, tzn. państwa, które ma być do pewnego stopnia opiekuńcze. Zasada ta może być równie traktowana:

• jako wskazówka interpretacyjna do wykładni przepisów prawa - wybierać te interpretacje, które służą realizacji tej zasady;

• jako obowiązek wszystkich organów władzy publicznej, w tym ustawodawcy do realizowania tej zasady, a inne działanie tych organów musiałoby być uznane za sprzeczne z Konstytucją. W takim ujęciu wzrosła by rola TK, ale jego ocena aktów prawnych pod kątem tej zasady byłaby oceną nie jurydyczną, nie normatywną, a pozaprawną, co nie należy do zadań władzy sądowniczej, tylko ustawodawczej.

• dlatego zasada ta zawiera w sobie ogromny potencjał, ze względu na który używanie pojęcia „sprawiedliwości społecznej” musi być ostrożne i powściągliwe.

ZASADA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

• pojęcie to wywodzi się z prac Hegla, ale w Polsce zaistniało w latach 80'tych, w tzw. okresie „pierwszej Solidarności”, jako hasło przeciwko stanowi rzeczy, w którym człowiek był przedmiotem władzy, a nie jej podmiotem → początek urzeczywistniania tej zasady to zmiana ustrojowa 1989 r.;

Konstytucja nie używa tego pojęcia, ale daje wyraz tej zasadzie w szeregu postanowień. Zasada ta zakłada po pierwsze, że człowiek w społeczeństwie występuje w kilku podstawowych rolach społecznych (politycznej, zawodowej i terytorialnej) i w każdej z nich ma pewne dążenia; po drugie owe dążenia są zróżnicowane u różnych ludzi, więc proces ich wyrażania musi być pluralistyczny, tzn. umożliwiający równoległe istnienie konkurencyjnych programów i tworzenie organizacji urzeczywistniające je.

• zasada pluralizmu politycznego wyraża się w swobodzie tworzenia i działania partii politycznych, co zostało wyrażone w Konstytucji (art. 11) i w ustawie o pp.

• definicja partii i jakie musi spełniać warunki:

• członkami partii mogą być tylko obywatele polscy;

• zrzeszać się mogą w partii tylko na zasadach dobrowolności i równości;

• celem działania partii jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy;

• partie mają uprzywilejowaną pozycję w kształtowaniu polityki państwa;

• musi zostać zarejestrowana w Sądzie Okręgowym w Warszawie, ale sąd nie może odmówić wpisu, jeśli zostaną spełnione warunki formalne;

• ograniczenia wprowadza art. 13:

• dot. programu (faszyzm, nazizm, komunizm, nienawiść rasowa lub narodowościowa);

• dot. metod działania (użycie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę, utajnienie struktur lub członkowstwa)

• sąd może odmówić zarejestrowania takiej partii, a w stosunku do już istniejącej partii TK rozstrzyga czy cele i działania partii są sprzeczne z konstytucją, co powoduje likwidację partii.

• działanie innych organizacji realizujących różne interesy i dążenia, inne niż zdobywanie władzy, choć mogą wpływać na proces podejmowania politycznych decyzji i wtedy nazywa się je grupami interesów, stanowiącymi tło partii. Konstytucja w art. 12 i art. 58 reguluje ich sytuację prawną, a ograniczenia z art. 13 odnoszą się tez do nich. Podstawową formą są stowarzyszenia (ustawa o stowarzyszeniach);

• związki zawodowe - wolność ta zagwarantowana jest też w prawie międzynarodowym (min. Konwencja nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy) oraz w Konstytucji w art. 12. Konstytucja też wskazuje podstawowe dziedziny ich działania (art. 59).

• ze względu na doświadczenia Solidarności, która była w rzeczywistości związkiem zawodowym, ale działała w sferze polityki uznaje się związki za quasi partie polityczne, pomimo zmiany warunków i możliwości istnienia oddzielnych struktur politycznych. Tak min. orzekł TK w 1998 r. w sprawie ograniczenia wolności zrzeszania się pracowników merytorycznych NIK, uznając związki zawodowe za quasi partie;

• samorząd zawodowy - tworzone dla sprawowania pieczy nad wykonywaniem zawodu w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony mogą być tworzone w drodze ustawy, nie mogą jednak ograniczać wolności wykonywania zawodu, ani wolności podejmowania działalności gospodarczej (art. 17)

• samorząd terytorialny - ma gwarantować podmiotowość obywatela jako mieszkańca danej jednostki terytorialnej. Istnienie samorządu jest konieczną cechą demokratyzmu państwa, a Konstytucja formułuje bezwzględny nakaz istnienia samorządu i na jego rzecz ustanawia kompetencję wykonywania istotnej części zadań przyznanych im przez ustawy. Podstawową rolę odgrywa gmina (art. 164 ust. 1 i 3) na rzecz, której ustanowione jest domniemanie kompetencyjne;

• inne formy urzeczywistniające zasadę społeczeństwa obywatelskiego i pluralizmu politycznego to istnienie:

• środków masowego przekazu - zasada wolności uznawana za podstawę demokracji, pluralizmu, zagwarantowana w art. 14;

• kościołów i związków wyznaniowych - choć ich rola wiąże się raczej z wolnością wyznania, to jednak specyficzna historia kościoła w Polsce i jego rola polityczna zmusza zaliczenie ich istnienia do jednego z warunków pluralizmu politycznego. Poza ogólnym zapewnieniem wolności sumienia i religii, Konstytucja wprowadza w art. 25 dodatkowe zasady:

• równouprawnienie (nie absolutną równość) kościołów i związków wyznaniowych;

• bezstronność państwa w sferze przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych;

• poszanowanie autonomii i współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego kościoła i związków;

• stosunki oparte na ustawach, wydanych na podstawie umów RM ze związkami lub Stolicą Apostolską.

ZASADA PODZIAŁU WŁADZ

• jedna z najstarszych zasad, znana już za czasów Arystotelesa, ale rozwinięta w XVII i XVIII w. przez John'a Locke'a i Charlesa Montesquieu, była przeciwieństwem zasady absolutyzmu monarszego i w tym sensie jest jedną z gwarancji demokratyzmu systemu władzy.

• 2 składniki zasady:

• 2 znaczenia zasady:

• przedmiotowe (funkcjonalne) - polega na wydzieleniu pewnych rodzajowo odmiennych sfer władzy, takich jak ustawodawstwo, wykonywanie praw i sądzenie. Takie podejście było już u Arystotelesa;

• podmiotowe (organizacyjne) - polega na wyodrębnieniu grup organów sprawowania władzy. Zasługą Locke'a i Montesquieu było połączenie tych dwóch znaczeń → czyli że każdej ze sfer władzy odpowiada odrębna grupa organów władzy

• system hamulców i równoważenia władz, gdyż konstruowanie systemu władz w państwie nie polega na tworzeniu nowych organów, a raczej na tworzeniu relacji między już istniejącymi. Relacje te opierają się na zasadzie równości tych władz, a każda z nich powinna mieć instrumenty umożliwiające jej hamowanie działania innej władzy i na odwrót.

• Konstytucja z 1997 r. w art. 10 daje wyraz obu składnikom zasady, przy czym jedynie władza ustawodawcza została wyczerpująco wymieniona, a organy władzy wykonawczej i sądowniczej podane jedynie przykładowo.

• Do tego w systemie władz znajdują się organy wykraczające poza ten system:

• NIK - organ wspomagający sejm w kontroli rządu, ale jest spór czy jest to organ działający wewnątrz funkcji kontrolnej sejmu czy jest to szczególny organ wykonawczy, całkowicie niezależny od rządu.

• RPO - blisko powiązany z Sejmem (powoływany przez Sejm za zgodą Senatu), ale ma wpływ i na egzekutywę i na ustawodawstwo i na sądownictwo.

• KRRiTV - wykonuje zadania z zakresu egzekutywy, ale pozostają one w związku z zasadami konstytucyjnymi jak zasada wolności słowa i niezależności mediów.

• Krajowa Rada Sądownictwa - ciało o mieszanym składzie (powoływane przez wszystkie władze), ma zadania z zakresu egzekutywy (jako element w procesie mianowania sędziów) i sądownictwa (organizacji)

• ze względu na istnienie tych organów należy uznać, że zasada podziału władz jest kategorią wyjściową, ale poddaną modyfikacjom.

• Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego, ale to przecinanie się kompetencji nie może iść zbyt daleko. Na tym tle ważne są dwie koncepcje szczególne:

• koncepcja domniemań kompetencyjnych - może zostać przełamana jedynie przepisem konstytucyjnym, a takie wyjątki podlegają wykładni literalnej. W przypadku gdy wyjątki te przybiorą rozmiary niweczące odrębność kompetencyjną władz, choć zasada nie zostanie utrzymana, to jednak ważność i skuteczność tych przepisów konstytucyjnych pozostaje bez zmian.

• koncepcja istoty poszczególnych władz - domniemania kompetencyjne nie mogą być przełamane ustawami zwykłymi ze względu na koncepcję istoty tych władz. Ustawy mogą dokonywać pewnych przesunięć kompetencyjnych, ale nie mogą być one zbyt daleko idące → patrz sprawa „Irydy” (orzeczenie K 6/94 z 21.11.1994) i sprawa ustawy o prywatyzacji i komercjalizacji przedsiębiorstw (orzeczenie K 19/95 z 22.11.1995), gdzie TK uchylił przepis dający kompetencję sejmowi udzielania zgody w formie uchwały na kontynuowanie prywatyzacji niektórych sektorów gospodarki.

• wypracowanie systemu hamulców i równoważenia władz doprowadziło do stworzenia 2 zasadniczych modeli stosunków między władzą ustawodawczą a wykonawczą, przy czym struktura i organizacji parlamentu jest zbliżona w obu modelach, różna jest struktura i relacje władzy wykonawczej:

• system parlamentarny

• dualizm egzekutywy - głowa państwa i rząd z premierem;

• „król panuje a nie rządzi”, a rzeczywista władza w rękach rządu, o szczególnej pozycji premiera;

• prezydent powoływany przez parlament, dlatego nie może mieć równorzędnej z nim roli;

• rząd pochodzi z parlamentu, tzn. konieczne jest poparcie rządu przez parlament (wyraźne lub milczące)

• odpowiedzialność polityczna rządu (głównie poprzez wotum nieufności)

• rząd (w porozumieniu z głową państwa) może mieć możliwość rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji;

• funkcjonowanie tego systemu zależy od politycznego układu sił w parlamencie, co może prowadzić przy dużym rozbiciu politycznym do problemów (skrajne to przełom lat 20'tych i 30'tych w Niemczech i dojście Hitlera do władzy w legalnej procedurze) → z tego powodu wyróżnia się tzw. racjonalizację systemu parlamentarnego.

• system prezydencki

• jednolitość egzekutywy o bardzo silnej pozycji głowy państwa, która jest jednocześnie szefem rządu, czyli jest jednoosobowym zwierzchnikiem władzy wykonawczej (a w USA dodatkowo nie ma wyodrębnionego rządu jako ciała kolegialnego o własnych kompetencjach).

• prezydent wybierany przez naród.

• prezydent powołuje kierowników poszczególnych departamentów (za zgodą Senatu), ale potem są odpowiedzialni tylko przed nim.

• brak odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ale też brak możliwości rozwiązania wcześniejszego parlamentu.

• egzekutywa i legislatywa są w znacznym stopniu odseparowane, dzięki czemu nie musi istnieć polityczna jednorodność między parlamentem a egzekutywą

• nigdzie, poza USA, nie wprowadzono w całości takiego systemu, ale stosowano jego elementy dla racjonalizacji systemu parlamentarnego, np. Francja.

• racjonalizacja systemu parlamentarnego → najczęściej jednak to nie zwiększanie uprawnień prezydenta, ale elementy, które w prawidłowym funkcjonowaniu systemu parlamentarnego nie są widoczne, np. utrudnienia w obaleniu rządu (min. konstruktywne wotum nieufności) → koncepcja racjonalizacji opiera się na swoistym systemie kar i nagród - parlament jeśli ma stabilną większość może narzucić rządowi swoją wolę, ale jeśli brak stabilnej większości traci cześć władzy na rzecz innych organów.

• w Konstytucji z 1997 r. - system parlamentarny zracjonalizowany → dualizm egzekutywy, odpowiedzialność rządu, prezydent nie może przejąć władzy wykonawczej, ale wybierany jest przez naród, choć jego kompetencje nadal są małe. Racjonalizacja poprzez wymóg kwalifikowanej większości dla części decyzji Sejmu, a jeśli brak, to wtedy wpływ na te decyzje przez Senat lub prezydenta; poprzez konstruktywne wotum nieufności. Pomimo deklaracji o równowadze między władzą ustawodawczą a wykonawczą, to jednak szczegółowe postanowienia dają szerszą władzę Sejmowi, co odpowiada tradycji polskiego konstytucjonalizmu.

• odrębne zasady jednak dot. władzy sądowniczej - podstawą jest zasada niezawisłości sędziowskiej i zasada izolacji władzy sądowniczej, gdyż tylko sądy mogą wymierzać sprawiedliwość, bez wyjątku(!) i na tym tle zazębia się zasada podziału władz z zasadą państwa prawnego.

• nie zmieniają tego kompetencje prezydenta do prawa łaski, czy parlamentu do amnestii, choć nie powinny być często używane (min. ze względu na politykę karania). Szczególną rolę odegrała ustawa o uznaniu za niebyłe pewnych orzeczeń sądowych wydanych do roku 1956 r → nie była to amnestia, gdyż nie było to złagodzenie kary, ale podważanie zasadności orzeczeń, co na tle zasady niezależności sądownictwa jest niedopuszczalne, ale podyktowane było to bardzo szczególną sytuacją dot. wyroków sądowych z pierwszego okresu PRL.

• środek oddziaływania legislatywy na sądownictwo to stanowienie ustaw określających prawo stosowane przez sądy, ale wyłamuje się z tego TK, gdyż jego zadaniem jest badanie zgodności ustaw z konstytucją i stanowi on hamulec wobec legislatywy jako ustawodawca negatywy (wg Hansa Kelsena).

• zasada ta dotyczy relacji między centralnymi organami, a nie między władzami centralnymi a władzami poszczególnych federacji, co w Polsce jest wykluczone w art. 3 - Polska jest państwem unitarnym → zakaz nie tylko federacji, ale i ustanawiania autonomii, ale nie wyklucza to powołania samorządu terytorialnego na zasadzie odrębności i względnej niezależności od organów rządowych.

• zasada podziału władz nie odnosi się do władzy lokalnej.

ZASADA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ

Art. 20 „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego państwa.

• społeczna gospodarka rynkowa to pojęcie zaczerpnięte z niemieckiej doktryny, łączące w sobie:

• zasadę gospodarki rynkowej (w aspekcie negatywny - zakaz wprowadzenia socjalistycznej gospodarki planowanej oraz w aspekcie pozytywnym - gospodarka oparta na mechanizmach rynkowych, na które państwo może oddziaływać, ale nie może ich zastępować swoimi decyzjami)

• zasadę państwa socjalnego (nawiązanie do koncepcji tzw. państwa dobrobytu, które oddziaływuje na likwidowanie kryzysów i napięć społecznych z jednej strony poprzez politykę interwencjonalizmu, tj. kontrola bezrobocia, stymulowanie rozwoju itd., a z drugiej strony przez rozbudowę sieci zabezpieczeń społecznych, jak renty, emerytury, systemy zasiłków) → ogólne zobowiązanie państwa do tych działań, a szczegółowe zobowiązania wynikają z art. 20 (poddanie pracy ochronie) jak i z praw socjalnych z art. 67-76.

• wolność działalności gospodarczej - doprecyzowana w art. 22, który dopuszcza jej ograniczenie tylko w drodze ustawy i tylko z ważnego interesu publicznego, a o zachowaniu tych przesłanek rozstrzyga TK.

• własność prywatna - wskazanie na czym opierać się ma system gospodarczy, wykluczenie dominacji własności państwowej. Element ten doprecyzowany jest w art. 64, który min. stanowi, że własność prywatna podlega takiej samej ochronie niezależnie od form własności, a ograniczenia mogą być wprowadzane jedynie w drodze ustawy i o ile nie naruszają istoty tego prawa. Dodatkowo zasada ta kryje w sobie nakaz kontynuowania prywatyzacji, choć nie ustanawia zakazy posiadania przez państwo własności. Własność chronią też inne przepisy, min. art. 21 (min. dotyczący warunków wywłaszczenia).

• Solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych - dają wyraz idei negocjacyjnego załatwiania sporów, wymienionego w art. 59, oraz idei dobra wspólnego (art. 1) w imię którego każdy jest zobowiązany poświęcić interes własny. Sformułowanie „partnerzy społeczni” odnosi się do sporów nad włączeniem do Konstytucji tzw. Komisji Trójstronnej i choć nie została ona uregulowana w Konstytucji (dot. jest ustawa z 2001r.), ale jest to swoisty nakaz dla władz uwzględniania opinii tych partnerów przy rozwiązywaniu spraw dot. socjalnych skutków funkcjonowania gospodarki rynkowej.

Te 4 elementy składają się na całość zasady społecznej gospodarki rynkowej, co potwierdził TK w wyroku z 2001 r. podkreślając ich wzajemnie się równoważący charakter.

Art. 23 wnosi istotną modyfikację do w/w zasady w ustroju rolnictwa, gdyż określa gospodarstwo rodzinne jako podstawę tego ustroju, co zawiera w sobie nakaz dla władzy powstrzymania działań zmierzających do nadmiernej koncentracji własności rolnej i dominacji gospodarstw opartych na pracy najemnej, ale jednocześnie przepis ten nie nakłada obowiązku przeciwdziałania takiej koncentracji, gdyż deklaruje, że nie narusza art. 21 (prawo własności) i 22 (wolność działalności gospodarczej).

ZASADA PRZYRODZONEJ GODNOŚCI CZŁOWIEKA

• Art. 30 i postanowienia Wstępu uznają godność za cechę przyrodzoną i niezbywalną, za źródło wolności i praw jednostki, a władzom państwowym nakazują jej poszanowanie i ochronę, co stawia zasadę godności na równi z innymi zasadami ustroju, a nie tylko jako prawo człowieka;

• zasada ta to nie tylko wyznaczanie wolności i praw człowieka, gdyż cały system unormowań konstytucyjnych ukształtowany jest tak, by zapewnić jak najszerszą realizację tej zasady.

KONSTYTUCYJNY STATUS JEDNOSTKI

PRAWA CZŁOWIEKA I ICH EWOLUCJA

• myśl filozoficzna judeochrześcijańska jako podstawa dla idei praw jednostki;

• ważne 2 elementy:

• przyjęcie jednostki ludzkiej (byt autonomiczny i indywidualny) jako podstawa koncepcji organizacji społeczeństwa → uznanie godności za najważniejszą wartość;

• uznanie ograniczonego zakresu podporządkowania jednostki państwu;

• system oparty o koncepcje indywidualistyczne, odrzucające koncepcje prymaty państwa nad jednostką;

• te koncepcje kształtowały się przez 2 tysiąclecia:

• dzieła teologów katolickich - min. św. Tomasza z Akwinu (min. sformułował prawo oporu)

• XVII w. - szkoły prawa natury - nawiązanie do wcześniejszych filozofii katolickiej, ale silniej akcentuje świeckie elementy → państwo nie może pozbawić jednostki jej praw, gdyż one są niezbywalne; państwo jako umowa społeczna, tj. jako organizacja wtórna i służebna wobec tych którzy ją tworzą; rząd ograniczony - tylko te kompetencje przekazane przez ludzi wchodzących w skład państwa; idea podziału władz i konstytucji pisanej → rzeczywistość odbiegała od postulatów filozofów;

• XVIII w. - pierwsze całościowe ujęcie - USA, Konstytucja z 1776 r. bez praw, ale z Bill of Rights w 1787. Francja - Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789;

• Deklaracje Praw jako osobne dokumenty, bo osobny system prawny, a nie przywilej nadany przez władcę;

• wymieniały te prawa, które w owym czasie były najważniejsze, a więc wolności osobiste (zwłaszcza wolność sumienia czy nietykalność osobista) oraz polityczne i prawo własności, francuska deklaracja akcentowała zasadę równości, a amerykańska gwarancje proceduralne → prawa pierwszej gwarancji;

• koncentrowały się na prawach negatywnych, zwane też prawami obronnymi (sfera zakazu ingerencji) co było związane z koncepcją państwa jako nocnego stróża;

• XIX i początek XX w. - kształtowanie się państwa kapitalistycznego i zasad liberalnej demokracji → stopniowe wprowadzanie w życie haseł XVIII-wiecznych, ale też problemy nowe, tj. formułuje się koncepcja aktywnej roli państwa w procesach gospodarczych i społecznych (pojawiają się: powszechność szkolnictwa, ubezpieczeń społecznych, regulacje warunków pracy, elementy interwencjonizmu państwa → przekształcanie się państwa nocnego stróża w państwo opiekuńcze);

• odchodzenie od absolutystycznej koncepcji praw człowieka - prawa człowieka mają charakter ewolucyjny i mogą podlegać ograniczeniom - głównie ze względu na kontestacje praw pomijających sytuację jednostki w społeczeństwie i ze względu na rozwój pozytywizmu prawniczego;

• kształtują się nowe prawa - min. związane z działalnością zbiorową (partie polityczne, związki zawodowe) oraz nowe prawa ekonomiczno-socjalne (prawo do ubezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, do nauki czy do pracy) → prawa drugiej generacji;

• prawa pozytywne, zwane też prawa świadczące (sfera nakazu działania dla państwa) oraz prawa o charakterze zasad polityki państwa (np. państwo troszczy się o kształcenie ...), czyli nie dające prawa do indywidualnych roszczeń. Dzięki prawom pozytywnym pojawił się podział na prawa i wolności;

• XX w. - nawrót do kolektywistycznej koncepcji porządku społecznego - założenie: podporządkowanie jednostki interesom państwa → głównie państwa realnego socjalizmu;

• Po doświadczeniach systemów faszystowskich i komunistycznych:

• nawrót do koncepcji prawno-naturalnych (przeświadczenie o istnieniu katalogu praw i wolności, które przysługują każdemu człowiekowi, np. godność);

• uniwersalizacja praw i wolności (=przysługują każdemu) oraz internacjonalizacja praw i wolności (=ujmowanie ich w aktach prawa międzynarodowego);

• wyroki norymberskie;

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) - bez mocy wiążącej;

• tzw. Pakty Praw Człowieka w 2 aktach (lata 60'te): Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych - moc wiążąca, ale brak mechanizmów gwarancyjnych dla jednostki;

• tzw. Europejska Konwencja o ochronie prawa człowieka i podstawowych wolności (1950) - oprócz praw też mechanizmy gwarancyjne, tj. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu;

• w ramach UE - ETS sam „odnalazł” wiele praw w ogólnych zasadach prawa, co zostało potwierdzone w Traktacie z Maastricht w powiązaniu z Europejską Konwencją Praw Człowieka → 2000 r. uchwalono Kartę Praw Podstawowych UE, a kolejnym krokiem będzie zapewne Konstytucja;

• też akty szczegółowe jak dokumenty Międzynarodowej Organizacji Pracy (dot. związków zawodowych, niewolnictwa, i in.), ONZ'towska konwencja o zakazie tortur, konwencje Rady Europy;

• jurydyzacja praw człowieka też na szczeblu narodowym → rozwój sądownictwa konstytucyjnego.

• Ewolucja praw człowieka doprowadziła do zaakcentowania ich obecności w 3 płaszczyznach:

• aksjologicznej - przez ponowne nawiązanie do koncepcji prawnonaturalnych, którym prawo pozytywne musi się podporządkować;

• międzynarodowej - prawo krajowe musi się podporządkować normom prawa międzynarodowego;

• jurysdykcyjnej - poprzez powstanie instytucji i procedur sądowej ochrony praw;

• nastąpił też podział na prawa człowieka i prawa obywatela → też w Konstytucji z 1997 r.

KONSTYTUCJA Z 1997 - ZASADY PRZEWODNIE STATUSU JEDNOSTKI

w rozdziale II w „Zasadach ogólnych” określone zostały podstawowe zasady-idee przewodnie całego systemu prawa:

• zasada godności (preambuła i art. 30):

• przyrodzona i niezbywalna cecha człowieka, stanowiąca źródło wolności i praw człowieka i obywatela o nienaruszalnym charakterze, a obowiązkiem władz jest jej ochrona i poszanowanie;

• zasada ta nie znajdowała dotąd wyrazu w polskich tekstach, jednak w naszym kręgu cywilizacyjnym punkt wyjścia dla tej zasady znajduje się w filozofii chrześcijańskiej i współczesnej nauce społecznej Kościoła oraz w filozofii nowożytnej (I. Kant), jak również w wielu międzynarodowych aktach - preambuła Karty NZ, ONZ'towskie Pakty Praw Człowieka, wiele współczesnych konstytucji, orzecz. ETPCz szczególnie ważne dla zakwalifikowania jej jako zasady prawnej → trudno sformułować definicję godności, gdyż jej treść zależy od założeń filozoficznych w których egzystuje, ale wspólne elementy to:

• jej źródłem jest prawo naturalne dzięki czemu ma rangę suprakonstytucyjną (wszystkie unormowania prawa stanowionego muszą być z nią zgodne, inaczej tracą przymiot legitymizmu);

• jest nienaruszalna, tj. nie można się jej zrzec, a ustawodawca nie może jej ograniczyć, z tego wynikają pozytywne obowiązki państwa, a zakres i sposób ich dochowania może być kontrolowany przez sądy;

• przyznana każdemu człowiekowi, czyli nie może być zróżnicowana ze względu na rasę, narodowość itd. → zasada ta jest punktem wyjścia dla zasady równości;

• nie jest po prostu jednym z wielu praw, ale prawem o podstawowym znaczeniu, stanowi źródło i fundament całego porządku konstytucyjnego, co oznacza, że wszystkie normy konstytucyjne powinny być interpretowane na tle zasady godności;

• istotą godności jest podmiotowość człowieka (tj. autonomia) i choć człowiek musi uwzględniać autonomię (godność) innych osób, to istnieją jednak granice, których przekroczenie sprowadzi człowieka do roli przedmiotu procesów społecznych (w razie arbitralnego urzeczowienia traktowania osoby ludzkiej przez ustawodawcę), a więc przekreśli jego godność → zasada ta jest punktem wyjścia dla zasady wolności;

• nie tylko nakaz pozostawienia człowiekowi autonomii (aspekt pozytywny), ale również zakaz poddawania człowieka takim sytuacjom czy traktowaniu, które mogą tę godność przekreślić (aspekt negatywny), jak zakaz prześladowań, dyskryminacji, ingerencji w swobodę myśli i przekonań, zmuszania do samooskarżania;

• zasadę godności „odnalazł” TK w klauzuli demokratycznego państwa prawnego jeszcze pod rządami prowizorium konstytucyjnego, a już po uchwaleniu nowej Konstytucji pojawiała się w orzecznictwie TK czy SN, w doktrynie jeszcze mało wypowiedzi, ale postulat Gardockiego, by podobnie jak wcześniej klauzula demokratycznego państwa prawa, tak i zasada godności stała się normą, a nie jedynie deklaracją;

• zasada wolności (preambuła i art. 31) → to zakaz zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje, gwarancja ochrony prawnej wolności przy jednoczesnym zobowiązaniu wszystkich do szanowania wolności i praw innych osób;

• Konstytucja nie akcentuje prawnonaturalnych źródeł tej zasady, gdyż wolność człowieka musi z natury rzeczy podlegać pewnym ograniczeniom ze względu na interes publiczny i wolności i prawa innych. Przesłanki ograniczenia zasady wolności formułuje art. 31 ust. 3. Zasada ta ma także konsekwencje dla zasady godności, dla której pozostawienie jednostce swobody jest istotne, to zbytnie ograniczenie wolności może stanąć w kolizji także z zasada godności.

• zasadę wolności należy rozpatrywać w dwóch aspektach:

• w znaczeniu pozytywnym - to swoboda czynienia wszystkiego, czego prawo nie zakazuje;

• w znaczeniu negatywnym - nałożenie nakazu może nastąpić jedynie wtedy, gdy prawo to przewiduje;

• te 2 aspekty to formalne pojmowanie zasady wolności (wolność jako zakres swobody wyznaczonej prawem), a materialna treść zasady wyznaczana jest w każdym konkretnym przypadku;

• zasada ta nigdy w polskich konstytucjach nie była w tak ogólny sposób formułowana, dlatego jest klauzulą generalną (metanormą) określająca sposób i kierunek interpretacji całego systemu norm konstytucyjnych;

• zasada równości (art. 32):

• 3 podstawowe wymiary równości:

• wymiar prawny;

• wymiar polityczno-społeczny;

• wymiar ekonomiczny;

• w Konstytucji zasada ta została skonkretyzowana jako:

• zasada równości wobec prawa;

• zasada równego traktowania wszystkich przez władze publiczne;

• zakaz dyskryminacji z jakichkolwiek przyczyny w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym;

• zasada ta nie jest nowa w polskim konstytucjonalizmie i ma bogatą treść orzeczniczą:

• zasada równości to równość wobec prawa (tzn. nakaz równego traktowania przez organy władzy publicznej) jak i równość w prawie (tzn. nakaz uwzględniania zasady równości w procesie stanowienia prawa);

• nakaz jednakowego traktowania podmiotów i sytuacji podobnych, a podobieństwo wyznaczane przez kryterium cechy relewantnej (TK z 1988 r.);

• dot. sytuacji prawnej, a nie faktycznej, ale nie jest zakazane stanowienie prawa stwarzającego np. przywileje słabszej grupie (np. dla kobiet - według TK - dyskryminacja pozytywna/uprzywilejowanie wyrównujące);

• nie ma charakteru bezwzględnego, tj. dozwolone jest usprawiedliwione zróżnicowanie podmiotów podobnych, a wg TK argumenty usprawiedliwiające muszą mieć:

• charakter relewantny, tzn. pozostający w bezpośrednim związku z celem i treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma oraz służyć realizacji tego celu i treści (= muszą być racjonalnie uzasadnione);

• charakter proporcjonalny w stosunku do interesu któremu mają służyć;

• związek z innymi wartościami uznanymi przez konstytucję za usprawiedliwiające uprzywilejowanie podmiotów (np. zasada sprawiedliwości społecznej);

• zasada równości musi być rozpatrywana w ścisłym związku z zasadą sprawiedliwości społecznej;

• zasada równości ma charakter uniwersalny, bo odnosi się do wszelkich dziedzin funkcjonowania społeczeństwa i do wszelkich zróżnicowań wprowadzanych przez prawo;

• w Konstytucji dodatkowo zaznaczono niektóre aspekty zasady równości:

• zasada równości kobiet i mężczyzn (art. 33);

• równouprawnienie kościołów i związków wyznaniowych(art. 25 ust. 1);

• zasada równości w prawie wyborczym (art. 96 ust. 2, art. 127 ust. 1 i art. 169 ust. 2);

• „równa dla wszystkich” ochrona prawna prawa własności, innych majątkowych i prawa dziedziczenia (art. 64 ust. 2);

• dostęp do służby publicznej na „jednakowych zasadach” (art. 60)

PODMIOTY PRAW I WOLNOŚCI

• obywatele - cudzoziemcy:

• uregulowania prawne:

• Konstytucja;

• ustawa o obywatelstwie polskim z 1962 r. (niespójna z Konstytucją);

• obywatelstwo nabywa się prawem krwi (art. 34 ust. 1) oraz (wg ustawy):

• na wniosek osoby zainteresowanej lub z mocy prawa, jak w przypadku repatriantów;

• uznanie obywatelstwa - decyzja adm. dot. apatrydy stale zamieszkującego w RP;

• nadanie obywatelstwa postanowieniem prezydenta (bez możliwości skargi);

• utrata obywatelstwa → tylko na wniosek osoby (art. 34 ust. 2);

• cudzoziemcy są podmiotami tych praw, które nie zostały określone kryterium „obywateli”, ale Konstytucja wprowadza możliwość innych ograniczeń:

• art. 37 → każdy pod władzą RP ma prawo korzystania z praw i wolności zapewnionych w K., ale ustawa może określać wyjątki (ustawa o cudzoziemcach, ale też i inne ustawy szczegółowe), które nie mogą jednak wychodzić poza zakres praw przyznanych przez konwencje międzynarodowe;

• art. 79 ust. 2 → wyłączona możliwość skargi konstytucyjnej dla dochodzenia prawa azylu i uzyskania statusu uchodźcy;

• szczególny status - cudzoziemcy pochodzenia polskiego mają prawo do osiedlania się na stałe w RP;

• dzieci (punktem wyjścia ONZ'towska konwencja o prawach dzieci, rat. w 1991 r.):

• obowiązek państwa zapewnienia ochrony praw dziecka (art. 72 ust. 1);

• ochrona dziecka przed przemocą, okrucieństwem i demoralizacją (art. 72) min. poprzez:

• obowiązek szkolny do 18 roku życia (art. 70 ust. 1);

• zakaz stałego zatrudniania dzieci poniżej 16 lat (art. 65 ust. 3);

• mają wszystkie prawa (chyba, że konieczny jest wiek), ale nie oznacza to pełnej możliwości ich wykorzystywania:

• dziecko powinno funkcjonować w rodzinie (art. 18, 48 ust. 2 i 71);

• podstawowe decyzje należą do rodziców (art. 53 ust. 3 i art. 70 ust. 3);

• jednak obowiązek władz wysłuchania dziecka (Art. 72 ust. 3);

• obowiązek rodziców uwzględniania stopnia dojrzałości dziecka, jego przekonań i wolności sumienia i wyznania (art. 48 ust. 1);

• w razie braku opieki dziecko ma prawo do opieki i pomocy ze strony władz publicznych (art. 72 ust. 2);

• Rzecznik Praw Dziecka (RPD) - art. 72 ust. 4 - powołany przez Sejm za zgodą Senatu na 5 lat, brak kompetencji rozstrzygających, a może jedynie zwracać się do właściwych organów z wnioskami;

• osoby prawne → kwestia sporna:

• osoby prawne prawa prywatnego: niektóre prawa są nierozerwalnie związane jedynie z osobą fizyczną (prawo do życia), ale wiele praw może przysługiwać też osobom prawnym (podobna opinia została już zarysowana w orzecznictwie TK - uznano, że osoba prawna może wnosić skargę konstytucyjną dla ochrony swoich praw);

• osoby prawne prawa publicznego - ze względu na fakt, iż nie są one prostymi zrzeszeniami obywateli realizujących swoje prawa nie uznaje się ich za podmioty praw i wolności z rozdz. II, a ich samodzielność chroniona jest osobnymi mechanizmami (choć są sytuacje graniczne, np. K. daje szkołom wyższym autonomię, więc nadaje im prawo);

ADRESACI PRAW I WOLNOŚCI

• wertykalne działanie konstytucyjnych praw i wolności → adresatem praw i wolności są organy władzy publicznej, tj. wszystkie organy o państwowym lub samorządowym charakterze, które sprawują kompetencje władcze. Określonym prawo przypisane są określone obowiązki (o charakterze pozytywnym lub negatywnym) po stronie władz publicznych. W związku z tym jednostce powinna przysługiwać procedura dochodzenia swych praw. Jest to podstawowa różnica między „prawami i wolnościami” a „zasadami polityki państwa”, z której wynikają tzw. refleksy prawne, tzn. istnieje wprawdzie adresat obowiązku, ale nie ma podmiotu uprawnionego do bezpośredniego dochodzenia realizacji tego obowiązku;

• do wszystkich tych obowiązków odnosi się ogólna zasada najwyższej mocy prawnej Konstytucji i bezpośredniego stosowania jej przepisów (art. 8) instrumentami jakie posiadają: władza ustawodawcza ma stanowić ustawy zapewniające realizację i ochronę praw i wolności, władz wykonawcza i samorządowa ma za zadanie realizację tych praw w konkretnych przypadkach, a władza sadownicza ma obowiązek ochraniać prawa i wolności jednostki w jej stosunkach z władzami publicznymi;

• horyzontalne działanie konstytucyjnych praw i wolności → brak jasnej odpowiedzi, ale koncepcja ta ma szerokie uznanie w krajach zachodnich (głównie w RFN - szereg praw i wolności nie tylko chronią obywatela wobec państwa, ale też stanowią podstawy porządku życia społecznego i wywierają bezpośredni wpływ na obywateli) → nie oznacza to możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności za naruszenie normy konstytucyjnej, ale oznacza, że sądy i inne organy nie będą takim działaniom zapewniać ochrony i egzekucji;

• w polskim orzecz. nie zaznaczyła się jeszcze, choć można się tego spodziewać;

OGRANICZENIA PRAW I WOLNOŚCI

• konstytucyjne zasady ograniczeń praw i wolności (art. 31 ust. 3):

• aspekt formalny - ustanawiane jedynie w ustawie;

• aspekt materialny - ustanowione dla ochrony następujących zasad:

• bezpieczeństwa państwa

• porządku publicznego

• środowiska

• zdrowia publicznego

• moralności publicznej

• wolności i praw innych osób

• „ograniczenia ograniczeń”: zasada proporcjonalności oraz koncepcja istoty poszczególnych praw i wolności.

• zasada proporcjonalności - opiera się na idei zakazu nadmiernej ingerencji, tzn. wprowadzenie ograniczeń tylko w zakresie niezbędnym, a podstawową miarą tego, co niezbędne jest porównanie rangi interesu publicznego, któremu dane ograniczenie ma służyć i rangi prawa czy wolności, które ma zostać ograniczone („… gdy są konieczne w demokratycznym państwie…”) → 2 idee:

• ograniczenie może być wprowadzone tylko w koniecznym zakresie, tzn. (według TK z 1995) ważne jest udzielenie odpowiedzi na trzy pytania: (1) czy wprowadzana regulacja ustawodawcza jest w stanie doprowadzić do zamierzonych przez nią skutków; (2) czy regulacja ta jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest powiązana; (3) czy efekty wprowadzonej regulacji pozostaną w proporcji do ciężarów nakładanych przez nią na obywatela;

• ocena odpowiedzi na pytanie czy proporcja zachodzi odniesiono do pojęcia państwa demokratycznego (inaczej demokratyczne państwo prawa), a więc konieczne jest uwzględnienie wszystkich elementów określających istotę demokratycznego państwa prawa. Problem ograniczeń koniecznych w społeczeństwie demokratycznym znalazł szerokie rozwinięcie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka;

• koncepcja istoty poszczególnych praw i wolności - opiera się na założeniu istnienia takiej części prawa, bez którego dane prawo nie istnieje i takiej części prawa, które stanowi jedynie otoczkę tego prawa, więc bez niego istnienie prawa nie jest zagrożone. Naruszenie istoty prawa należy rozpatrywać w dwóch wymiarach:

• negatywnym - oznaczający nakaz miarkowania ograniczeń;

• pozytywnym - nawet w przypadku chronienia wartości wymienionych w art. 32 ust. 3 nie można naruszyć rdzenia praw i wolności;

• naruszenie to nie tylko zniesienie, ale również wprowadzenie takich ograniczeń, które uniemożliwiają realizację prawa;

• technika harmonizowania/balansowania kolidujących ze sobą interesów:

• ograniczenia możliwe tylko gdy konstytucja to wyraźnie dopuszcza;

• stosowanie tej techniki musi opierać się na kryteriach aksjologicznych, które należy odnaleźć w Konstytucji, jak demokratyczne państwo prawne, zasada godności, równości i wolności;

• poszczególne prawa i wolności mają różną rangę ze względu na stopień związku z w/w naczelnymi zasadami → podział na prawa pierwszej (osobiste i polityczne) i drugiej (socjalne i ekonomiczne) kategorii;

• wskazówką powinny być też uregulowania dotyczące poszczególnych praw i możliwości ich ograniczania (art. 53 ust. 3, art. 58 ust. 2, art. 59 ust. 4, art. 60 ust. 3, art. 64 ust. 3);

• szczególna sytuacja → w razie wystąpienia stanu nadzwyczajnego - 3 kwestie:

• istotą stanu nadzwyczajnego jest wprowadzenie ograniczeń praw i wolności jednostki, więc najważniejsze jest ustalenie zakresu i procedur wprowadzania tych ograniczeń;

• unormowania w prawie międzynarodowym - specjalny tryb notyfikacji i zakaz ograniczania najbardziej podstawowych praw (MPPO rat. w 1977 i EKPCz rat. w 1992);

• Konstytucja ustanawia trzy typy stanów nadzwyczajnych, i dla każdego ustanowiony jest odrębny reżim prawny, w tym dopuszczający ograniczenia praw i wolności jednostki;

SYSTEM PRAW I WOLNOŚCI W KONSTYTUCJI Z 1997

• dwuwarstwowe pojmowanie norm o prawach jednostki - przepis musi być rozumiany jednocześnie jako:

• prawo podmiotowe z możliwością wymuszenia jego realizacji przez władze publiczne, przede wszystkim na drodze sądowej;

• wytyczna działania dla całego systemu władz publicznych, wyrażająca określoną wartość, której realizacja jest ogólnym obowiązkiem wszystkich władz publicznych;

• szerokie rozwinięcie w niem. doktrynie (głównie w FTK) - subiektywny (obronny) i obiektywny aspekt praw człowieka;

• przedmiotowa klasyfikacja praw i wolności (nawiązanie do systematyki ONZ-owskich Paktów Praw Człowieka):

• prawa i wolności osobiste (art. 38-56);

• polityczne (art. 57-63);

• ekonomiczne, socjalne i kulturalne (art. 64-76);

• artykuły 82-86 poświęcono obowiązkom jednostki;

Prawa i wolności osobiste - określone jako prawa człowieka (wyjątki art. 52 ust. 4 i 5, art. 55 i 56):

• prawo do życia (art. 38) → „zapewnienie prawnej ochrony życia” - prawo ujęte bardzo ogólnie ze względu na kontrowersje dot. nasciturusa, kary śmierci, i in.;

• nietykalność osobista to min.: zakaz eksperymentów medycznych (art. 39), zakaz tortur (art. 40), zakaz pozbawienia wolności, z wyłączeniem sytuacji przewidzianych przez ustawę (art. 41), nienaruszalność mieszkania (art. 50);

• prawo do rzetelnej procedury sądowej to min.: prawo do sądu dot. wszystkich spraw i sporów, w których jednostka jest stroną (art. 45), prawo do obrony (art. 42 ust. 2), zasada nullum crimen nulla pooena sine lege (art. 42 ust. 1), domniemanie niewinności (art. 42 ust. 3), wyłączenie przedawnienia dla zbrodni wojennych i przeciwko ludzkości (art. 43); zawieszenie przedawnienia w stosunku do przestępstw funkcjonariuszy publicznych (art. 44);

• prawo do ochrony prywatności (art. 47) obejmuje prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia, prawo do decydowania o swoim życiu osobistym, w szczególności:

• zakaz zobowiązywania do ujawniania swojego światopoglądu, przekonań czy wiary (art. 53 ust. 7);

• autonomia stosunków rodzinnych (art. 48 i art. 53 ust. 3);

• ograniczenia dot. ujawniania, pozyskiwania i dostępności do informacji o osobach prywatnych (art. 51);

• prawo to znalazło ujęcie w orzecz. TK i SN;

• wolność przemieszczania się (art. 52) obejmuje:

• swobodę przemieszczania się po RP;

• swobodę wyboru miejsca zamieszkania i pobytu;

• swobodę opuszczenia RP (prawo do paszportu);

• możliwość wprowadzania ograniczeń zgodnych z art. 31 ust. 3, ale prawem bezwzględnym są:

• zakaz banicji (art. 52 ust. 4) - dot. tylko obywatela polskiego;

• zakaz ekstradycji obywatela polskiego (art. 55 ust. 1), każdej osoby podejrzanej o polityczne przestępstwo bez użycia przemocy (art. 55 ust. 2) oraz na mocy EKPCz, gdy zachodzi prawdopodobieństwo, że dana osoba będzie poddana tam nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu → o dopuszczalności orzeka sąd;

• wolność sumienia i religii (art. 53) musi być rozpatrywana na tle konstytucyjnego statusu kościołów i związków wyznaniowych oraz ich relacji (art. 25). Obejmuje w szczególności:

• wolność wyznawania i życia zgodnie ze swoją religią, z czym związane jest prawo odmowy służby wojskowej z powodu przekonań religijnych (art. 85 ust. 2);

• swoboda uzewnętrzniania religii;

• swoboda posiadania świątyń i innych miejsc kultu;

• prawo do korzystania z pomocy religijnej tam gdzie się znajdują (dot. przede wszystkim więźniów, żołnierzy, chorych, uczniów, itp);

• prawo rodziców do wychowania dziecka zgodnie ze swoimi przekonaniami;

• nie jest szczegółowo unormowana w konstytucji;

• dot. też wolności światopoglądowej;

• wolność wyrażania poglądów i opinii (art. 54) to wolność wyrażania poglądów; uzyskiwania informacji i ich rozpowszechniania → w praktyce realizowane jest poprzez wolność prasy i druku i jest uważana za jedną z podstawowych zasad demokracji i pluralizmu politycznego → art. 14 i art. 54 (zakaz cenzury i koncesjonowania prasy);

• regulacja wolności wyrażania poglądów ma zbyt wąski wymiar;

• szczególny wyraz → wolność twórczości artystycznej, badań naukowych i ogłaszania ich wyników oraz wolność nauczania (art. 73);

Prawa i wolności polityczne - część przyznana wszystkim, a związane z udziałem w życiu publicznym przyznane tylko obywatelom;

• prawa związane z udziałem w życiu publicznym to:

• prawo głosowania w wyborach i referendach (art. 62);

• prawo kandydowania w wyborach (art. 99 i art. 127 ust. 3);

• prawo inicjatywy ustawodawczej (art. 118 ust. 2);

• prawo dostępu do służby publicznej (art. 60) - dot. też wojska, a kontrola odmowy przez sądy;

• prawo uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne (art. 61);

• prawo petycji, wniosków i skarg w interesie publicznym, własnym, osoby trzeciej za jej zgodą (art. 63);

• wolność zgromadzeń (art. 57) - wg. TK warunkiem jest pokojowy charakter zgromadzeń;

• wolność zrzeszania się (art. 58), ale możliwa jest sądowa rejestracja, a zakaz może wydać sąd (TK dla partii);

• to nie tylko prawo jednostek, ale jako jedna z podstawowych zasad ustroju (patrz zasada społeczeństwa obywatelskiego);

• formy zrzeszeń:

• art. 11 - wolność partii politycznych;

• art. 59 - wolność związków zawodowych (tzw. wolność koalicji), organizacji społeczno-zawodowych rolników i organizacji pracodawców;

• ograniczeniem dla tej wolności jest wymóg zgodności z prawem, w szczególności zakaz odwoływania się do totalitarnych metod i praktyk działania faszyzmu, komunizmu i nazizmu, nienawiści rasowej i narodowościowej, stosowania przemocy i utajniania struktur;

• możliwe ograniczenie w stosunku do osób, których funkcja lub stanowisko wymaga apolityczności;

Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne - katalog tych praw to:

• prawo do własności (art. 20, 21, 64) - rozróżnienia:

• jako jedna z podstaw społecznej gospodarki rynkowej, z priorytetem dla własności prywatnej;

• jako jedno z praw człowieka, podlegające ochronie → 2 znaczenia:

• sens cywilistyczny - art. 64 ust. 1 i 2 „ochrona własności, innych praw majątkowych i prawa dziedziczenia”;

• sens ogólny - art. 21 ust. 1 - jako określenie zbiorcze dla praw majątkowych

• zasady dot. prawa własności:

• równa dla wszystkich ochrona własności, innych praw majątkowych i dziedziczenia;

• wywłaszczenie tylko na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem (art. 21 ust. 2);

• ograniczenia własności (cywilne znaczenia) nie mogą naruszyć istoty tego prawa (art. 64 ust. 3);

• przepadek rzeczy tylko na podstawie prawomocnego wyroku sądu (art. 46);

• najważniejsze tezy z wyroku TK (P11/98 - podsumowujący):

• prawo to i jego gwarancje należy konstruować na tle ogólnych zasad ustroju, z których wynika, że zagwarantowanie ochrony własności jest obowiązkiem państwa i wartością wyznaczając kierunek interpretacji art. 64 oraz innych uregulowań;

• nie jest ius infinitum, więc jego ochrona nie może mieć charakteru bezwzględnego;

• art. 64 ust. 3 ma 2 role: jako podstawa ograniczeń tego prawa oraz jako kryterium oceny wprowadzonych ograniczeń;

• ograniczenia tego prawa muszą być oceniane także na podstawie art. 31 ust. 3;

• ograniczenia są dopuszczalne o ile nie naruszają istoty tego prawa;

• TK o dziedziczeniu - korelat i dopełnienie prawa własności, a na mocy art. 21 ust. 1 należy do zasad ustroju, więc niemożliwe jest pozbawienie własności cechy dziedziczenia, natomiast innych praw tak;

• regulacje dot. spadków nie mogą wprowadzać ukrytego wywłaszczenia;

• z prawem tym wiąże się prawo z art. 77 ust. 1 do wynagrodzenia za szkodę wyrządzoną niezgodnie z prawem przez organ władzy publicznej;

• swoboda działalności gospodarczej (art. 22) - choć jako zasada ustroju, to wg TK może stanowić podstawę konstruowania prawa podmiotowego;

• uprawnienia pracownicze - brak prawa do pracy (jest jako zasada polityki państwa), ale stworzono pewne szczegółowe prawa związane z pracą:

• prawo do wolności zawodu i miejsca pracy (art. 65 ust. 1);

• prawo do minimalnego wynagrodzenia (art. 65 ust. 4);

• prawo do bezpiecznych warunków pracy (art. 66 ust. 1);

• prawo do urlopu (art. 65 ust. 2);

• prawo do koalicji (art. 59 ust. 1) i związane z tym uprawnienia związków do zawierania zbiorowych układów pracy, prowadzenia sporów zbiorowych i strajków (art. 59 ust. 2 i 3);

• zasada ogólna → praca pod ochroną RP → uprawnienia państwa do nadzoru nad warunkami pracy (art. 24 zd. 2), zakaz stałego zatrudniania dzieci do 16 lat (art. 65 ust. 3); określanie minimalnego wynagrodzenia (art. 65 ust. 4) i maksymalnego czasu pracy (art. 65 ust. 2) wpływa na swobodę przedsiębiorczości;

• prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67) - dot. obywateli; sytuacje:

• niezdolności do pracy z powodu choroby lub inwalidztwa;

• emerytury;

• niezawinionego bezrobocia;

• w ogólnych zasadach - prawo dla rodzin w bardzo trudnej sytuacji do szczególnej pomocy (art. 71 ust. 1);

• prawo do opieki zdrowotnej (art. 68) poza ogólną normą o prawie do ochrony zdrowia:

• obowiązek stworzenia i utrzymywania publicznej służby zdrowia;

• zasady polityki:

• szczególna opieka dla pewnych kategorii osób (kobiety ciężarne, niepełnosprawni, starzy, dzieci);

• obowiązek zwalczania epidemii i zapobiegania skutkom degradacji środowiska;

• popieranie rozwoju kultury fizycznej;

• osobne uregulowania szczególne dot. pomocy osobom niepełnosprawnym (art. 69) i kobietom przed i po urodzeniu dziecka (art. 71 ust. 2);

• prawo do nauki (art. 70) - a do 18 roku życia jest obowiązkiem; bezpłatna nauka w szkoła publicznych (wyjątek - szkoły wyższe - wyrok TK);

• zasady polityki dot. nauki → powszechny i równy dostęp do wykształcenia, min. poprzez tworzenie systemów pomocy finansowej dla uczniów i studentów;

• inne prawa związane z prawem do nauki:

• wolność (dla rodziców) wyboru szkoły publicznej lub innej;

• wolność tworzenia szkół niepublicznych wszystkich szczebli;

• wolność nauczania (art. 73), szczególnie w przypadku szkół wyższych (autonomia);

• prawo do informowania o stanie środowiska i jego ochronie (art. 74) w związku z zasadą polityki dot. zapewniania bezpieczeństwa ekologicznego i obowiązkiem władz publicznych ochrony środowiska, przy wspieraniu działań obywateli;

Inne zasady polityki, nie sprzęgnięte z prawami jednostek:

• opieka i ochrona małżeństwa, rodzicielstwa i rodziny (art. 18) i obowiązek uwzględniania dobra rodziny (art. 71 ust. 1) i dobra dziecka (art. 72);

• opieka nad weteranami walk o niepodległość, zwłaszcza inwalidami (art. 19);

• polityka sprzyjająca zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, przeciwdziałanie bezdomności (art. 75);

• ochrona konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (art. 76);

OCHRONA PRAW I WOLNOŚCI

• szczególne ograniczenie ochrony niektórych praw (art. 81) → tzn. tylko w granicach określonych w ustawie (czyli ograniczenie bezpośredniego stosowania Konstytucji, ale wciąż nie mogą one pozbawiać tych praw ich istoty i art. 81 nie wyklucza skargi konstytucyjnej):

• art. 65 ust. 4 i 5 (minimalne wynagrodzenie oraz polityka zwalczania bezrobocia), art. 66 (bezpieczne i higieniczne warunki pracy), art. 69 (pomoc dla niepełnosprawnych), art. 71 (opieka nad rodziną i macierzyństwem) i art. 74-76 (bezpieczeństwo ekologiczne, zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych, ochrona konsumentów);

• podstawowa droga ochrony - droga sądowa → art. 45 - prawo do sądu, art. 77 ust. 2 - zakaz zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych wolności i praw, art. 78 - zasada dwuinstancyjności (możliwe wyjątki);

• podkreślenie cywilnej odpowiedzialności państwa za niezgodne z prawem działania funkcjonariuszy (art. 77 ust. 1 - szerszy niż w kc);

• procedury szczególne:

• skarga konstytucyjna - może wnieść każdy, czyje prawa konstytucyjne zostały naruszone ostatecznym orzeczeniem wydanym przez sąd lub organ administracji → wąska skarga konstytucyjna - tylko przeciwko normie na podstawie, której dokonano orzeczenia (art. 79);

• wniosek do RPO - może wystąpić każdy o pomoc w ochronie swoich praw i wolności naruszonych przez organy władzy publicznej (art. 80)

KONSTYTUCYJNE OBOWIĄZKI JEDNOSTKI

• wyliczenie nie ma charakteru wyczerpującego, gdyż ograniczenia praw i wolności mogą tworzyć po stronie adresatów określone obowiązki → nie są bezpośrednio stosowane, gdyż nałożenie obowiązku na jednostkę musi być zawsze wprowadzone na podstawie ustawy:

• obowiązek wierności RP i troski o dobro wspólne (art. 82);

• obowiązek obrony Ojczyzny lub służby zastępczej (art. 85);

• obowiązek przestrzegania prawa RP (art. 83);

• obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych (art. 84);

• obowiązek dbałości o stan środowiska i odpowiedzialność za spowodowane szkody (art. 86);

PARLAMENT. STRUKTURA, SKŁAD I ORGANIZACJA

WPROWADZENIE

• istnienie parlamentu, który skupia w sobie kompetencje ustawodawcze i kontrolne względem władzy wykonawczej, będący organem naczelnym, demokratycznie wybieranym przez Naród jest podstawową przesłanką demokratyzmu państwa;

• istotą parlamentu jest jego przedstawicielski charakter, gdyż jako jedyny powoływany jest w taki sposób by odzwierciedlić orientacje i preferencje w społeczeństwie, a ze względu na to, iż wszystkie państwa obecnie przyjmują metodę demokracji przedstawicielskiej, jest on jedynym organem zdolnym do reprezentowania Narodu;

• przedstawicielski charakter sprawia, że wszyscy wybrani do niego reprezentanci muszą mieć ten sam status prawny (zasada jednolitości składu);

• ze względu na zasadę podziału władz zakazane jest, by w parlamencie skoncentrowana została cała władza, ale zasada ta nie ma charakteru absolutnego, dlatego parlament ma pewne kompetencje zahaczające o władzę wykonawczą (udział w jej powoływaniu, kontrola rządu, egzekwowanie odpowiedzialności politycznej czy konstytucyjnej), a także choć w mniejszym stopniu o władzę ustawodawczą (uchwalanie ustaw, które wiążą sędziów, powoływanie części składu TK, TS, ale TK ma wpływ na ustawy);

• autonomia parlamentu to uznanie wyłącznej właściwości parlamentu do podejmowania pewnych rozstrzygnięć, głównie dot. wewnętrznej organizacji i sposobu działania;

• aspekt formalny → tzw. autonomia regulaminowa, ale i ona ma swoją cenę, gdyż nie stanowi źródła prawa powszechnie obowiązującego;

• aspekt materialny → jako gwarancje swobodnego wykonywania zadań parlamentu i parlamentarzystów:

• autonomia personalna (wyłączność ustalania składu organów wewnętrznych);

• autonomia budżetowo-finansowa (wyłączność ustalania budżetu i sposobu jego wykonania);

• autonomia terytorialna (odrębność siedziby parlamentu i wyłączność zarządzania swoim terenem);

• autonomia jurysdykcyjna (wyłączność decyzji w sprawach immunitetowych i dyscyplinarnych).

• prawo parlamentarne opiera się na prawie stanowionym, ale w praktyce duże znaczenie ma zwyczaj i orzecznictwo. Podstawowe uregulowania dot. Sejmu i Senatu są w Konstytucji (różne rozdziały) oraz w Regulaminie tych izb. Regulaminy mogą regulować (art. 112 w zw. z art. 124):

• organizację wewnętrzną izby;

• porządek prac,

• tryb powoływania i działalność organów izby,

• sposób wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych (nie samorządowych) wobec danej izby

• charakter prawny - kontrowersje, gdyż regulaminy, podejmowane w formie uchwał nie ograniczają swobody ich kształtowania, ale też nie mogą stanowić źródła prawa powszechnie obowiązującego, dlatego szereg regulacji musiał znaleźć się w ustawach (np. o wykonywania mandatu, czy o komisji śledczej), a określenie sposobu wykonywania obowiązków organów państwowych wobec izby ma charakter wtórny, gdyż najpierw musi być uregulowane w ustawie albo w K. Dodatkowo zarezerwowanie w/w materii dla regulaminów, stanowi zakaz regulowania ich w innej formie;

• prawne regulacje dot. parlamentu (prócz regulaminów, K i ordynacji):

• ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora;

• ustawa o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne;

• ustawa o sejmowej komisji śledczej;

• ustawa o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli;

• ustawa o współdziałaniu RM z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkowstwem RP w UE;

• ustawa o finansach publicznych;

• ustawa o TS.

STRUKTURA PARLAMENTU: ZASADA DWUIZBOWOŚCI

Geneza dwuizbowości

• tzw. mieszczańsko-szlachecki kompromis (XVII-XIX w.) - który z czasem zdemokratyzowano (wyjątek Wielka Brytania, ale tam Izba Lordów prawie nie ma kompetencji), aż do takiej postaci jak we Włoszech, gdzie obie izby do niedawna miały tą samą legitymację wyborczą);

• federalna struktura państwa - z reguły izba niższa wybierana na zasadach materialnej równości, a izba druga wybierana jako reprezentanci części składowych federacji (np. USA, Szwajcaria, Niemcy, Austria);

• regionalizacja państwa - gdy regiony uzyskują daleko idącą samodzielność, czy wręcz autonomię (np. Hiszpania, Belgia);

• podział kompetencji - z reguły izba wyższa/druga jest de facto izbą słabszą, gdyż ma jedynie kompetencje ustawodawcze, ograniczone przez możliwość przełamania jej stanowiska przez izbę niższą, a jedynie wyjątkowo ma udział w funkcji kontrolnej w stosunku do rządu. Z reguły ma również możliwość wpływu na obsadę niektórych stanowisk, ale kompetencja ta nie ma kluczowego znaczenia. Istnieją jednak państwa, w których druga izba ma pozycję równorzędną, a nawet silniejszą (USA);

• w tradycji polskiej parlament miał prawie zawsze postać dwuizbową, co zostało zmienione dopiero w 1947 r. po referendum (fałszerstwa!). Senat powrócił jako wynik kompromisu Okrągłego Stołu i nabrał nowego znaczenia, gdyż jako pierwszy organ był w pełni demokratycznie wybrany. Potem nie odgrywał już takiej roli, a podczas prac nad Konstytucją chciano go nawet zlikwidować;

• Konstytucja określa Sejm i Senat jako organy władzy ustawodawczej, ale jedynie w stosunku do Sejmu nakazuje, by wybory były 5-cioprzymiotnikowe, a w przypadku Senatu określa jedynie wymóg powszechności i bezpośredniości, dlatego podczas tworzenia ordynacji wyborczej po reformie terytorialnej państwa można było wprowadzić dowolny sposób rozdzielania mandatów i obliczania głosów. Zdecydowano się na podział na 40 okręgów, przy czym przy określaniu wielkości tych okręgów i rozdzielaniu na nie mandatów dążono do równości wyborów. Tak samo zamiast proporcjonalności wprowadzono wybory większościowe (w. bezwzględna);

• Senat nie ma równorzędnej z Sejmem roli, gdyż art. 95 ust. 2 przekazuje kompetencje kontrolne tylko Sejmowi, co jest określane w doktrynie jako dwuizbowość nierównorzędna, niepełna, ułomna, czy jako izba refleksji, podobne stanowisko ma TK „dwuizbowość niesymetryczna”;

• kompetencje Senatu:

• ograniczone przez Sejm uczestnictwo w ustawodawstwie;

• uczestnictwo w powoływaniu niektórych organów: prezes NIK, RPO, 2 członków KRRiTV, 3 członków RPP;

• byt Senatu uzależniony od bytu Sejmu, a uchwała sejmu o samorozwiązaniu powoduje rozwiązanie Senatu;

STRUKTURA PARLAMENTU: ZGROMADZENIE NARODOWE

Historia:

• konstytucja marcowa - TAK → rewizja konstytucji co 25 lat (łatwiej niż zmiana) oraz dokonywanie wyboru prezydenta;

• konstytucja kwietniowa - NIE → ale kompetencja uznania urzędu prezydenta za opróżniony przyznana „połączonym Izbom Ustawodawczym”;

• nowela kwietniowa - TAK → po to by wybrać Jaruzelskiego na prezydenta, też odbiór ślubowania, uznanie trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu, stawianie prezydenta w stan oskarżenia przed TS;

• nowela wrześniowa - TAK → ale zmiana wyboru prezydenta na wybór powszechny;

• ustawa konstytucyjna z 1992 r. - TAK → uchwalenie konstytucji;

Obecnie:

• charakter ustrojowy - kontrowersyjny → czy jest to odrębny organ czy tylko szczególna forma działania obu izb - za szczególną formą przemawia art. 114, który określa Sejm i Senat obradujące wspólnie, działają jako Zgromadzenie Narodowe, ale ZN ma również pewne (skromne) kompetencje, które wykonuje jako jedno ciało, bez rozgraniczenia na posłów czy senatorów. ZN to nie wspólne posiedzenia izb, podczas których nie można podejmować żadnych aktów prawnie wiążących, a Sejm i Senat zachowują swoją odrębność;

• organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania określa regulamin ZN, a Konstytucja przesądza jedynie 2 sprawy:

• przewodniczy Marszałek Sejmu (zastępuje go Marszałek Senatu);

• ponieważ jest powiedziane, że izby obradują wspólnie to konieczność liczenia kworum i większości do ogólnej liczby posłów i senatorów (560), oraz nie ma obowiązku zachowania parytetów sejmowo-senackich;

• kompetencje ZN (art. 114 mówi, że ZN działa w przypadkach określonych w Konstytucji → enumeracja):

• przyjęcie przysięgi od prezydenta (art. 130);

• stwierdzenie trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu (art. 131 ust. 2 pkt. 4);

• postawienie prezydenta w stan oskarżenia przed TS (2/3, wniosek 140 członków, art. 145);

• wysłuchanie orędzia prezydenta (art. 140);

KADENCJA I SPOSÓB FUNKCJONOWANIA

• kadencja to okres na jaki wyborcy udzielają organowi wybieralnemu pełnomocnictw, i w jakim realizuje on swoje zadania funkcjonując w chwilowym składzie pochodzącym z jednych wyborów;

• rodzaje kadencji: normalna, skrócona, przedłużona;

• konieczny składnik demokratyzmu, a wg TK składają się na niego 3 elementy:

• nakaz nadania pełnomocnictwom danego organu z góry oznaczonych ram czasowych;

• ramy czasowe muszą być rozsądne;

• nakaz ustanowienia regulacji umożliwiających ukonstytuowanie się nowo wybranego organu bez zbędnej zwłoki;

• 2 metody obliczania biegu czasu trwania kadencji:

• wybory do nowego parlamentu odbywają się po zakończeniu kadencji poprzedniej izby, ale to prowadzi do istnienia okresów międzykadencyjnych, kiedy parlamentu nie ma;

• pierwsze posiedzenie to początek kadencji nowego parlamentu, a jednocześnie koniec poprzedniego - zakłada istnienie w pewnym okresie dwóch parlamentów, ale ten nowy to byt potencjalny → przyjęte od noweli marcowej z 1995 r. (z uwagi na obawę przed Wałęsą);

• 90 dni przed końcem zarządzenie, 30 dni przed końcem wybory, 30 dni po wyborach posiedzenie;

• przedłużenie kadencji - niemożliwe, chyba, że zostanie wprowadzony stan nadzwyczajny, gdyż nie można przeprowadzać wyborów w ciągu 90 dni od zakończenia tego stanu. Inne możliwości nie istnieją, gdyż trzeba by było do tego zmieniać konstytucję (by zmienić długość kadencji w ogóle lub tylko jedną kadencję wydłużyć, co zdarzyło się za PRL);

• skrócenie kadencji - 2 procedury:

• samorozwiązanie Sejmu (art. 98 ust. 3) - uchwała 2/3 ustawowej liczby posłów, możliwe z każdego powodu i prawie w każdym czasie (j/w). Wprowadzona nowelą kwietniową;

• rozwiązanie Sejmu (art. 98 ust. 4) przez prezydenta - wprowadzone nowelą kwietniową, powtórzone w Małej Konstytucji, a teraz w obecnej. Możliwe jedynie w 2 sytuacjach:

• obligatoryjne - art. 155 ust. 2 - w procesie tworzenia rządu;

• fakultatywne - art. 225 - w razie nie uchwalenia ustawy budżetowej w terminie 4 miesięcy prezydent może rozwiązać sejm w ciągu 14 dni w drodze postanowienie bez konieczności kontrasygnaty, a jedynie po zasięgnięciu opinii obu Marszałków;

• skutki prawne rozwiązania parlamentu - wraz z decyzją o rozwiązaniu sejmu prezydent jednocześnie zarządza wybory na dzień nie później niż 45 dni od rozwiązania. Innych skutków prawnych nie ma, choć zarówno parlament jak i rząd powinny powstrzymać się w tym okresie od pewnych działań, ale w przeciwieństwie do Małej Konstytucji nie ma żadnych ograniczeń ani na parlamencie ani rządzie;

• zasada dyskontynuacji - przerwanie materialnej ciągłości parlamentu. Istnieje spór czy zasada ta ma walor normatywny (tzn. jest elementem zwyczajowego prawa konstytucyjnego) czy jest tylko utrwalonym zwyczajem. Wyjątki od zasady wyraźnie w konstytucji przewidziane:

• projekt ustawy z inicjatywy obywatelskiej;

• sprawozdania sejmowej komisji śledczej;

• postępowanie w sprawie odpowiedzialności konstytucyjnej;

• nie zakończone postępowanie w Komisji ds. UE;

• okres 30 (15) dni od wyborów do pierwszego posiedzenia (którego zwołanie jest konstytucyjnym obowiązkiem prezydenta) to czas politycznego rozłożenia sił w przyszłym parlamencie (rola prezydenta - albo obserwator, albo mediator);

• pierwsze posiedzenie (wg regulaminu Sejmu) - przewodniczy mu Marszałek Senior (powoływany przez Prezydenta spośród najstarszych posłów) → ślubowanie posłów → wybór Marszałka i pod przewodnictwem nowego marszałka wybór wicemarszałków;

• złożenie dymisji przez poprzedni rząd (art. 162) i najpóźniej po miesiącu wniosek o votum zaufania dla nowego rządu (art. 154);

• sposób funkcjonowania parlamentu

• 2 zasady:

• sesyjność - parlament obraduje na sesjach (z reguły kilkumiesięcznych) przeważnie zwoływanych przez głowę państwa, a w okresie międzysesyjnym jedynie tzw. sesje nadzwyczajne. Prawo to dawało głowie pastwa duże możliwości, ale obecnie terminy te przeważnie są ściśle określony, ograniczając tą swobodę. W ramach sesji posiedzenia zwołuje prezydium lub przewodniczący. Występuje w większości państw, a w Polsce do 1989 r.;

• permanencja - kadencja ma charakter jednolity, a posiedzenia może zwoływać prezydium/przewodniczący w każdym momencie (bez wpływu na to przez głowę państwa). W Polsce od noweli kwietniowej, obecnie w art. 109;

• posiedzenia - trwa do wypełnienia porządku dziennego (czasem przerywane kilkudniowymi przerwami). Istnieje tradycja wakacji parlamentarnych. Wg regulaminu (system wprowadzono w 10.1997):

• terminy ustala prezydium po opinii Konwentu Seniorów lub cała izba, ale zwołanie posiedzenia należy do Marszałka;

• ustalenie porządku dziennego - przez Marszałka po wysłuchaniu opinii Konwentu Seniorów. Kluby, koła i grupy min. 15 posłów mogą składać wnioski o uzupełnienie porządku, na temat których jednomyślnie wypowiada się Konwent;

• w razie braku jednomyślności Konwentu przeprowadza się głosowanie w izbie nad zmianą porządku obrad

• zasada jawności (art. 113 K.) posiedzeń Sejmu (i Senatu - art. 124 K.) to:

• jawność i publiczność obrad;

• dostępność dokumentów i materiałów stanowiących przedmiot obrad;

• dostępność druków sejmowych i materiałów rejestrujących przebieg obrad (w tym imienne wykazy głosowań);

• sejm może dla dobra państwa zarządzić tajność obrad;

• posiedzenia komisji są jawne, ale uczestnictwo środków masowego przekazu wymaga zgody przewodniczącego komisji (art. 154 ust. 5 rSej). Posiedzenia te mogą odbyć się w formie posiedzenia zamkniętego (art. 156 rSej), a niektóre komisje obradują z ograniczeniem jawności;

• obrady sejmu - przewodniczy marszałek/wicemarszałek mający 2 sekretarzy do pomocy. Obrady toczą się zgodnie z porządkiem obrad, a do debaty posłowie zapisują się u sekretarza. Marszałek może dyscyplinować posłów, aż do wykluczenia z obrad;

• uczestnictwo innych osób → prezydent, premier i członkowie rządu, prezes TK, pierwszy prezes SN, prezes NIK, RPO, prezes NBP → mają prawo do zabierania głosu poza kolejnością (bez prezydenta);

• głosowanie - zwykle jawne, przez podniesienie ręki i przy pomocy karty magnetycznej. Zwykła większość przy ½ obecnych.

Zwykła większość - to znaczy że głosów za było więcej niż głosów przeciw.

Bezwzględna większość - to znaczy że głosów za było więcej niż głosów przeciw i wstrzymujących się.

Większość kwalifikowana - to znaczy że liczba głosów za musi osiągnąć pewien ułamek ogólnej liczby głosujących, np. 2/3.

ORGANIZACJA WEWNĘTRZNA

Powszechnie odróżnia się organy kierownicze i pomocnicze Sejmu i Senatu, które muszą składać się z posłów/senatorów, a wpływ na ich kształt ma tylko dana izba. Organem apolitycznym i permanentnym jest Kancelaria Sejmu, która zajmuje się sprawami techniczno-organizacyjnymi.

Do organów kierowniczych Sejmu należą:

• Marszałek Sejmu:

• art. 110 ust. 1 - Sejm wybiera ze swego grona Marszałka Sejmu i wicemarszałków. Ust. 2 - Marszałek Sejmu przewodniczy obradom, strzeże praw Sejmu oraz reprezentuje Sejm na zewnątrz;

• kandydaturę może zgłaszać grupa min. 15 posłów, a wyboru dokonuje się bezwzględną większością głosów przy ½ obecnych (tak samo wicemarszałkowie - brak określonej ich liczby). Brak uregulowań prawnych dot. odwołania, ale bak też zakazu (w rSen jest taka możliwość);

• wewnętrzne obowiązki:

• reprezentowanie Sejmu (przekazywanie aktów podjętych przez Sejm innym organom), stanie na straży praw i godności Sejmu (opinia w sprawie rozwiązania sejmu);

• prowadzenie spraw z zakresu stosunków Sejmu z instytucjami i innymi organami UE;

• zwoływanie posiedzeń Sejmu (ustalanie porządku dziennego i przewodniczenie obradom, dyscyplinowanie posłów);

• kierowanie pracami Prezydium Sejmu, przewodniczenie Prezydium i Konwentowi Seniorów;

• czuwanie nad tokiem i terminowością prac Sejmu (nadawanie biegu inicjatywom ustawodawczym, decydowanie o sposobie przeprowadzania pierwszego czytania projektów);

• udzielanie posłom niezbędnej pomocy w ich pracy, min. czuwanie nad wykonywaniem obowiązków wobec posłów przez administrację rządową i samorządową;

• administrowanie Sejmem (min. powoływanie i odwoływanie Szefa Kancelarii Sejmu po opinii Komisji Regulaminowej oraz jego zastępców po opinii Szefa, wydawanie zarządzeń porządkowych);

• zewnętrzne obowiązki:

• przewodniczący Zgromadzenia Narodowego (art. 114 ust. 1);

• sprawuje zastępstwo Prezydenta RP, gdy ten nie jest w stanie sprawować urzędu lub w razie opróżnienia urzędu prezydenta (art. 131);

• zarządza wybory prezydenta (art. 128 ust. 2);

• Wicemarszałkowie - są członkami Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów oraz zastępcami Marszałka w zakresie jego wewnątrzsejmowych zadań. W odniesieniu do zadań zewnętrznych zadań zastępcą jest przeważnie Marszałek Senatu;

• Prezydium Sejmu - nie jest organem konstytucyjnym, składa się z Marszałka i wicemarszałków (organ kolegialny). Funkcjonuje ciągle w czasie kadencji. Nie ma możliwości odwołania całego prezydium, czy wszystkich jego członków na raz. Brak jasnego podziału zadań między Marszałka a Prezydium;

• kompetencje (bez formuły kierowania pracami Sejmu):

• związane z organizacją prac Sejmu, tj. ustalanie planu prac Sejmu (konieczna jest opinia Konwentu Seniorów), ustalanie tygodni posiedzeń, ustalanie terminów posiedzeń;

• związane z pracami organów Sejmu, tj. organizowanie współpracy między komisjami i koordynowanie ich działań;

• związane z tokiem prac sejmowych, min. opiniowanie co do zgodności z prawem projektów ustaw;

• związane z sytuacją prawną posłów, min. stosowanie kar z tytułu odpowiedzialności regulaminowej, decydowanie w sprawach diet i ryczałtów poselskich i in. sytuacjach finansowych posłów;

• związane z regulaminem Sejmu, tj. dokonywanie wykładni i inicjowanie zmian regulaminu, określenie zasad doradztwa naukowego na rzecz Sejmu i korzystania z pomocy ekspertów;

• Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanym z działalnością i tokiem prac sejmowych.

• skład: Marszałek, wicemarszałkowie Sejmu, przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów poselskich, przedstawiciel porozumień liczących co najmniej 15 posłów, przedstawicieli kół parlamentarnych, które w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu reprezentowały osobną listę wyborczą;

• formalnie jest ciałem doradczym dla Prezydium, w rzeczywistości jednak odgrywa znacznie silniejszą rolę → opinie dot. porządku dziennego, terminów posiedzeń, trybu dyskusji nad punktami porządku, wnioski co do wyboru przez Sejm jego organów → charakter politycznych dyrektyw dot. pracy Sejmu;

Do organów pomocniczych zaliczamy:

• Komisje sejmowe - są wyspecjalizowanymi organami wewnętrznymi Sejmu, zajmującymi się rozpatrywaniem, opiniowaniem i przygotowywaniem spraw stanowiących przedmiot obrad Sejmu, a w szczególności wyrażaniem opinii o sprawach przekazanych pod ich obrady przez Sejm, Marszałka lub Prezydium. Choć ich rola jest pomocnicza względem Sejmu, to w praktyce przeważnie większość aktów jest przyjmowana w brzmieniu zgodnym z propozycjami odpowiednich komisji;

• rodzaje komisji:

• stałe - przewiduje je regulamin, tj. sejm ma obowiązek je utworzyć. Istnieją przez całą kadencję. Obecnie 25 komisji, 2 kryteria wyodrębnienia - resortowe i funkcjonalne (np. k. ustawodawcza, k. odpowiedzialności konstytucyjnej);

• szczególna rola k. finansów publicznych (kryterium resortowo-funkcjonalne);

• nadzwyczajne - tworzone doraźnie przez Sejm, który określa zakres spraw, cel, zasady i tryb działania. Praktyka - dla konkretnej ustawy (np. kodyfikacje) oraz dla zajmowania się określonym wycinkiem prac ustawodawczych w dłuższym czasie (np. komisja prawa europejskiego) lub dla przygotowania materiałów związanych z jakąś działalnością sejmu lub komisję śledzczą;

• skład - tylko posłowie (każdy poseł musi być w jakiejś komisji) wybierani przez Sejm na wniosek Prezydium po opinii Konwentu. Możliwość zmiany w każdym momencie. O tym, który poseł będzie w której komisji decyduje jego klub;

• zasada pełnej reprezentacji politycznej, a dopiero potem uwzględnienie specjalności;

• pracami komisji kieruje jej prezydium (wybierane przez komisję);

• możliwość powołania podkomisji: stałe (za zgodą Prezydium) i nadzwyczajne;

• obradują na posiedzeniach, ale ich działania mają różny wymiar w zależności od rodzaju funkcji sejmu, którą się zajmują - ustawodawcza (przygotowywanie projektów), powoływanie innych organów (opinie i oceny), kontrolna (większość działań adresowana na zewnątrz);

• Sekretarze Sejmu - są to posłowie (20) wybierani przez Sejm. Pełnią pomocniczą rolę przy prowadzeniu obrad Sejmu przez Marszałka (min. prowadzą listę mówców, przyjmują wystąpienia posłów składane na piśmie, obliczają głosy w głosowaniu imiennym oraz w innych głosowaniach). Ich funkcje mają charakter tradycyjny, gdyż wszystkie kwestie techniczne załatwiane są przez wyspecjalizowany personel Kancelarii Sejmu.

Organizacja Senatu jest ujęta w sposób analogiczny, głównie za sprawą art. 124. Różnice pomiędzy Senatem a Sejmem wynikają głównie z jego mniejszej liczebności, odmiennego zakresu funkcji oraz zobowiązania Senatu określonymi terminami zawitymi.

Generalny schemat Sejmu i Senatu pokrywa się (Marszałek, wicemarszałkowie, Prezydium, Konwent, komisje). Do najpoważniejszych różnic należą:

• określenie w rSen liczby wicemarszałków (3);

• odmienna struktura komisji stałych (14, w tym 2 funkcjonalne - regulaminowa i spraw senatorskich oraz ustawodawcza i praworządności), głównie ze względu na brak innych kompetencji niż ustawodawcze;

• brak możliwości powołania w Senacie komisji śledczej (art. 124 w powiązaniu z art. 111);

Formami politycznej organizacji posłów i senatorów są kluby, koła lub zespoły poselskie lub senatorskie (też wspólne), a prawo ich tworzenia wynika z wolności działalności partii politycznych (wyrok TK);

• zorganizowane na zasadzie politycznej;

• poseł/senator może być członkiem tylko jednego klubu, ale można zmieniać klub.

• klub może założyć 15 posłów lub 7 senatorów i są reprezentowane z mocy prawa w Prezydium, a z mocy zwyczaju w Konwencie i komisjach. Mają uprzywilejowaną pozycję w zakresie finansowania działalności w porównaniu z kołami czy zespołami;

• ogólna struktura klubów i kół wyznacza przede wszystkim podział na obóz rządzący i opozycję. W ramach klubów (kół) formułowane są polityczne stanowiska poszczególnych partii i ugrupowań. Wewnętrzna organizacja klubów (kół) zależy od ich liczebności. Kluby (koła) tworzą prezydia, możliwe jest też tworzenie wewnętrznych kół czy zespołów;

• spoiwem i gwarantem jest tzw. dyscyplina klubowa, której istota polega na założeniu, że stanowisko wypracowane w ramach klubu będzie reprezentowane przez jego członków. Kluby czasem podejmują uchwały zobowiązujące do głosowania w ustalony sposób i choć te uchwały nie mają prawnego znaczenia, to w praktyce odnoszą często skutek, gdyż np. możliwe jest wycofanie takiej osoby z atrakcyjnej komisji, brak poparcia w następnych wyborach czy nawet wykluczenie z klubu;

STATUS PRAWNY POSŁÓW I SENATORÓW

uwm - ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora;

Mandat parlamentarny ma trzy znaczenia:

1. jako wynikające z wyborów pełnomocnictwo udzielone członkowi parlamentu przez wyborców;

2. jako całokształt praw i obowiązków parlamentarzysty;

3. jako określenie funkcji członka parlamentu.

mandat poseł zyskuje w dniu ogłoszenia wyników (art. 105 ust. 2), ale pełnię praw uzyskuje w dniu pierwszego posiedzenia, po złożeniu ślubowania;

mandat trwa przez całą kadencję, a wyjątkowo może wygasną wcześniej, gdy poseł:

odmówi złożenia ślubowania;

utraci prawo wybieralności;

zrzecze się mandatu;

umrze;

obejmie jedno ze stanowisk wymienionych w art. 103;

zostanie uznany za winnego złożenia fałszywego oświadczenia lustracyjnego;

utraci mandat w wyniku wyroku TS za naruszenie nakazu z art. 107;

stosunek parlamentarzysty do wyborców:

Mandat imperatywny (związany) - poseł jest prawnie związany wolą swych wyborców i ponosi przed nimi odpowiedzialność, oraz możliwa jest instytucja nakazów i instrukcji;

Mandat wolny - ukształtował się jako pochodna koncepcji zwierzchnictwa Narodu. Opiera się na założeniu, że poseł reprezentuje cały zbiorowy podmiot suwerenności, nie jest więc związany instrukcjami wyborców. Wręcz przeciwnie - status posła jest ukształtowany na zasadzie niezależności prawnej, choć w wymiarze faktycznym musi liczyć się tak z głosami wyborców jak i partii, która wysunęła jego kandydaturę;

taki status posła został przyjęty w Konstytucji z 1997 w art. 104 → z tego można wyprowadzić trzy zasady:

1. uniwersalność - poseł reprezentuje cały Narów, a nie poszczególne grupy;

2. niezależność

3. nieodwołalność

Mandat zawodowy - gdy działalność parlamentarna staje się głównym źródłem utrzymania. Koncepcja ta związana jest z ideą powstania klasy zawodowych polityków, których powtarzające kadencje zwiększają kwalifikacje, wiedzę i doświadczenie, choć jednocześnie silniej akcentują ich związek z partią, co może wpływać na niezależność i wymóg kierowania się dobrem Narodu;

Gwarancje niezależności

Immunitety pełnią dwie funkcje:

ochrony niezależności członków parlamentu i zagwarantowania im swobody wykonywania mandaty, ale nie przywilej bezkarności;

ochrony niezależności i autonomii parlamentu jako takiego.

• Immunitet materialny (art. 105 ust. 1) - tzn. stałe wyłączenie karalności określonych czynów, wykonywanych w ramach działalności wynikającej z mandatu (= wg SN też poza sejmem, ale tylko jeśli działa jako parlamentarzysta (podobnie w uwm) i tylko przy użyciu godziwych metod postępowania, czyli nie np. głosowanie za kolegę);

• charakter bezwzględny (niewzruszalny) - nie ma możliwości uchylenia tego immunitetu;

• odpowiada jedynie przed Sejmem (regulaminowa), chyba, że narusza prawa osób trzecich (=naruszy dobra osobiste) to odpowiada przed sądem tylko za zgodą Sejmu;

• wg TK immunitet ten nie chroni przed orzeczeniem cywilnym w razie naruszenia dobrego imienia lub czci;

• charakter trwały - nie wygasa wraz z mandatem;

• Immunitet formalny (art. 105 ust. 2) - polega na czasowym uchyleniu karalności (wszelkie fazy postępowania, nawet rewizja nadzwyczajna na korzyść posła) wszystkich czynów wypełniających znamiona przestępstwa (karnego wg K., a karno-administracyjnego wg uwm, nie dot. odpowiedzialności cywilnej, pracowniczej, zawodowej, itp.), niezależnie od czasu ich popełnienia;

• art. 105 ust. 3 → gdy postępowanie wszczęto przed wyborem zostaje ono zawieszone na żądanie Sejmu do czasu wygaśnięcia mandatu, a uchwała w tej sprawie podejmowana jest na wniosek zainteresowanego większością 3/5 za (uwm);

• gdy postępowanie nie zostało wszczęte przed wyborem → 2 możliwości:

• art. 105 ust. 2 - za zgodą izby (bezwzględna większość);

• art. 105 ust. 4 - za zgodą zainteresowanego posła i żadne działania proceduralne nie są wymagane;

• Nietykalność - zakaz zatrzymania lub aresztowania (art. 105 ust. 5) bez zgody izby (uchwała - bezwzględna większość);

• w uwm szerokie rozumienie „zatrzymania” → wszelkie formy pozbawienia lub ograniczenia wolności osobistej przez organy stosujące przymus;

• można bez zgody (ale konieczne jest poinformowanie Marszałka Sejmu, który może nakazać zwolnienie posła), gdy:

• na gorącym uczynku i konieczne jest dla prawidłowego toku postępowania → K.;

• stan wyższej konieczności/obrony koniecznej → uwm;

Zasada niepołączności (incompatibilitas) należy rozpatrywać w dwóch aspektach:

• aspekt formalny - jako zakaz łączenia mandatu z innymi funkcjami lub stanowiskami państwowymi (art. 103):

• niepołączność formalna - niemożność piastowania innego urzędu czy pełnienia innej funkcji, a ordynacja ustala termin 14 dni na rezygnację z zajmowanego stanowiska, inaczej mandat wygasa:

• art. 102 → zakaz łączenia posła i senatora;

• art. 103 ust. 1 → zakaz łączenia posła/senatora z: prezesem NBP, prezesem NIK, RPO, RPD i ich zastępcami; członkiem RPP i KRRiTV, ambasadorem, zatrudnieniem w Kancelarii Sejmu, Senatu, Prezydenta lub adm. rząd. nie dot. członków RM i sekretarzy stanu w adm. rzad.;

• art. 103 ust. 2 → zakaz łączenia posła/senatora z pracą jako sędzia, prokurator, urzędnik SC, funkcjonariusz policji i służb ochrony państwa, czynny żołnierz;

• art. 103 ust. 3 → ustawa może rozszerzyć ten katalog;

• niewybieralność - wykluczenie zdolności danej osoby do kandydowania w wyborach (brak biernego prawa wyborczego) i objęcia mandatu → jedyny przypadek to art. 123 dot. prezydenta i wyborów parlamentarnych;

• aspekt materialny - zakaz podejmowania lub wykonywania określonych rodzajów działalności zawodowej w okresie pełnienia mandatu → dot. działalności z osiąganiem korzyści z SP lub samorządu i nabywanie ich majątku (art. 107), zagrożone sankcją pozbawienia mandatu przez TS (postawienie w stan oskarżenia przez izbę uchwałą na wniosek Marszałka), a w ustawodawstwie zwykłym dodatkowe zakazy, min. członkostwa we władzach podmiotów gospodarczych z udziałem SP lub mienia komunalnego → uzasadnienie: poseł dobrowolnie podejmuje się służby publicznej poddanej dodatkowym ograniczeniom;

Uprawnienia i obowiązki wg ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora:

uregulowania prawne: uwm i RSejm i RSen;

1. Uprawnienia i obowiązki związane z działalnością Izby i jej organów,

• udział posła w posiedzeniach oraz komisjach - uprawnienie (poza naruszeniem dyscypliny obrad nie można go wykluczyć) i obowiązek (sankcje za nieobecność, głównie finansowe), oraz związane z tym inne uprawnienia, jak prawo zabierania głosu, głosowania, składania wniosków, uczestniczenia też w komisjach, których nie jest członkiem;

• prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu (jako uprawnienie w stosunku do min. 1 komisji);

• prawo organizowania się w kluby (min. 15), koła i zespoły poselskie;

• prawo zgłaszania interpelacji, zapytań oraz pytań w sprawach bieżących (tylko posłowie) do premiera i członków RM (art. 115);

• Uprawnienia i obowiązki związane z wykonywaniem mandatu,

• obowiązek informowania wyborców o swej pracy w Izbie oraz o działalności Izby, do której został wybrany;

• prawo do informacji i wyjaśnień od członków RM oraz od przedstawicieli właściwych instytucji i organów państwowych lub samorządowych, dotyczących spraw wynikających z wykonywania obowiązków członka parlamentu;

• prawo do informacji i materiałów oraz wglądu w działalność organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego a także spółek i jednostek SP lub komunalnych (ograniczenia związane z tajemnica państwową lub służbową oraz ochroną dóbr osobistych);

• prawo podejmowania interwencji w organach administracji rządowej i samorządu terytorialnego, w zakładzie lub przedsiębiorstwie państwowym oraz w organizacji społecznej, a także w jednostkach gospodarki niepaństwowej dla załatwienia sprawy własnej bądź wyborcy i prawo zajmowania się tokiem jej rozpatrzenia. Też prawo wstępu na teren tych jednostek, a ich kierownicy mają obowiązek powiadomić w ciągu 14 dni o stanie interwencji i czasie jej załatwienia;

• prawo do zorganizowania biura poselskiego (senatorskiego) w terenie i do środków finansowych na ten cel;

• Uprawnienia i obowiązki dotyczące indywidualnej sytuacji prawnej posła/senatora.

• immunitet;

• niepołączność;

• prawo do diety parlamentarnej - przysługują każdemu posłowi/senatorowi, jako wyrównanie kosztów ponoszonych przy wykonywaniu mandatu, ale od pojawienia się posłów zawodowych traci charakter podstawowego źródła finansowania. Obecnie stanowi ¼ uposażenia posła zawodowego;

• prawo do bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego na terenie kraju;

• prawo do bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych;

• prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych;

• obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym bezpośrednio po wyborze, potem raz do roku i na 2 miesiące przed kolejnymi wyborami - od 2001 roku są jawne i w formie Rejestru Korzyści (prowadzone przez Marszałka danej izby, a w stosunku do innych osób przez PKW). Składane są Marszałkowi i weryfikowane w Komisji Etyki Poselskiej, a grożące sankcje to: utrata uposażenia (za niezłożenie oświadczenia), odpowiedzialność za fałszywe zeznania (za nieprawdziwe informacje; konieczność uchylenia immunitetu);

• w razie uzyskania urlopu bezpłatnego w miejscu stałej pracy, staje się posłem zawodowym (dostaje uposażenie w wysokości uposażenia podsekretarza stanu i szereg świadczeń finansowych i socjalnych oraz jest traktowany jak pracownik, min. ma zakaz równoczesnego podejmowania pracy);

Odpowiedzialność posła/senatora:

• w zakresie immunitetu znacznie ograniczona, jedynie cywilna, pracownicza, zawodowa, dyscyplinarna;

• brak odpowiedzialności przed wyborcami i ugrupowaniem politycznym (mandat wolny);

• brak odpowiedzialności przed parlamentem (nie licząc odpowiedzialności regulaminowej);

• pozbawienie mandatu gdy:

• wyrok TS za naruszenie art. 107;

• utrata mandatu też w razie prawomocnego orzeczenia utraty praw publicznych;

• odpowiedzialność regulaminowa - przez izbą za działalność związaną z wykonywaniem mandatu (są to głównie działania objęte immunitetem materialnym) → w RSejm procedura odpowiedzialności regulaminowej posłów:

• za naruszenie lub niedopełnienie obowiązków z uwm dot. dodatkowej pracy czy oświadczenia o stanie majątkowym, Prezydium Sejmu (po opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich) może zwrócić posłowi uwagę, dać upomnienie lub naganę;

• to samo może zrobić w/w Komisja za niewykonanie obowiązków poselskich;

• gdy uniemożliwia pracę Sejmu lub jego organów Prezydium może uchwałą obniżyć dietę lub uposażenie;

• w przypadku nieusprawiedliwionej nieobecności Marszałek obniża uposażenie lub dietę;

• w przypadku wykluczenia posła z posiedzenia (za ciągłe, pomimo upomnień, uniemożliwienie prowadzenia obrad) Marszałek obniża uposażenie lub dietę;

• szczególna rola Komisji Etyki Poselskiej:

• stałe zadania: rozpatrywanie spraw wynikających z Rejestru Korzyści i uchwalanie Zasad Etyki Poselskiej (podstawa oceny zachowania posłów);

• skład: po jednym z każdego klubu, a kandydatów zgłaszają przewodniczący klubów, a członek Komisji może wnieść sprzeciw przeciwko jakiejś kandydaturze, wtedy trzeba zgłosić nową kandydaturę - wybór przez Sejm w głosowaniu łącznym;

FUNKCJE PARLAMENTU

Funkcja ustawodawcza

• zasada wyłączności sprawowania przez parlament funkcji ustawodawczej:

• żaden inny organ nie może stanowić aktów o randze ustawy, chyba, że Konstytucja dopuszcza to w sposób wyraźny;

• kompetencje prawodawcze innych organów mają charakter podporządkowany, wyjątkowy i interpretowany zwężająco;

• funkcja ustawodawcza dzieli się (doktryna francuska) na:

• funkcję ustrojodawczą → parlament, ale w innej procedurze, a tylko wyjątkowo zatwierdzane w referendum;

• funkcję ustawodawczą sensu stricto;

Funkcja kontrolna

• odnosi się do rządu i administracji i musi być rozpatrywana na tle 2 zasad:

• rząd pochodzi z parlamentu i przed nim odpowiada → by to było możliwe konieczne jest posiadanie przez parlament wiedzy o faktycznym funkcjonowaniu rządu;

• istnienie opozycji, która musi mieć wgląd w działania rządu, także wtedy gdy dla większości parlamentarnej nie jest to wygodne;

• możliwe działania:

• prawo żądania informacji → włącznie z obecnością ministrów na posiedzeniach Sejmu;

• prawo żądania wysłuchania → konieczność ustosunkowania się do ocen i sugestii formułowanych przez parlament;

• prawo żądania wykonania → w normalnych sytuacjach jest niedopuszczalne, gdyż jest złamaniem istoty zasady trójpodziału władz, choć Konstytucja przewiduje wyjątki związane z wprowadzeniem lub utrzymaniem stanów nadzwyczajnych:

• decyduje o wojnie i pokoju (art. 116);

• zgoda sejmu jest konieczna dla rozp. Prezydenta o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyjątkowego (art. 231);

• zgoda sejmu jest konieczna dla przedłużenia terminu konstytucyjnego stanu klęski i wyjątkowego (art. 232);

Funkcja kreacyjna

Polega na bezpośrednim powoływaniu i odwoływaniu innych organów konstytucyjnych państwa oraz osób wchodzących w skład tych organów, a zwłaszcza na egzekwowaniu ich odpowiedzialności.

1. Prezydent - izby (jako ZN) mogą uznać trwałą niezdolność Prezydenta (art. 131 ust. 2 pkt. 4) lub postawić Prezydenta przez Trybunałem Stanu (art. 145);

2. Rada Ministrów - związana z funkcją kontrolną;

3. Ministrowie - związana z funkcją kontrolną;

4. TK - wszyscy wybierani przez Sejm (art. 194 ust. 1), a odwołanie jest niemożliwe (zasada niezawisłości);

5. TS - wszyscy wybierani przez Sejm, a przewodniczącym z urzędu jest Pierwszy Prezes SN (art. 199 ust. 1 i 2);

6. prezes NIK - wybierany przez Sejm za zgodą Senatu (art. 205 ust. 1);

7. PRO - wybierany przez Sejm za zgodą Senatu (art. 209 ust. 1);

8. PRD - wybierany przez Sejm za zgodą Senatu (ustawa o RPD);

9. KRRiTV - 4 przez Sejm, 2 przez Senat, 3 przez prezydenta (art. 214 ust. 1)

10. prezes NBP - wybierany przez Sejm (art. 227 ust. 3);

11. Rada Polityki Pieniężnej - po 1/3 składu przez Sejm i Senat (art. 227 ust. 5);

12. Krajowa Rada Sądownicza - 4 przez Sejm, 2 przez Senat (art. 187 ust. 1);

FUNKCJA USTAWODAWCZA

• etapy trybu ustawodawczego w Konstytucji:

• art. 118 - inicjatywa ustawodawcza;

• art. 119-120 - rozpatrzenie projektu przez Sejm i ew. uchwalenie ustawy;

• art. 121 ust. 1 i 2 - rozpatrzenie ustawy przez Senat i ew. uchwalenie poprawek bądź odrzucenie ustawy;

• art. 121 ust. 3 - rozpatrzenie uchwały Senatu przez Sejm;

• art. 122 - podpisanie przez prezydenta i ogłoszenie (warunek wejścia w życie) albo możliwość zwrócenia ustawy Sejmowi lub wniosek do TK o zbadanie konstytucyjności;

• Regulamin pracy RM z 2002 r. i rozp. premiera z 2002 w sprawie zasad techniki prawodawczej → tryb przygotowania projektu przez rząd;

Inicjatywa ustawodawcza:

• to prawo konstytucyjnie określonych podmiotów do wnoszenia projektów ustaw do Sejmu, z jednoczesnym obowiązkiem ich rozpatrzenia przez Sejm;

• przysługuje:

• posłom → art. 32 ust. 2 - komisje sejmowe lub min. 15 posłów;

• Senatowi → konieczna uchwała całej izby;

• Prezydentowi RP;

• Radzie Ministrów;

• grupie co najmniej 100.000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu;

• inicjatywa obywatelska → etapy:

• tworzy się komitet inicjatywy obywatelskiej dla przygotowania projektu i zebrania podpisów;

• po zebraniu pierwszych 1000 podpisów przewodniczący komitetu informuje Marszałka Sejmu o utworzeniu komitetu;

• komitet uzyskuje osobowość prawną z chwilą przyjęcia zawiadomienia przez Marszałka, a odmowa gdy braki formalne → spory rozstrzyga SN (wejście władzy sądowniczej w kompetencje Sejmu, ale tak jest ze względu na prawo każdego obywatela do sądu);

• od tej chwili treść projektu nie może się zmienić;

• po zebraniu 100000 podpisów tekst przekazywany Marszałkowi, a Marszałek może go nie przyjąć gdy jest zmieniony (rozstrzyga SN), a gdy ma wątpliwości co do poprawności podpisów może się zwrócić do PKW, i jeśli ona orzeknie, że podpisów jest za mało, Marszałek orzeka o nie nadaniu biegu → SN rozstrzyga;

• projekt musi odpowiadać wymogom projektów ustaw i jest możliwe wniesienie kilku konkurencyjnych projektów;

• nie podlega zasadzie dyskontynuacji → pierwsze czytanie najpóźniej po 3 miesiącach, lub po 6 od pierwszego posiedzenia, a pełnomocnik może brać udział na zasadach ogólnych;

• komitet nie może dostawać pieniędzy ze środków publicznych oraz ze środków z elementem obcym;

• podmiotowe ograniczenia inicjatywy ustawodawczej:

• projekt ustawy budżetowej (ustawy o prowizorium budżetowym) oraz projekty ustaw bezpośrednio wyznaczających sytuację finansów państwowych → tylko RM (art. 221);

• projekt zmiany Konstytucji → 1/5 posłów, Senat i Prezydent (art. 235 ust. 1);

• wymogi dot. projektu:

• przedstawienie skutków finansowych wykonania ustawy (art. 118 ust. 3);

• uzasadnienie, które powinno (art. 32 ust. 2 RSejm):

• wyjaśniać potrzebę i cel wydania ustawy;

• przedstawić rzeczywisty stan w dziedzinie, którą normuje;

• wykazać różnicę pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem;

• przedstawić skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne;

• wskazać źródła finansowania, jeśli projekt pociąga za sobą obciążenia z budżetu państwa lub samorządu;

• przedstawić założenia podstawowych aktów wykonawczych;

• oświadczenie o zgodności z prawem UE lub że nie jest nim objęty;

• informacja o konsultacjach i ich wnioskach i sugestiach, w szczególności jeśli jest obowiązek zasięgania takiej opinii. W stosunku do poselskich i komisyjnych projektów, do których konsultacje nie zostały przeprowadzone Marszałek kieruje je do konsultacji (art. 32 ust. 3 RSejm);

Kontrola dokonywana przez Marszałka:

• kontrola formalna → art. 32 ust. 7 - gdy projekt nie odpowiada w/w wymogom;

• kontrola materialna → art. 32 ust. 8 - gdy istnieją wątpliwości co do nie sprzeczności z prawem (w tym z prawem UE), po zasięgnięciu opinii Prezydium, może skierować do Komisji Ustawodawczej w celu wyrażenia opinii, która (3/5) może zaopiniować taki projekt jako niedopuszczalny;

Rozpatrywanie projektu ustawy przez Sejm:

• art. 119 → Sejm rozpatruje projekt w trzech czytaniach;

• czytanie - rozpatrzenie projektu ustawy na posiedzeniu plenarnym Sejmu;

• pierwsze czytanie:

• na posiedzeniu lub w komisji (art. 37 RSejm), ale musi być na posiedzeniu gdy dot. ustaw:

• zmiana Konstytucji;

• budżetowe;

• dot. wyboru Prezydenta, Sejmu, Senatu oraz samorządu;

• regulujące ustrój i właściwość władz publicznych;

• kodeksów;

• gdy przemawiają za tym ważne względy może tak zdecydować Marszałek;

• obejmuje (art. 39 RSejm):

• uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę;

• debatę w sprawie ogólnych zasad projektu;

• pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy;

• gdy na posiedzeniu → (art. 39 RSejm) kończy się uchwałą o skierowaniu do komisji (z możliwością wyznaczenia jej terminu sprawozdania) albo o odrzuceniu projektu w całości (jeśli był taki wniosek);

• właściwe prace toczą się w komisjach (szczególna rola K. Ustawodawczej) komisje mogą powoływać podkomisje (art. 41 RSejm) → biorą pod uwagę opinie innych komisji i posłów, mogą też wysłuchać zaproszonych ekspertów (art. 42 ust. 1 RSejm) Marszałek może zwrócić wnioskodawcy projekt do przepracowania projektu z rozważeniem zmian postulowanych przez komisje oraz przedstawienie skutków tych zmian, potem projekt ten Marszałek kieruje wprost do komisji (art. 42 ust. 5 RSejm) ze swoich prac komisje przedstawiają sprawozdanie (art. 43 ust. 1 i 2 RSejm), w którym komisja może wnioskować przyjęcie projektu bez poprawek albo przyjęcie tekstu z poprawkami w formie tekstu jednolitego albo odrzucenie projektu wnioski mniejszości (art. 43 ust. 3) wnioski i propozycje poprawek zgłoszone pisemnie, ale odrzucone przez komisję, na żądanie wnioskodawcy mogą być dołączone do sprawozdania;

• rola K. Ustawodawczej → gdy tylko w tej komisji - prace j/w; a gdy w innej komisji, KU może wysłać tam swojego przedstawiciela, który ma prawo proponowania poprawek i wniosków, ale bez prawa głosowania. Jeśli te wnioski nie zostaną przyjęte, KU może zwrócić się o ich ponowne rozpatrzenie, a gdy ponownie zostaną odrzucone są dołączane do sprawozdania z zaznaczeniem, że pochodzą od KU;

• drugie czytanie:

• obejmuje (art. 44 RSejm):

• przedstawienie sprawozdania komisji;

• przeprowadzenie debaty oraz zgłaszanie poprawek i wniosków przez posłów, wnioskodawcę i RM (TK: poprawki nie mogą całkowicie zmieniać treści, gdyż stanowiłoby to obejście przepisów o inicjatywie);

• sejm może projekt ponownie skierować do komisji lub od razu przejść do trzeciego czytania (art. 48 RSejm);

• wnioskodawca może wycofać projekt do zakończenia drugiego czytania (art. 119 ust. 4);

• trzecie czytanie:

• obejmuje (art. 49 RSejm):

• przedstawienie dodatkowego sprawozdania komisji lub przedstawienie przez posła sprawozdawcę poprawek i wniosków zgłoszonych w 2-gim czytaniu;

• głosowanie

• porządek głosowania (art. 50):

• wniosek o odrzucenie;

• poprawki do poszczególnych art. od najdalej idących;

• całość projektu w brzmieniu zaproponowanym przez komisje, ze zmianami wynikającymi z przegłosowanych poprawek;

• Marszałek może odmówić poddania pod głosowanie poprawki uprzednio przedłożonej komisji;

• Marszałek może odroczyć głosowanie nad całością, by sprawdzić czy na skutek poprawek nie ma sprzeczności w projekcie;

• do uchwalenia ustawy konieczna jest zwykła większość przy ½ obecnych (art. 120);

• uchwaloną ustawę Marszałek przesyła niezwłocznie Marszałkowi Senatu i Prezydentowi (art. 121 ust. i art. 52 RSejm);

Rozpatrywanie ustawy przez Senat:

• konieczny etap, ale nie jest konieczna zgoda Senatu (tylko do zmiany Konstytucji albo ustawy ratyfikującej z art. 90;

• ustalone ramy czasowe:

• 30 dni (art. 121 ust. 2);

• 20 dni dla ustawy budżetowej (art. 223);

• 14 dni dla ustaw pilnych (art. 123 ust. 3);

• jeśli w tym terminie Senat nie podejmie uchwały, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm i Marszałek Sejmu przekazuje ją do podpisu Prezydentowi (art. 121 ust. 3);

• procedura podobna jak w Sejmie → Marszałek przekazuje do komisji w ciągu 2 tygodni proponuje sposób ustosunkowania się do ustawy posiedzenie Senatu, debata i głosowanie;

• Senat może:

• przyjąć ustawę bez poprawek;

• odrzucić ustawę (niedopuszczalne w przypadku ustawy budżetowej - art. 223);

• wprowadzić poprawki;

• kwestia sporna → zakres poprawek - Senat jest ograniczony zakresem spraw uregulowanych w ustawie (szerokość regulacji), a wnoszenie poprawek wykraczających poza tą szerokość to ukryta inicjatywa ustawodawcza. Nie jest ograniczony w głębokości regulacji;

• podejmuje uchwały zwykłą większością przy ½ obecnych (art. 120 w zw. z art. 124), a następnie przekazuje Marszałkowi Sejmu;

Rozpatrzenie przez Sejm uchwały Senatu:

• uchwałę Senatu Marszałek Sejmu przekazuje do komisji, która poprzednio zajmowała się tym projektem (art. 54 RSejm), która może zaproponować:

• przyjęcie uchwały w całości lub części;

• odrzucenie uchwały;

• jeśli jakąś poprawkę Senatu uważa się za niedopuszczalną, należy ją odrzucić, choć czasem pozostawiano ją bez rozpatrzenia, ale wtedy istnieje niebezpieczeństwo zakwestionowania ustawy przed TK z powodu naruszenia procedury;

• odrzucenie poprawek lub całej uchwały wymaga bezwzględnej większości, inaczej uważa się ją za przyjętą (art. 121 ust. 3) → nie ma terminu w którym Sejm musiałby zająć się uchwałą Senatu, dlatego w ten sposób można „utopić” uchwałę Senatu, gdy przeczeka ona do końca kadencji;

• pat legislacyjny → sytuacja, w której Sejm by przyjąć uchwałę Senatu potrzebował zwykłej większości, a by odrzucić 2/3;

Podpisanie ustawy przez prezydenta:

• po zakończeniu w/w postępowania Marszałek Sejmu przekazuje ustawę do podpisu prezydentowi (art. 122 ust. 1), który może:

podpisać ustawę (promulgacja) w ciągu 21 dni i zarządzić jej ogłoszenie (art. 122 ust. 2);

• 7 dni w przypadku ustaw budżetowych (art. 224 ust. 1) i ustaw w trybie pilnym (art. 123 ust. 3);

• to obowiązek prezydent (poza wyjątkiem z art. 122 ust. 4 zd. 1) i musi podpisać całą ustawę, a nie ma veta selektywnego (w USA - item veto);

• najpierw ma charakter względny (może skorzystać z procedur zakwestionowania ustawy), a potem nabiera charakteru bezwzględnego;

wystąpić z wnioskiem do TK w sprawie zgodności z K. (art. 122 ust. 3) → prewencyjna kontrola konstytucyjności;

• uprawnienie o charakterze wyłącznym (nikt inny na tym etapie nie może tego) i samodzielnym (nie ma wymogu kontrasygnaty - art. 144 ust. 3 pkt. 9);

• może dot. każdej ustawy (budżetowa i prowizorium - TK ma 2 miesiące - art. 224 ust. 2), a zmiana K. - kwestia nie jasna, ale jeśli tak, to tylko jeśli chodzi o zgodność z procedurą;

• zarzut może dot.:

• niezgodności materialnej;

• naruszenie trybu;

• naruszenie kompetencji;

• może wycofać wniosek zanim TK rozstrzygnie sprawę, ale wtedy musi podpisać (post. TK);

• gdy TK uzna za zgodną → obowiązek podpisania (art. 122 ust. 3 zd. 2), choć może w ramach kontroli następczej ponownie skierować do TK, gdyż praktyka stosowania może nadać ustawie treści niezgodne z K.;

• gdy TK uzna za niezgodną → obowiązek odmowy podpisania (art. 122 ust. 4 zd. 1), ale jeśli TK uzna, że przepisy uznane za niekonstytucyjne nie są nierozerwalnie związane z ustawą to Prezydent może po opinii Marszałka Sejmu albo podpisać ustawę w okrojonym kształcie albo zwrócić ustawę do usunięcia niezgodności;

• gdy zwróci w celu usunięcia niezgodności → Sejm poprawia, ale tylko to co zostało uznane za niekonstytucyjne i możliwe też zmiany redakcyjne dostosowujące ustawę po zmianach rozpatruje to Senat, a jego uchwałę Sejm może odrzucić na zasadach ogólnych przekazanie Prezydentowi, który ma możliwość przekazania jej ponownie do TK (ale nie ma veta z art. 122 ust. 5);

zastosować veto ustawodawcze - przekazanie ustawy do ponownego rozpatrzenie przez Sejm z umotywowanym wnioskiem (art. 122 ust. 5);

• nie może dot. ustaw budżetowych i o prowizorium (art. 224 ust. 1 zd. 2), oraz o zmianie K. (art. 235 ust. 7);

• może dot. tylko całej ustawy, ale może być wycofane w każdym momencie przed zakończeniem rozpatrywania go przez Sejm (orz. TK);

• veto nie musi mieć uzasadnienia w zadaniach prezydenta z art. 126, gdyż wtedy znacznie zostałoby osłabione i np. niemożliwe byłoby veto z powodów ekonomicznych → K. nie wyznacza żadnych granic przedmiotowych dla veta, a art. 126 to nie enumeratywne wyliczenie zadań prezydenta;

• ustawa wraca do komisji, która poprzednio się nią zajmowała (art. 64 RSejm), ale może jedynie zaproponować albo odrzucenie albo przyjęcie CAŁEJ ustawy → do przyjęcie potrzebne jest 3/5 przy ½ obecnych → obowiązek Prezydenta podpisania ustawy w ciągu 7 dni;

• zarządzenie ogłoszenia ustawy → na jego podstawie premier ogłasza ustawę w Dz.U.;

• wejście w życie w ciągu 14 dni, chyba, że dany akt normatywny wyznacza inny termin (art. 4 ustawy o ogłaszaniu ...);

• termin krótszy → w uzasadnionych przypadkach;

• dzień ogłoszenia → gdy wymaga tego ważny interes państwa i zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie;

• wsteczne działanie → gdy zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją na przeszkodzie;

• na tle orzecz. TK dot. retroaktywnego działania przepisów 3 zasady ogólne:

• generalny zakaz, gdy przepisy pogarszają sytuację obywateli;

• nakaz takiego vacatio legis, by adresaci mieli odpowiedni czas na przygotowanie się;

• nakaz ustanowienia przepisów przejściowych, chroniących interesy w toku;

• wg art. 9 ustawy w Dz. U. ogłasza się: Konstytucję; ustawy, rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy; rozporządzenia prezydenta, RM, premiera, ministrów z teką, przewodniczących komitetów, będących członkami RM, KRRiTv; teksty jednolite w/w aktów; orzecz TK dot. aktów z Dz. U.; uchwały RM uchylające rozp. ministra;

SPECJALNE TRYBY USTAWODAWCZE:

tryb pilny (art. 123)

• to uprzywilejowanie danego projektu, polegające na priorytetowym traktowaniu go, jak i na znacznie szybszej procedurze ustawodawczej;

• tylko RM może uznać dany projekt za pilny (z wyjątkiem ustaw podatkowych, ordynacji, dot. ustroju władz publicznych, kodeksów);

• Sejm ma obowiązek rozpatrzenia projektu w krótszym terminie, ale K. nie podaje tego terminu. Jedynie skraca terminy Senatu (14 dni) i Prezydenta (7 dni);

• odesłanie do regulaminów w sprawie trybu postępowania: art. 73 RSejm komisja ma na zakończenie prac 30 dni, ale jeśli nie dochowa tego terminu, nie ma żadnych prawnych konsekwencji;

Tryb budżetowy

• art. 219 ust. 1 - Sejm uchwala budżet w formie ustawy budżetowej → odrębności:

• uregulowania:

• Konstytucja;

• ustawa o finansach publicznych → procedura przygotowywania i uchwalania projektu budżetu oraz procedurę jej wykonywania i kontroli;

• regulamin Sejmu;

• inicjatywa tylko RM (art. 221) i jest obowiązkiem RM (art. 222), a projekt musi być złożony na 3 miesiące przed zakończeniem roku budżetowego, chyba że wyjątkowy wypadek, wtedy ustawa o prowizorium budżetowym (na krótszy czas);

• rozpatrywanie przez Sejm → w 3 czytaniach, bez możliwości trybu pilnego, ale 1-wsze czytanie tylko na posiedzeniu Sejmu (art. 37 RSejm), a następnie projekt kierowany do Komisji Finansów Publicznych, a poszczególne części do innych (art. 106);

• na posiedzeniu KFP rozpatrywane są wnioski i poprawki z poszczególnych komisji (art. 107 RSejm) i sporządza sprawozdanie, w którym może albo zaproponować przyjęcie bez poprawek, albo z poprawkami (art. 108 RSejm);

• sejm nie może zwiększyć deficytu budżetowego niż ustalony w projekcie (art. 220 ust. 1);

• 2-gie i 3-cie czytanie jak w zwyczajnym trybie;

• rozpatrywanie przez Sejm uchwały Senatu → jak w zwyczajnym trybie;

• rozpatrywanie przez Senat (art. 223) - ma na to 20 dni i nie może zaproponować odrzucenia ustawy;

• podpisanie przez prezydenta (art. 224) - ma na to 7 dni i nie ma veta, ale może do TK, który ma 2 miesiące (jedyny przypadek gdy TK ma termin);

• jeśli ustawa budżetowa (o prowizorium) nie weszły w życie z dniem nowego roku budżetowego RM prowadzi gospodarkę finansową na podstawie przedłożonego projektu (art. 219 ust. 4);

• prezydent ma 14 dni na podjęcie decyzji o rozwiązaniu Sejmu, jeśli w ciągu 4 miesięcy od przedłożenia Sejmowi projektu nie do stanie ustawy do podpisu (art. 225);

Tryb zmiany Konstytucji art. 235;

Tryb ustawy ratyfikującej z art. 90 art. 90;

Tryb kodeksowy:

• kodeks to usystematyzowany zbiór przepisów z jednej gałęzi prawa (definicja materialna) → ale tryb z RSejm odnosi się do ustaw o nazwie kodeks - definicja formalna (też zmian, przep. wprow i ich zmian), o czym ostatecznie rozstrzyga Marszałek Sejmu (art. 87 RSejm);

• pierwsze czytanie może się odbyć najwcześniej po 30 dniach (14 dni dla nowelizacji) od doręczenia posłom projektu (art. 89 RSejm);

• można powołać komisję nadzwyczajną, która w każdym momencie może wystąpić o debatę nad wybranymi zagadnieniami (art. 90 RSejm), a w jej ramach podkomisje i komisje robocze (art. 91 RSejm);

• wnioskodawca ma wpływ na 1/3 ekspertów powołanych przez KN (art. 92 RSejm);

• w razie zgłoszenia w drugim czytaniu poprawki lub wniosku kieruje się projekt ponownie do KN (art. 95);

• cała procedura ukierunkowana jest na utrudnienie modyfikacji kodeksów;

Tryb wykonawczy:

• od 2000 r. do wejścia do UE - tryb dostosowawczy, a po wejściu - tryb wykonawczy;

• o tym, czy jest to prawo wykonujące rozstrzyga RM, a w stosunku do innych Marszałek Sejmu (art. 95a RSejm);

• poprawki może zgłosić min. 3 posłów- to samo dot. wniosków mniejszości i wniosku o odrzucenie (art. 95d RSejm);

• skrócenie terminu → 2-gie czytanie odbywa się na najbliższym posiedzeniu Sejm po doręczeniu sprawozdania (art. 95e RSejm), a rozpatrzenie uchwały Senatu też na najbliższym (art. 95f RSejm);

• nie ma zasady dyskontynuacji i generalnie chodzi o skrócenie procedury;

FUNKCJA KONTROLNA

Kontrola to porównanie stanu faktycznego ze stanem prawnie postulowanym, oraz wyciągnięcie opinii i wniosków, bez możliwości władczego wpływania na podmiot kontrolowany, gdyż wtedy zaczyna to być nadzorem;

Ogólne instrumenty kontroli:

• prawo żądania informacji - wynika z samej istoty funkcji kontrolnej (oraz z art. 153 RSejm) → komisje sejmowe mają prawo do zobowiązywania ministrów, kierowników naczelnych organów adm. rząd. oraz innych urzędów i instytucji państwowych do przedstawiania sprawozdań, udzielania informacji, uczestniczenia w posiedzeniach;

• też w wielu ustawach zobowiązanie ministrów do przedkładania sprawozdań w określonym zakresie komisji lub całej izbie (np. związane z członkostwem w UE);

• prawo żądania wysłuchania:

• na szczeblu komisji sejmowej to:

• dezyderaty (art. 159 RSejm) - uchwała komisji zawierająca postulaty w określonej sprawie, przekazywana przez Marszałka adresatowi, którym może być RM, minister, prezes NIK, prezes NBP, Główny Inspektor Pracy i ma 30 dni na ustosunkowanie się do nich; nie ma mocy wiążącej; W razie uznania odpowiedzi za niezadowalającą komisja może ponowić dezyderat, przedłożyć Marszałkowi wniosek o zwrócenie odpowiedzi jako niezadowalającą lub zaproponować Sejmowi podjęcie uchwały czy rezolucji;

• opinie (art. 160 RSejm) - zawiera stanowisko komisji w określonej sprawie do wszystkich centralnych organów i instytucji w systemie adm. rząd., a adresat musi zając stanowisko w terminie do 30 dni; komisja może podjąć takie działania jak przy dezyderatach;

• kontrola wykonywania ustaw i uchwał (art. 161 RSejm) - w sprawach związanych z wprowadzaniem w życie i wykonywaniem ustaw i uchwał, a zasady określa Prezydium;

• wizytacje oraz badania działalności (art. 167 RSejm) - zakładów i spółek z udziałem SP, przedsiębiorstw i instytucji państwowych;

• na posiedzeniu plenarnym Sejm może uchwalić (art. 69 RSejm):

• rezolucję - zawierającą wezwanie określonego organu państwowego do podjęcia wskazanego w rezolucji jednorazowego działania;

• deklarację - zawierającą zobowiązanie do określonego postępowania;

• rezolucję - zawierające wezwanie do określonego zachowania się, podjęcia inicjatywy lub zadania;

• rezolucję - zawierające stanowisko w określonej sprawie;

• poszczególni posłowie mogą na podstawie ustawy o wykonywaniu mandatu...:

• art. 19 → żądać informacji i materiałów oraz wglądu w działalność organów adm. rząd. i samorządu oraz spółek SP, zakładów i przedsiębiorstw państwowych i samorządowych, o ile nie narusza to dóbr osobistych innych osób;

• art. 20 → podjąć interwencję w w/w podmiotach oraz w jednostkach gospodarki niepaństwowej dla załatwienia sprawy we własnym imieniu lub wyborcy oraz zaznajomić się z tokiem jej rozpatrzenia → to nie nadzór, tylko kontrola, gdyż poseł/senator nie może mieć wpływu na wynik rozstrzygnięcia, a może jedynie popchnąć sprawę;

Szczególne procedury kontrolne - efektem tej kontroli może być uruchomienie procedur związanych z odpowiedzialnością: votum nieufności, votum zaufania oraz możliwość pociągnięcia do odp. konstytucyjnej;

• tworzenie komisji śledczych - jej działalność opiera się na ustawie (bo tylko ustawa może określać obowiązki i odpowiedzialność obywatela);

• powoływana przez Sejm bezwzględną większością;

• może dot. każdej sprawy w ramach funkcji kontrolnej Sejmu;

• do 11 członków (powinno odzwierciedlać reprezentację);

• każda osoba wezwana ma obowiązek stawić się i złożyć zeznanie (kpk);

• Komisja może się zwrócić do Prokuratora Generalnego o przeprowadzenie określonych czynności;

• komisja przedstawia sprawozdanie Marszałkowi, a następnie staje się ono przedmiotem debaty i nie podlega dyskontynuacji, ale prace komisji tak;

• komisja może wystąpić z wnioskiem o pociągnięcie do odp. konstytucyjnej;

• podobne uprawnienia Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej (art. 9 ust. o TS);

• czy komisja to organ konstytucyjny? → raczej nie, bo organem konstytucyjnym jest organ o kompetencjach i strukturze w podstawowych zrębach określonych w Konstytucji;

• procedury interpelacyjne - (art. 115) to indywidualne wystąpienia poselskie, zawierające pytania na tle określonego stanu faktycznego, które mogą być kierowane tylko do członków RM i rodzą obowiązek udzielenia odpowiedzi w określonym terminie. Regulamin Sejmu rozwinął treść art. 115:

• interpelacje (art. 192 i 193 RSejm):

• dot. spraw o zasadniczym znaczeniu związanych z polityką państwa;

• składana na piśmie do Marszałka, który niezwłocznie przesyła ją adresatowi;

• Prezydium Sejmu może pozostawić interpelację bez biegu (gdy nie spełnia w/w wymogów) lub nakazać skreślenie sformułowań sprzecznych z Etyką Poselską;

• na odpowiedź ma 21 dni, a w razie gdy zostanie uznana za niezadowalającą nadawca może żądać dodatkowych wyjaśnień tylko raz w terminie 30 dni, a na odpowiedź adresat ma 21 dni;

• Marszałek informuje Sejm o przyjętych interpelacjach;

• informacje bieżące (art. 194 RSejm):

• może złożyć klub lub min. 15 posłów;

• wniosek o przedstawienie na posiedzeniu Sejmu informacji bieżącej;

• o przyjęciu tego wniosku rozstrzyga Prezydium po opinii Konwentu, a w braku jednomyślności Konwentu rozstrzyga Sejm;

• przedstawienie jej odbywa się na posiedzeniu Sejmu i obejmuje wystąpienia wnioskodawcy i przedstawiciela RM, oraz innych posłów → przeprowadza się debatę;

• zapytania (art. 195 RSejm) - składane na piśmie w sprawach o charakterze jednostkowym, dot. realizowanych przez RM zadań polityki wew. i zew. oraz zadań publicznych w adm. rząd.;

• składanie i odpowiedź jak interpelacje;

• pytania w sprawach bieżących (art. 196 RSejm) - zadawane ustnie na każdym posiedzeniu i wymagają bezpośredniej odpowiedzi;

• konieczność poinformowania o nich na piśmie Marszałka na 12 godzin przed posiedzeniem, a o ich przyjęciu decyduje Prezydium po opinii Konwentu (do 11 pytań);

• nie przeprowadza się dyskusji nad pytaniem/odpowiedzią, ale zadający może zadań pytanie dodatkowe;

• kontrola wykonania budżetu:

• RM ma obowiązek przedłożenia Sejmowi w terminie 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego sprawozdania z wykonania ustawy budżetowej wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa (art. 226 ust. 1);

• Sejm na rozpatrzenie sprawozdania ma 90 dni następuje to analogicznie do trybu budżetowego, czyli w KFP i innych, ale sprawozdanie pisze KFP, a w tym samym czasie NIK przesyła 2 dokumenty: analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz opinię w przedmiocie absolutorium (art. 204 ust. 1 pkt. 1 i 2) na tej podstawie udziela lub nie absolutorium (art. 226 ust. 2);

• absolutorium - to pozytywne skwitowanie wykonania przez RM ustawy budżetowej. W praktyce nabiera ono szerszego znaczenia, stanowiąc polityczną ocenę działalności rządu, ale odmowa udzielenia absolutorium nie pociąga za sobą żadnych skutków prawnych, choć w sensie politycznym może oznaczą wezwanie premiera do dymisji (o ile to ten rząd wykonywał ten budżet);

• przeprowadzenie debaty → np. nad wnioskiem premiera o votum zaufania (art. 160) czy nad absolutorium;

Instrumenty kontroli sprawowane przez Senat:

• choć K. ich nie nadaje, to w praktyce i w RSen powstały pewne instrumenty kontroli, takie jak:

• oświadczenia senatorskie (art. 49 RSen) - mogą dot. każdej kwestii związane z wykonaniem mandatu i wnioski do członków RM, na które adresat ma 30 dni na odpowiedź;

• prawo żądania od przedstawicieli RM (i in. podmiotów) informacji, wyjaśnień i opinii, materiałów i czynnego uczestnictwa w posiedzeniach komisji (art. 60 ust. 3-5 RSen);

• ich podstawa i związane z nimi ew. obowiązki są dyskusyjne;

REFERENDUM

POJĘCIA OGÓLNE

• referendum (głosowanie ludowe) - to forma demokracji bezpośredniej, polegająca na wypowiadaniu się wyborców, w formie głosowania, na tematy dot. spraw całego państwa lub jego części, przebiegające w oparciu o podstawowe zasady prawa wyborczego oraz sformułowanie alternatywy „tak/nie” bądź opcji do wyboru;

• referendum - głosowanie nad określonym problemem;

• plebiscyt - głosowanie nad wyrażeniem poparcia lub zaufania dla określonej osoby (w prawie międzynarodowym ma też inne znaczenie - jako głosowanie ogółu mieszkańców nad przynależnością państwową);

• współcześnie wywodzi się z doktryny szwajcarskiej, czemu dała oparcie filozofia J.J. Rousseau;

• powszechnie przyjęte w różnych systemach rządów, ale nie jest uważane za warunek konieczny demokratyzmu;

• rodzaje referendum:

• kryterium zasięgu terytorialnego → referendum ogólnokrajowe i lokalne;

• kryterium obowiązku jego przeprowadzenia → referendum obligatoryjne (np. dla przyjęcia Konstytucji z 1997 r.) i fakultatywne (gdy podmioty zarządzające referendum uznają to za potrzebne);

• kryterium skutków prawnych → referendum wiążące (gdy przedmiot referendum nabiera bezpośredniej skuteczności w jego wyniku) i konsultatywne (stanowi wskazówkę dla władz);

• kryterium momentu przeprowadzenia - referendum uprzednie (przed wydaniem aktu/decyzji przez władze) i następcze (jako zatwierdzenie);

• kryterium aktu normatywnego → referendum ustawodawcze (uchwalenie ustawy w formie głosowania ludowego - nie istnieje obecnie w polskim prawie) i konstytucyjne (fakultatywne lub obligatoryjne);

• kwestia sporna - ocena instytucji:

• ma pewien element antyparlamentarny, szczególnie gdy może być zarządzane bez udziału parlamentu (np. DeGaule korzystał z referendum by przeprowadzić kwestie, których nie mógł przeprowadzić w parlamencie, a referenda te miały w praktyce charakter plebiscytów);

• możliwość manipulacji, gdy połączy się kilka różnych opcji, a można wybrać tylko „tak” lub „nie”;

• praktyka referendów w Europie Zachodniej ma raczej pozytywne efekty, choć w polskiej historii ma odmienne doświadczenia - w okresie międzywojennym nie wprowadzona do Konstytucji; w okresie PRL referendum „3xtak” fałszowane potem w 1987 r. także; dopiero w Małej Konstytucji wprowadzono referendum ogólnokrajowe i lokalne (dużo przeprowadzono lokalnych); też do zatwierdzenia Konstytucji, a potem w związku ze wstąpieniem do UE;

REFERENDUM W KONSTYTUCJI Z 1997 R.

• art. 4 ust. 2 umiejscawia procedury demokracji bezpośredniej jako uzupełniające w stosunku do demokracji przedstawicielskiej i trybu parlamentarnego podejmowania decyzji;

• 2 rodzaje - referendum lokalne i ogólnokrajowe;

• art. 125 - przeprowadzane w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa → w Konstytucji wskazane 2 przypadki:

• art. 90 ust. 3 - tzw. „referendum unijne” - wyrażenie zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, na podstawie której Polska przekaże org. m. lub organowi m. kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach jako alternatywny sposób dla parlamentarnego podjęcia tej decyzji, przeprowadzane na zasadach ogólnych z art. 125, więc ważna jest frekwencja, by referendum było wiążące, a gdyby nie było wymaganej frekwencji, Sejm może podjąć uchwałę o przyjęciu parlamentarnego trybu ratyfikacji;

• art. 235 ust. 6 - referendum konstytucyjne - dopiero po uchwaleniu zmiany Konstytucji przez Sejm i Senat, a konieczne jest spełnienie 2 przesłanek:

• zmiana dot. tylko rozdz. I, II, XII;

• mogą go zażądać podmioty mające prawo inicjatywy do zmiany Konstytucji;

• tryb i zasady przeprowadzania referendum wg Konstytucji ma określić ustawa → ustawa o referendum ogólnokrajowym (uRO) → postanowienia wspólne dla różnych rodzajów referendów, a w sprawach nieuregulowanych odsyła do ows, a potem przepisy szczególne dot. referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, referendum z art. 90 i referendum z art. 235;

• referendum lokalna - art. 170 Konstytucji i odrębna ustawa;

REFERENDUM W SPRAWACH O SZCZEGÓLNYM ZNACZENIU DLA PAŃSTWA

• charakter fakultatywny - brak obowiązku przeprowadzenia go;

• przedmiot referendum → sprawy o szczególnym znaczeniu dla państwa oznacza zakaz przeprowadzenia referendum w sprawach nie związanych z interesem państwa, ale nie istnieją żadne procedury zakwestionowania dopuszczalności referendum, ale również oznacza zakaz ustanawiania przez ustawodawcę zwykłego wyjątków;

• tylko sprawa = problem natury ogólniejszej czy kierunkowej;

• przedmiotem może być konkretny akt/decyzja, tylko gdy Konstytucja/ustawa nie zastrzega tego dla kompetencji jakiegoś organu (np. ratyfikacja, dymisja rządu, obsadzenie stanowiska, uchwalenie ustawy);

• mogą być sprawy - tzn. można poddać pod głosowanie kilka spraw w jednym, referendum, nawet jeśli są ze sobą niezwiązane;

• sposób formułowania pytań i ich precyzji - raczej niedopuszczalne jest skumulowanie kilku spraw w jedno pytanie, na które wyborca ma odpowiedzieć tak lub nie, np. referendum prywatyzacyjne - niejasność sformułowań doprowadziła do niskiej frekwencji;

• NSA uznał, iż nie jest naruszeniem prawa odmowa przeprowadzenia referendum gminnego, gdy pytania zawierają informacje niepełne, wprowadzające w błąd;

• niedopuszczalne jest (choć prawo na ten temat milczy) formułowanie pytań, których odpowiedź byłaby sprzeczna z Konstytucją, tak też NSA w stosunku do gminnego - nie może prowadzić do rozwiązań sprzecznych z prawem;

• brak przepisów dot. terminu przeprowadzenia referendum i brak zakazu łączenia wyborów i referendum (uRO), a art. 228 ust. 7 zakazuje przeprowadzania referendum w czasie stanu nadzwyczajnego i 90 dni po nim;

• podmiot mający prawo zarządzić referendum:

• Sejm → charakter autonomiczny, wymagana uchwała większością bezwzględną przy ½ obecnych i moze to uczynić też na wniosek Senatu, RM, 500.000 obywateli (nie może dot. wydatków i dochodów, obronności państwa, amnestii; a PKW może sprawdzić liczbę głosów, wtedy Marszałek Sejmu przedstawia pod obrady Sejmu kwestię zarządzenia referendum, którą Sejm ma obowiązek rozpatrzenia wniosku wyborców, ale nie musi zarządzić referendum);

• Prezydent za zgodą Senatu → ale nie ma konieczności kontrasygnaty. Prezydent sam decyduje o treści zarządzenia, a Senat może jedynie wyrazić zgodę lub odmówić jej wyrażenia uchwałą podjętą większością bezwzględną przy ½ obecnych;

• nie ma przeszkód do łączenia kilku referendów czy do łącznego zarządzenia przez Sejm i prezydenta;

• zasady i tryb przeprowadzania referendum - podobne jak w przypadku wyborów:

• 4 przymiotniki - powszechne, równe, bezpośrednie i w głosowaniu tajnym;

• przeprowadza PKW, komisarze wyborczy (powoływaniu przez PKW) oraz obwodowe komisje do spraw referendum (działają analogicznie jak obwodowe w wyborach);

• analogiczne zasady sporządzania spisu i rejestru wyborców oraz obwodów głosowania;

• kampania - prezentowanie stanowiska w sprawie będącej przedmiotem referendum przez poszczególnych uczestników życia politycznego;

• podmiotami do formalnego uczestnictwa w kampanii ref. są:

• partie polityczne, które uzyskały w ostatnich wyborach min. 3% poparcia;

• kluby parlamentarne;

• ogólnopolskie stowarzyszenia i inne organizacje oraz zarejestrowane przed datą zarządzenia fundacje, których statutowa działalność dot. przedmiotu referendum;

• pełnomocnik grupy wyborców, z których inicjatywy zostało zarządzone referendum;

• weryfikuje PKW, a spory rozstrzyga SN;

• głosowanie - w ciągu 1 lub 2 dni, w przypadku dwudniowego można podać frekwencję i konieczne jest zabezpieczenie urny i lokalu wyborczego;

• głosy nieważne - inna karta, karta w całości przedarta, brak odpowiedzi lub udzielił więcej odpowiedzi;

• PKW ustala wyniki i przekazuje do publicznej wiadomości, oraz sprawozdanie do SN;

• weryfikacja należy do SN, a każdy wyborca może wnieść protest;

• ważne gdy nie doszło do naruszeń prawa, mogących mieć wpływ na wynik głosowania;

• wynik jest wiążący gdy:

• frekwencja wyniosła min. 50% uprawnionych do głosowania, inaczej charakter konsultacyjny;

• większość głosów oddanych na „tak” jest większa niż liczba głosów pozostałych (przeciw i nieważnych), więc możliwa jest sytuacja, w której nie zapadnie rozstrzygnięcie;

• gdy jest wiążące uRO nakłada na właściwe organy obowiązek niezwłocznej realizacji referendum, co musi nastąpić nie później niż 60 dni od uchwały SN. Brak jednak prawnych sankcji w stosunku do Sejmu, gdyż prezydent, premier, ministrowi i in. mogą odpowiadać przed TS;

REFERENDUM LOKALNE (ART. 170)

• dopiero ustawa z 2000 r. o referendum lokalnym rozszerzyła to referendum na wszystkie szczeble samorządu lokalnego;

• art. 170 - przedmiot → sprawy dot. danej wspólnoty samorządowej, co oznacza:

• nie mogą to być sprawy nie mieszczące się w zakresie kompetencji danej wspólnoty. Na tym tle powstawały kontrowersji i stopniowo NSA przyjął wąską interpretację zakresu referendum, ale odmienne stanowisko TK, wg którego przedmiotem mogą być wszelkie istotne sprawy społeczne, gospodarcze lub kulturowe, a nie zastrzeżone dla wyłącznej kompetencji innych władz;

• na szczeblu gminnych szczególnym rodzajem jest samoopodatkowanie się;

• możliwe referendum w sprawie odwołania lokalnego organu przedstawicielskiego pochodzącego z wyborów bezpośrednich - rada gminy (miasta, powiatu), sejmik województwa, wójt (burmistrz, prezydent miasta);

• inicjatywa:

• organ stanowiący danej jednostki samorządu terytorialnego;

• wniosek wyborców (10% - gmina i powiat, 5% - województwo);

• czynne prawo wyborcze jak do wyborów + cenzus domicylu (stałe zamieszkanie na terenie jednostki samorządu);

• ustalanie wyników przez terytorialne i obwodowe komisje ds. referendum;

• ważne - gdy frekwencja min 30%, a wiążące - gdy za jednym z rozwiązań jest więcej ważnie oddanych głosów (2/3 przy samoopodatkowaniu);

• zobowiązanie organu do podjęcia niezwłocznie czynności realizujących referendum;

• gdy dot. odwołania organu to kadencja kończy się z dniem ogłoszenia wyników wyborów (z mocy prawa ustaje działalność zarządu, a premier wyznacza osobę tymczasowo spełniającą funkcję tych organów);

PREZYDENT

POZYCJA USTROJOWA

• pozycja ustrojowa prezydenta wyznaczana jest przez zasadę podziału władz i określenie tego urzędu jako jednego z członów władzy wykonawczej → wyznacza ją 6 podstawowych zasad:

• zasada dualizmu - odrębne działanie Prezydenta i rządu, czemu daje wyraz min. systematyka Konstytucji, a domniemanie kompetencyjne w sprawach polityki państwa przysługuje RM, która jest powiązana z Sejmem personalnie i politycznie, a z prezydentem w ograniczonym stopniu;

• funkcja arbitra (czuwanie nad konstytucyjną ciągłością państwa i interweniowanie w razie zakłóceń stosunków Sejm-RM) jako element zracjonalizowania systemu parlamentarnego;

• wybór przez Naród, co umacnia pozycję prezydenta jako arbitra;

• kadencyjność (art. 127 ust. 2 - 5 lat i jedna reelekcja);

• niezależność w wykonywaniu konstytucyjnych zadań i kompetencji daje mu konstrukcja odpowiedzialności (brak odpowiedzialności politycznej, a jedynie konstytucyjna za naruszenie prawa), choć ograniczona przez instytucję kontrasygnaty;

• gwarancją niezależności jest też niepołączność (incompatibilitas) - art. 132 - nie może piastować żadnego innego urzędu ani pełnić żadnej funkcji publicznej, z wyjątkiem tych, które są związane ze sprawowanych urzędem → nie oznacza to wymogu apolityczności;

• zadania prezydenta wyznacza art. 126 - jest najwyższym przedstawicielem RP i gwarantem ciągłości władzy państwowej, oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium;

• nie jest to katalog wyczerpujący, a jedynie wartości najważniejsze, o czym świadczy całokształt postanowień konstytucyjnych dot. prezydenta, a szczególnie art. 144 ust. 2 zawierający prerogatywy;

• art. 126 ust. 3 rozstrzyga czy z w/w zadań można wyinterpretować środki działania, nawet jeśli nie są wyraźnie przyznane stanowiąc, że wykonuje powyższe zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach;

• wymienienie wartości, na których straży ma stać prezydent - suwerenność, integralność, bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne - ma 2 funkcje:

• subiektywną - art. 126 nakłada na prezydenta szczególną odpowiedzialność za ochronę tych wartości;

• obiektywną - art. 126 to przyznanie tym wartościom rangi konstytucyjnej, więc zobowiązanie każdego adresata do ich poszanowania i przestrzegania;

• czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji to zobowiązanie do obserwowania pod tym kątem organów władzy państwowej, ale ostateczna decyzja w tej sprawie należy do władzy sądowniczej;

• zagwarantowanie ciągłości władzy państwowej to nadanie prezydentowi funkcji arbitra (nawiązanie do fr. K. z 1958 r.) i zobowiązanie do takiego wykorzystywania swoich kompetencji do ochrony tej ciągłości;

WYBORY PREZYDENTA I JEGO MANDAT

• wybierany przez Naród - co jest niespójne z uregulowaniami dot. kompetencji prezydenta, ale jest wynikiem historycznych uwarunkowań;

• wybory 4-roprzymiotnikowe:

• powszechne - czynne - jak do Sejmu, bierne - od 35 lat;

• równe - aspekt formalny, a aspekt materialny nie ma znaczenia, gdyż jest tylko jeden mandat, więc cały kraj jest jednym okręgiem wyborczym;

• bezpośrednie;

• w głosowaniu tajnym;

organizacja wyborów

• zarządzenia wyborów dokonuje Marszałek Sejmu na dzień pomiędzy 100-75 dniem przed końcem kadencji, tak by wybory zakończyły się przed końcem kadencji i by pozostał jeszcze czas na wypowiedzenie się przez SN;

• w razie przedterminowego opróżnienia urzędu → Marszałek Sejmu zarządza w ciągu 14 dni od opróżnienia, na dzień najpóźniej 60 od daty zarządzenia;

• w razie wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych wybory mogą być dopiero 90 dni po zakończeniu;

• bierne prawo wyborcze - mający pełne prawa wyborcze i najpóźniej w dniu wyborów 35 lat, o ile nie był już prezydentem 2 kadencje. Można wielokrotnie kandydować;

• zgłaszanie kandydatów - przez min. 100.000 wyborców;

• większość bezwzględna, a II tura w ciągu 14 dni po I turze, a jeśli jeden z kandydatów wycofa się, umrze, lub utraci prawo wybieralności to odracza się o kolejne 14 dni;

• weryfikacja ważności wyborów przez SN, który ma na to 30 dni, co jest czasem zbyt krótkim, ale brak orzeczenia do czasu zakończenia kadencji urzędującego prezydenta nie powoduje zakazu objęcia urzędu, skoro w art. 131 ust. 2 pkt. 3 jedną z przyczyn nieważności wyborów jest stwierdzenie nieważności wyborów;

objęcie urzędu

• po złożeniu przysięgi przed ZN, powinno się odbyć ostatniego dnia kadencji poprzedniego;

• w praktyce nowy prezydent wygłasza krótkie wystąpienie w formie orędzia przed ZN, które nie może być przedmiotem debaty;

• objęcie urzędu powoduje przekształcenie prezydenta-elekta w prezydenta urzędującego i rozpoczęcie kadencji;

status prawny

• niepołączność z żadnym innym urzędem lub funkcją publiczną, z wyjątkiem tych, które są związane ze sprawowaniem urzędu;

• podlega też rygorom ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne, min. obowiązek składania do Pierwszego Prezesa SN oświadczeń majątkowych oraz o ewentualnej działalności gospodarczej współmałżonka;

• wynagrodzenie prezydenta i uprawnienia emerytalno-socjalne reguluje ustawa o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe oraz ustawa o uposażeniu byłego Prezydenta;

• wyłączona kognicja sądów powszechnych (tylko przed TS), ale konieczna uchwała ZN → immunitet formalny, całkowity, wzruszalny i nietrwały, dot. tylko odpowiedzialności karnej, więc cywilna nie jest wykluczona, ale nie za działania w ramach sprawowania urzędu;

• nie ma możliwości sądowego dochodzenia obietnic składanych w kampanii (uch. SN);

• nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej, a w razie odmiennej opcji politycznej prezydenta i większości parlamentarnej muszą wypracować sobie model współistnienia, co nazywa się cohabitation (z fr.);

• odpowiedzialność konstytucyjna za czyny, którymi w zakresie swojego urzędowania lub w związku z zajmowanym urzędem, naruszył Konstytucję lub inną ustawę (tzw. delikt konstytucyjny), za przestępstwo i przestępstwo skarbowe → na wniosek 140 członków ZN, rozpatrywany przez Komisję Odpowiedzialności Konstytucyjnej Sejmu, która przedstawia ZN stosowny wniosek → uchwała stawiająca prezydenta przed TS musi zapaść większością 2/3 ustawowej liczby członków ZN, a skutkiem tej uchwały jest też zawieszenie sprawowania urzędu przez Prezydenta i zastępowanie go przez Marszałka Sejmu. Jeśli TS stwierdzi winę, to po przeprowadzonym postępowaniu postanawia o złożeniu prezydenta z urzędu;

• w praktyce może nastąpić jedynie w przypadku poważnego kryzysu konstytucyjnego;

opróżnienie urzędu

• art. 131 ust. 2:

• śmierć prezydenta;

• zrzeczenie się urzędu - może w każdym czasie i skuteczny z chwilą złożenia;

• trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia uchwałą ZN większością 2/3 ustawowej liczby członków ZN;

• złożenie prezydenta z urzędu orzeczeniem TS;

• stwierdzenia nieważności wyboru Prezydenta lub z innych przyczyn nieobjęcia urzędu po wyborze;

• skutek opróżnienia - powstanie po stronie Marszałka Sejmu obowiązku zastępowania prezydenta, a gdy nie może wypełnić tych obowiązków zastępuje go Marszałek Senatu;

• osoba zastępująca prezydenta nie może jedynie zarządzić skrócenia kadencji sejmu, ale w praktyce powinien powstrzymać się od działań, niebędących załatwieniem sprawy niecierpiącej zwłoki;

• przejściowa niemożność sprawowania urzędu:

• albo zawiadamia o tym Prezydent Marszałka Sejmu, który go zastępuje (brak uregulowań dot. kolejnego zastępstwa);

• albo na wniosek Marszałka Sejmu stwierdza to TK i powierza tymczasowo obowiązku Marszałkowi;

KONTRASYGNATA I PREROGATYWY

• kontrasygnata pełni 2 funkcje ustrojowe:

• uzależnia prezydenta od premiera;

• przejęcie przez premiera odpowiedzialności politycznej za ten akt, co powoduje pośrednie uzależnienie prezydenta od parlamentu;

• prerogatywy - akty prezydenta zwolnione z obowiązku złożenia kontrasygnaty, a odpowiedzialność za nie ponosi prezydent tylko gdy zostaną wydane z naruszeniem prawa (odp. konst.);

• historia instytucji kontrasygnaty:

• TAK - konstytucja marcowa i kwietniowa (bardzo ograniczona);

• TAK - nowela kwietniowa z 1989 r. (tylko do najważniejszych aktów prawnych, które miały być określone w ustawie, nigdy nie wydanej);

• TAK - Mała Konstytucja z 1992 r. (zasada - kontrasygnata aktów prawnych prezydenta + lista kilkunastu prerogatyw, ale nie uznano w praktyce tego wyliczenia za enumeratywne, co poparł nie jednomyślnie TK);

• w Konstytucji z 1997 r. - akty urzędowe prezydenta (pojęcie szersze niż akty prawne - wszystkie decyzje i działania podjęte przez prezydenta w okresie wykonywania urzędu), więc nie dot. aktów w formie ustnej. Wyjątki od zasady w art. 144 ust. 3:

• stosunki prezydenta z parlamentem (1-8);

• sprawy związane z powoływaniem i odpowiedzialnością rządu i ministrów (11-15);

• powoływania innych organów państwowych (20-27);

• tradycyjnych uprawnień głowy państwa (16-19);

• tak by mógł pełnić funkcję arbitra, a prerogatywy te wychodzą poza zakres działań rządu;

• zawsze udziela premier (umocnienie jego pozycji wobec prezydenta i innych członków RM), który ma pełną swobodę decyzji, a prezydent nie ma żadnych środków do wymuszenia jej;

• w art. 144 ust. 2 zaznaczone, że bierze na siebie odpowiedzialność przed Sejmem, ale to mylące stwierdzenie, gdyż premierowi nie można wyrazić indywidualnego votum nieufności, a jedynie konstruktywne w stosunku do całej RM;

• uzyskanie kontrasygnaty jest konieczną przesłanką ważności aktu, a wydanie go pomimo braku kontrasygnaty może stanowić naruszenie konstytucji;

KOMPETENCJE PREZYDENTA

relacje z pozostałymi władzami

• funkcja arbitra → kompetencje związane z zorganizowaniem i personalnym składem władz oraz możliwości hamowania działalności tych władz;

• stosunki z parlamentem → parlament nie ma wpływu na wybór prezydenta, a wobec urzędującego ma tylko możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej. Uprawnienia prezydenta wobec parlamentu:

• organizacyjne - zarządzanie wyborów, zwoływanie pierwszych posiedzeń izb, ale podporządkowane terminom wyznaczonym przez konstytucję;

• inicjatywne - inicjatywa ustawodawcza, zarządzenie referendum za zgodą Senatu;

• hamujące - veto ustawodawcze, wniosek do TK w ramach kontroli prewencyjnej lub następczej, rozwiązanie sejmu w enumeratywnie wyliczonych przypadkach;

• komunikujące - orędzie (wystąpienie prezydenta na forum sejmu, senatu, ZN, komunikujące stanowisko w jakiejś sprawie), którego powaga podkreślona jest koniecznością niezwłocznego włączenia go przez Marszałka Sejmu do porządku obrad i nie przeprowadzaniem debaty nad nim;

• stosunki z rządem → wyraźny rozdział kompetencji prezydenta i rządu, a prezydent nie dysponuje możliwościami wpływania na politykę rządu, a w praktyce kształt stosunków zależy od układu politycznego i dobrych obyczajów do których należy informowanie prezydenta o istotnych sprawach funkcjonowania rządu (prezydent może mieć swojego przedstawiciela w posiedzeniach RM);

• szerokie uprawnienia w procesie powoływania RM, które osłabiane są w razie istnienia stabilnej większości w sejmie;

• dokonywanie zmian (na wniosek premiera) w składzie urzędującego rządu;

• brak środków egzekwowania odpowiedzialności rządu przez prezydenta, a jedynie może złożyć wniosek do Sejmu o pociągnięcie premiera/ministra do odp. konst., tylko w razie złamania przez nich prawa;

• ograniczone możliwości oddziaływania na prace rządu, min. poprzez Radę Gabinetową - RM pod przewodnictwem prezydenta zwoływana przez niego w sprawach szczególnej wagi, ale jest to jedynie pole dyskusji, gdyż RG nie przysługują kompetencje RM oraz poprzez podejmowanie rozstrzygnięć w sprawach zagranicznych i obronności (ale w znacznym stopniu okrojone);

• stosunki z władzą sądowniczą → ze względu na zasadę niezależności i niezawisłości prezydent nie ma prawa wpływać na orzecznictwo, a jedynym wyjątkiem jest prawo łaski (nie dot. skazanych przez TS), ale ma szerokie uprawnienia organizacyjne w stosunku do tej władzy:

• powołuje sędziów (z wyjątkiem TK i TS) na wniosek KRS (w której ma 1 przedstawiciela);

• powołuje Prezesa i Wiceprezesa TK, Pierwszego Prezesa SN, Prezesa NSA spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenia ogólne tych sądów;

• określa tzw. przeliczniki wynagrodzeniowe dla poszczególnych grup sędziów;

sprawy stosunków zagranicznych

• sprawy ogólnego kierownictwa w sprawach zagranicznych należą do RM, więc uprawnienia prezydenta w tym zakresie są wyjątkami od zasady i zawsze muszą mieć wyraźną podstawę konstytucyjną;

• szczególnie ważne jest postanowienie art. 133 ust. 3 - prezydent w zakresie polityki zagranicznej współdziała z premierem i właściwym ministrem, co nakłada obowiązek dążenia do kompromisów i nie podejmowania działań nie uzgodnionych z premierem i MSZ, ale jednocześnie Konstytucja określa prezydenta jako najwyższego przedstawiciela RP oraz reprezentanta w stosunkach zewnętrznych, powierzając mu zadanie stania na straży suwerenności i integralności terytorialnej państwa;

• kompetencje prezydenta można podzielić na 4 grupy:

• reprezentowanie państwa w stosunkach zagranicznych - składa państwowe wizyty i w kraju przyjmuje delegacje najwyższego szczebla, z czym wiąże się prowadzenie rozmów i negocjacji, podpisywanie deklaracji, komunikatów, apeli → praktyka bogata, pełna konfliktów i Kwaśniewskiego i Wałęsy z rządem na tym tle,

• podejmowanie decyzji personalnych - mianuje i odwołuje przedstawicieli RP w innych państwach i org. m. (konieczna kontrasygnata, a w praktyce ważna rola też sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych), przyjmuje listy uwierzytelniające i akredytujące przedstawicieli dyplomatycznych;

• ratyfikacja i wypowiadanie umów międzynarodowych;

• postanawianie o stanie wojny - kompetencja zastępcza do Sejmu, gdy ten nie może się zebrać na posiedzenie, a spełnione są przesłanki dopuszczające wprowadzenie stanu wojennego (zbrojna napaść na RP lub obowiązek wspólnej obrony wynikający z u.m.) + konieczna kontrasygnata;

• ratyfikacja to ostateczne potwierdzenie w imieniu państwa u.m. już zawartej przez RM, stanowiąca konieczny warunek nabrania przez nie mocy prawnej, tradycyjnie należąca do kompetencji głowy państwa.

• umowy dot. spraw z art. 89 i 90 K. oraz wg uum także inne u.m., które przewidują wymóg ratyfikacji, a szczególne okoliczności to uzasadniają;

• ratyfikacja pozwala na opublikowanie u.m. w Dz.U., staje się częścią krajowego porządku prawnego i można ją bezpośrednio stosować;

• dokonanie ratyfikacji jest prawem, a nie obowiązkiem prezydenta i choć wymaga kontrasygnaty i czasem ustawy parlamentu, to prezydent może odmówić ratyfikacji lub odłożyć ją na wskazany przez siebie termin, może również zwrócić się do TK o kontrolę prewencyjną;

uum - ustawa o umowach międzynarodowych;

sprawy obronności i bezpieczeństwa państwa

• choć sprawy ogólnego kierownictwa i odpowiedzialności za bezpieczeństwo wew. i zew. należą do RM, to Konstytucja przyznaje prezydentowi pozycję najwyższego zwierzchnika Sił Zbrojnych, ale z zastrzeżeniem, że w czasie pokoju zwierzchnictwo to sprawuje MON, więc funkcja ta ma wymiar symboliczny, choć daje mu prawo do informacji i konsultacji. W tym celu prezydent powołuje Radę Bezpieczeństwa Narodowego (RBN), jako organ doradczy w zakresie bezpieczeństwa wew. i zew.;

• mianuje szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców rodzajów sił zbrojnych (+ kontrasygnata);

• nadaje pierwszy stopień oficerski i stopnie generalskie, na wniosek MON;

• w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa państwa:

• może w zastępstwie Sejmu wprowadzić stan wojny;

• mianuje i odwołuje na wniosek premiera Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych;

• na wniosek premiera może zarządzić całkowitą lub częściową mobilizację oraz użycie sił zbrojnych do obrony państwa;

• uprawnienia dot. stanów nadzwyczajnych: wojennego i wyjątkowego - wprowadza prezydent na wniosek RM i następnie przedkłada Sejmowi;

stanowienie prawa

• bardzo skromne kompetencje w zakresie prawa powszechnie obowiązującego → jedynie art. 234 → gdy w okresie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie prezydent na wniosek RM (+kontrasygnata) wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie:

• ograniczenia wolności praw;

• zasad wyrównania strat majątkowych wynikających z w/w ograniczenia;

• powinny odpowiadać stopniowi zagrożenia i zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa;

• powinny być przedstawione do zatwierdzenia na najbliższym posiedzeniu Sejmu;

• akty podustawowe:

• rozporządzenia i zarządzenia na zasadach ogólnych (art. 92 i 93);

• postanowienia - dla realizacji konstytucyjnych kompetencji, np. zarządzanie wyborów parlamentarnych;

• możliwości wpływania na prawodawstwo:

• prawo inicjatywy ustawodawczej;

• prawo weta ustawodawczego;

• wniosek do TK o kontrolę następczą i prewencyjną;

• kompetencja do ratyfikacji u.m.;

tradycyjne kompetencje głowy państwa

• kompetencje specyficzne, których nie da się powierzyć innemu organowi, nie niosące ze sobą treści politycznych, ale będące przejawem władzy państwowej; stanowią prerogatywy prezydenta:

• prawo łaski;

• nadanie obywatelstwa polskiego i wyrażenie zgody na zrzeczenie się go;

• nadawanie orderów i odznaczeń;

• też działania pozaprawne związane z funkcją głowy państwa jako reprezentanta - wizyty, odwizyty, kontaktu z różnymi środowiskami;

RADA MINISTRÓW I ADMINISTRACJA RZĄDOWA

POZYCJA USTROJOWA

2 znaczenia pojęcia „rząd”:

• znaczenie wąskie - to RM, innymi słowy gabinet. To pojęcie nie występuje w obecnej konstytucji, ale występowało min. w Małej Konstytucji z 1992 r.

• znaczenie szerokie - to cała administracja rządowa, tj RM, premier i wicepremierzy, ministrowie, kierownicy tzw. urzędów centralnych oraz terenowa organizacja rządowa podporządkowana albo wojewodzie albo organom centralnym

• odnosi się do całego systemu sprawowania władzy w państwie; obejmuje całokształt organów państwowych (stąd np. rządy parlamentarne, prezydenckie) a czasem też pewne elementy polityczne (np. rządy autorytarne, demokratyczne)

Pozycja ustrojowa określona przez następujące elementy:

• RM istnieje jako równorzędny obok Prezydenta organ władzy wykonawczej

• RM i jej członkowie ponoszą za swą działalność odpowiedzialność polityczną, oraz indywidualną odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu;

• RM to organ kolegialny skupiający jednoosobowe organy o własnych kompetencjach;

• RM skupia w swych kompetencjach najważniejsze rozstrzygnięcia dot. bieżącego prowadzenia polityki państwa;

• RM sprawuje kierownictwo całego systemu administracji rządowej, a poprzez premiera nadzór nad działalnością samorządu lokalnego → rozszerzenie kompetencji po wejściu do UE, gdyż RM ma kompetencje do określania stanowiska Polski w organach wykonawczych UE;

POWOŁANIE I ODPOWIEDZIALNOŚĆ RADY MINISTRÓW

Dymisja Rady Ministrów - oświadczenie premiera dokonane w imieniu rządu o woli zakończenia urzędowania i otwierające procedurę tworzenia nowego rządu.

1. na pierwszym posiedzeniu nowego rządu i musi zostać przyjęta przez prezydenta (art. 162 ust. 1)

2. nie uchwalenie votum zaufania przez sejm (art. 162 ust. 2 pkt. 1) (prezydent musi przyjąć tą dymisję)

• dla nowo powstałego rządu (art. 154 ust. 2);

• w przypadku zwrócenia się premiera o votum zaufania (art. 160)

• wyrażenie konstruktywnego votum nieufności (art. 162 ust. 2 pkt. 2 w zw. z art. 158)

• rezygnacja premiera (art. 162 ust. 2 pkt. 3) - prezydent może odmówić przyjęcia dymisji (art. 162 ust. 4)

• analogicznie też śmierć premiera

• art. 162 ust. 3 - Prezydent przyjmując dymisję RM, powierza jej dalsze pełnienie obowiązków do czasu powołania nowej RM → brak prawnego ograniczenie możliwości działania takie RM, ale taki jest zwyczaj polityczny;

• art. 38 UoRM - wraz z dymisją RM dymisje składają też sekretarze i podsekretarze stanu, wojewodowie i wicewojewodowie - o ich przyjęciu decyduje premier w terminie 3 miesięcy od powołania nowej RM;

Proces tworzenia nowego rządu:

Etap I (podstawowy)

• art. 154 ust. 1 - prezydent desygnuje premiera, który proponuje skład RM → taką RM prezydent powołuje najpóźniej w 14 dni od pierwszego posiedzenia lub przyjęcia dymisji

• po wyborach z reguły prezydent desygnuje premiera po przyjęciu dymisji od poprzedniego, ale w 2001 r. desygnował L. Millera dzień przed ogłoszeniem oficjalnych wyników, a powołał nową RM w dniu pierwszego posiedzenia, czyli wraz z przyjęciem dymisji poprzedniej RM;

• wybór premiera teoretycznie dowolny, w praktyce prezydent musi liczyć się z siłami politycznymi;

• desygnacja nie ma skutków dla poprzedniej RM, a jedyne obowiązki dla nowego premiera to skompletowanie RM;

• prezydent nie może powołać RM z wyłączeniem pewnych ministrów, albo powołuje taką RM jaką chce premier, albo nie;

• w momencie powołania (i złożenia przysięgi) nowa RM zaczyna działać;

• art. 154 ust. 2 - w ciągu 14 dni premier przedstawia Sejmowi expose wniosek o votum zaufania (bezwzględna większość przy ½ obecnych → więcej na tak niż przeciw i wstrzymujących się)

• kiedyś jeszcze tzw. przesłuchania ministrów przez komisje, ale nowela Regulaminu Sejmu z 1997 r. zniosła to;

• po expose - pytania i dyskusja, a na koniec zabiera głos premier → głosowanie nad udzieleniem tzw. inwestytury parlamentarnej(→ domniemanie zaufania sejmu do rządu);

TAK		NIE → Etap II (art. 154 ust. 3)
nowa RM zaczyna działać;		premier składa dymisję, prezydent ją przyjmuje i powierza obowiązki; Sejm w ciągu 14 dni musi powołać nowego premiera i zaproponowanych przez niego członków RM i udzielić mu votum zaufania (większość bezwzględna przy ½ obecnych);
	TAK			NIE → Etap III (art. 155 ust. 1)
	prezydent powołuje tą RM i odbiera od niej przysięgę			w ciągu 14 dni prezydent powołuje premiera i na jego wniosek pozostałych członków RM i odbiera od nich przysięgę; poprzednia RM przestaje istnieć; w ciągu 14 dni sejm musi uchwalić votum zaufania zwykłą większością (więcej za niż przeciw, wstrzymujący nie liczą się) przy ½ obecnych po expose (procedura j/w);
			TAK			NIE
						premier składa dymisję RM, prezydent ją przyjmuje i powierza obowiązki; art. 154 ust. 2 - prezydent skraca kadencję sejmu;

• powołanie rządu i odebranie od niego przysięgi jest konstytucyjnym obowiązkiem prezydenta, z wyjątkiem sytuacji w których stwierdzi naruszenie terminów lub procedur konstytucyjnej i z wyjątkiem sytuacji z art. 162 ust.4. Nie może odmówić ze względów politycznych, gdyż gdyby porozumienie sejmu z prezydentem było możliwe to nie byłoby kolejnego etapu tworzenia rządu;

Odpowiedzialność Rady Ministrów:

• odpowiedzialność polityczna (za działalność RM - art. 157 ust. 1) solidarna (tylko konstruktywne votum nieufności, a Mała Konstytucja z 1992 też zwykłe) lub indywidualna (votum nieufności);

• konstruktywne votum nieufności - w Polsce od 1992, nawiązanie do niemieckiej Ustawy Zasadniczej z 1949 r. → art. 158 ustala jego warunki:

• wniosek zawierający imienne (tzn. konstruktywne) wskazanie nowego premiera, ale nie musi być umotywowany;

• wniosek złożony przez min. 46 posłów, a raz złożonego podpisu nie można wycofać;

• możliwe składanie wielu wniosków, debatowane łącznie, a przyjęcie pierwszego załatwia sprawę;

• głosowanie najwcześniej po 7 dniach od złożenia wniosku, wniosku nie można wycofać;

• za - większość ustawowej liczby posłów (231), bez względu na liczbę obecnych;

• powtórny wniosek najwcześniej po 3 miesiącach, chyba że zgłosi go 115 posłów;

• brak możliwości rozwiązania parlamentu przez prezydenta w razie wyrażenia votum nieufności. Taka możliwość była w Małej Konstytucji z 1992 r. po zwykłym votum nieufności.

• indywidualna odpowiedzialność - za sprawy należące do ich kompetencji lub powierzone im przez premiera - art. 157 ust. 2

• nie dot. premiera;

• wniosek złożony przez min. 69 posłów;

• głosowanie najwcześniej po 7 dniach od złożenia wniosku, i powinien być zaopiniowany przez odpowiednią komisję;

• za - większość ustawowej liczby posłów (231), bez względu na liczbę obecnych;

• powtórny wniosek najwcześniej po 3 miesiącach, chyba że zgłosi go 115 posłów;

• odpowiedzialność ministrów przed premierem - może żądać w każdym momencie i z każdego powodu (odpowiedzialność polityczna) złożenia dymisji, a w razie jej braku wystąpić z wnioskiem do prezydenta (art. 161) → pod rządami Małej Konstytucji sformułowanie „może powołać” dawało prezydentowi prawo do odmowy dokonania zmian w rządzie na wniosek premiera. Obecne sformułowania, wg większości doktryny nie dają takiej możliwości (o ile nie będzie błędów formalnych), ale w 2003 prezydent odmówił powołania nowego ministra zdrowia

odpowiedzialność konstytucyjna premiera i członków RM - za naruszenie konstytucji lub ustaw lub przestępstwo popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem;

• wniosek - Prezydent, 115 posłów → rozstrzyga sejm 3/5 ustawowej liczby posłów (276) → sąd właściwy to Trybunał Stanu;

• różnice z odpowiedzialnością prezydenta:

• wniosek rozstrzyga Sejm, a nie Zgromadzenie Narodowe;

• dot. tylko przestępstw popełnionych w związku z zajmowanym stanowiskiem (ustawa o TS traktuje to jako alternatywę wobec odpowiedzialności przed zwykłymi sądami);

• ma raczej funkcję karania, a nie odwołania ze stanowiska, gdyż sejm ma łatwiejszy sposób odwołania.

SKŁAD I ORGANIZACJA RZĄDU

• RM jest organem kolegialnym, a jej skład ma charakter wieloosobowy → rezygnacja w Konstytucji ze stwierdzenia że „działa kolegialnie” (dopiero w ustawie jest to stwierdzenie);

• Skład ma charakter zamknięty (art. 147):

• prezes RM;

• ministrowie (art. 149 ust. 1);

• kierujący określonymi działami gospodarki;

• wypełniający zadania wyznaczone przez premiera (w drodze rozporządzenia - art. 33 ust. 1 uRM);

• wiceprezesi RM (może być ministrem, tak samo premier - art. 147 ust. 3);

• kierownicy komitetów określonych w ustawie - ustawa musi zaznaczać, że jest to naczelny organ państwa → Komitet Badań Naukowych, Komitet Integracji Europejskiej;

• Poza składem RM:

• kierownicy tzw. urzędów centralnych - tworzone przez ustawę, wyodrębnione resortowo, ale ustawa na ich czele nie postawiła ministra ani nie nadała im formy komitetu z art. 147 ust. 4 → nie ponoszą odpowiedzialności przed sejmem i TS, ale przed premierem lub ministrem;

• pełnomocnicy rządu (art. 10 uRM) - stanowisko tworzone przez rozporządzenie RM, obsada personalna przez premiera;

• kancelaria prezesa RM (art. 26-31 uRM) - obsługa premiera, wicepremierów oraz innych ciał w strukturze rządu. Na czele stoi Szef, powoływany i odwoływany przez premiera (z reguły również jako minister-członek RM)

• Rządowe Centrum Legislacji (art. 14a-i uRM) - koordynacja działalności legislacyjnej RM, premiera i innych organów administracji rządowej oraz obsługa prawna RM, w tym wydawanie Monitora Polskiego i wydawanie Dziennika Ustaw;

• Rządowe Centrum Studiów Strategicznych (art. 14j-o uRM) - prowadzenie prac służących prezesowi RM do programowania strategicznego i prognozowania rozwoju gospodarczego i społecznego.

• Struktura RM

• pracami kieruje premier, zwołuje posiedzenia i im przewodniczy (terminy od Mazowieckiego przyjęły się we wtorki);

• brak listy spraw, które muszą być przedmiotem posiedzenia. Przyjmuje się, że muszą to być sprawy należące do zakresu działania rządu, ale to premier ma swobodę działania;

• obowiązek uczestniczenia wszystkich osób w posiedzeniach, choć mogą być reprezentowane przez inne osoby z kierownictwa danego ministerstwa, ale podczas głosowania zastąpione mogą być tylko przez inne ministra, wyznaczonego przez premiera;

• uczestnictwo innych osób może wynikać

• z ustawy - do 2001 r. prezes NIK i prezes NBP, obecnie wg. art. 18 uRM sekretarz RM;

• z decyzji premiera , który może zapraszać, z własnej inicjatywy lub na wniosek członka RM, inne osoby, w szczególności kierowników urzędów centralnych, wojewodów i inne osoby;

• ze zwyczaju - od rządu Jana Bieleckiego w posiedzeniach RM bierze udział przedstawiciel prezydenta, choć niektóre posiedzenia zwoływane są tylko w konstytucyjnym składzie;

• rozstrzygnięcia zapadają w drodze politycznego konsensusu, a wyjątkowo premier zarządza głosowanie;

• posiedzenia są niejawne, sporządza się zapis ich przebiegu i protokoły ustaleń;

• też korespondencyjne uzgadnianie stanowisk (droga obiegowa) - wg Regulaminu RM jest to procedura przyjmowania dokumentów, jeśli nie zgłoszą zastrzeżeń uważa się dokument za przyjęty;

• szczególna forma - Rada Gabinetowa pod przewodnictwem Prezydenta (art.141).

• organy wewnętrzne i pomocnicze RM:

• stałe komitety RM - tworzone w drodze zarządzenia premiera; inicjowanie, przygotowywanie i uzgadnianie rozstrzygnięć lub stanowisk RM; z reguły składały się z członków rządu;

• komitety do określonych spraw - tworzone przez zarządzenie RM;

• komisje do opracowania kodyfikacji - tworzone przez zarządzenie RM;

• Kolegium do Spraw Służb Specjalnych - organ opiniodawczo-doradczy w sprawach dot. ABW, AW, WSI, ochrony bezpieczeństwa państwa działań Policji, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, BOR i niektórych innych służb. Min. opiniuje decyzje premiera w sprawie powołania szefów odpowiednich resortów oraz Szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego w Kancelarii Prezydenta. Może uczestniczyć też przedstawiciel prezydent;

• komisje wspólne - tworzone przez RM w drodze rozporządzenia. Wypracowanie wspólnego stanowiska. Np. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu;

• Rada Legislacyjna działa przy premierze.

ZAKRES DZIAŁANIA RADY MINISTRÓW

• art. 146 ust. 1 - polityka wewnętrzna i zagraniczna RP → polityka, tzn. nie tylko administracja/wykonywanie ustaw, ale i strategiczne decydowanie o kierunkach działania o politycznym charakterze;

• art. 146 ust. 2 - domniemanie kompetencyjne dla RM:

• odnosi się do spraw polityki - te kompetencje wykonawcze związane z funkcją rządzenia;

• odnosi się do spraw polityki państwa - a nie do spraw lokalnych, co do których domniemanie kompetencyjne przysługuje samorządowi terytorialnemu (art. 16 i art. 163);

• art. 146 to podstawowe i najważniejsze, ale nie wszystkie zadania RM:

• ust. 3 - kierowanie administracją rządową, w sprawach nie przyznanych przez ustawy organom w związku z art. 146 ust. 3 pkt. 3;

• kierowanie wykonaniem budżetu państwa, ale tutaj kompetencje ma podzielone z ministrem do spraw finansów. Łączy się to zadanie z ochroną interesów Skarbu Państwa (art. 146 ust. 3 pkt 4, 5, 6);

• art. 146 ust. 3 pkt 1 - zapewnieni wykonania ustaw wraz z kompetencją do wydawania rozporządzeń normatywnych (pkt. 2);

• art. 146 ust. 3 pkt 7 i 8 - zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego oraz porządku publicznego w związku z art. 146 ust. 3 pkt 11 - sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności, ale musi tu współpracować z prezydentem, który też ma kompetencje i obowiązku w tej dziedzinie;

• w dziedzinie stosunków międzynarodowych:

• art. 146 ust. 3 pkt 9 - ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, co ma szczególne znaczenie po przystąpieniu do UE;

• art. 146 ust. 3 pkt 10 - zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji i zatwierdza i wypowiada inne umowy;

• art. 93 ust. 1 - RM może podejmować uchwały jako akty wewnętrzne i a contrario do art. 93 ust. 2 nie wymagają upoważnienia ustawowego w przeciwieństwie do zarządzeń premiera i ministrów, ale muszą spełniać pozostałe wymogi aktów wewnętrznych:

• zgodność z prawem powszechnie obowiązującym;

• adresowane tylko do organów podległych;

• nie mogą tworzyć praw ani obowiązków obywateli, ani być podstawą decyzji wydawanych w postępowaniu administracyjnym;

• podlegają kontroli sądowej w zakresie materialnym i kompetencyjnym, TK może generalnie uchylić, sądy mogą nie zastosować w konkretnym przypadku, a sądy administracyjne mogą uznać nieważność aktów i decyzji wydanych na ich podstawie.

PREZES RADY MINISTRÓW

Kompetencje premiera koncentrują się na:

• tworzeniu rządu i wnioskowaniu o dokonywanie zmian w rządzie, a ponieważ to on kontrasygnuje akty prawne prezydenta jest jednocześnie jedynym partnerem głowy państwa. Z nim związane jest istnienie rządu, gdyż udzielenie votum nieufności lub nieudzielenie votum zaufania to zawsze obalenie rządu;

• zakresie zadań i personalnej obsadzie ministerstw oraz innych organów centralnych, w tym sekretarzy i podsekretarzy stanu w ministerstwach, kierowników urzędów centralnych, pełnomocników rządu, Szefa KPRM;

• organizacji prac rządu i reprezentacji RM (art. 148 pkt. 1, 2 i 4), w tym może żądać informacji, sprawozdań, dokumentów, rozstrzyga spory kompetencyjne, wyznacza zastępstwo nieobecnego ministra;

• kierowaniu prac terenową administracją rządową - powołuje i odwołuje wojewodów i wicewojewodów (na wniosek), kompetencje koordynacyjne i kierownicze (łącznie z ministrem właściwym do spraw administracji)

• zwierzchnictwie nad osobami zatrudnionymi w administracji rządowej - art. 148 pkt. 7 i w korpusie służby cywilnej - art. 153 ust. 2;

• nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego (art. 148 pkt. 6) choć ograniczony do legalności i w formach i granicach określonych w Konstytucji i ustawach;

• stanowieniu prawa - wydawanie rozporządzeń (art. 148 pkt. 3 w zw. z art. 92) i zarządzeń (art. 93)

MINISTER

• 2 rodzaje - tzw. ministrowie resortowi i ministrowie bez teki;

• stanowisko polityczne;

• tzw. 2 twarze ministra:

• jako członek RM - hierarchia wewnątrz RM jest w przeważającej części nieformalna (nie licząc kierowniczej roli premiera), wg uRM RM działa kolegialnie, a każdy minister ma swoje obowiązki i prawa w tej strukturze:

• prawo przedstawiania swojego stanowiska;

• prawo głosowania;

• obowiązek uczestniczenia na posiedzeniach;

• obowiązek inicjowania i opracowywania polityki rządu w zakresie swojej kompetencji rzeczowej;

• obowiązek realizowania polityki rządu ustalonej przez RM i związany z tym wymóg lojalności względem RM;

• sytuacja prawna wszystkich ministrów jest taka sama, brak obecnie tzw. ministrów prezydenckich (MON, MSZ, MSW);

• jako jednoosobowy organ administracji rządowej - dot. tylko tzw. ministrów resortowych, a zakres ich działań wynika z przydzielonych im działów przez premiera w drodze rozporządzenia;

• kieruje swoim działem - tzn. podejmuje rozstrzygnięcia i działania jakie uzna za konieczne, podległa mu struktura ma charakter hierarchiczny, tworzy organy pomocnicze w ramach swojego działu;

• występuje jako organ naczelny w postępowaniu administracyjnym, a jego decyzje administracyjne są ostateczne i podlegają jedynie kontroli sądów administracyjnych;

• może wydawać rozporządzenia i zarządzenia, które jednak uchylić może RM na wniosek premiera z każdego powodu (art. 149 ust. 2);

• podlega mu ministerstwo - zorganizowana struktura urzędnicza powołana do bezpośredniej realizacji zadań należących do danego ministra. Tworzone, znoszone i przekształcane przez rozporządzenie RM.

• kierownictwo ministerstwa to poza ministrem, sekretarze stanu i podsekretarze stanu powoływani i odwoływani na wniosek ministra przez premiera (lub z jego własnej inicjatywy), a zmiana rządu powoduje ich ustawowy obowiązek złożenia dymisji. Do ich obowiązków należy doraźne zastępowanie ministra, ale w przypadku długiej nieobecności zastępuje go premier lub minister wskazany przez premiera. Obsługa urzędnicza kierownictwa to tzw. gabinet polityczny;

• struktura urzędnicza obejmuje podział na departamenty (sprawy merytoryczne), sekretariaty (obsługa ministrów, komitetów, rad, zespołów), wydziały (komórki organizacyjne wewnątrz departamentów i wydziałów), a zatrudnione osoby powinny być apolitycznymi, fachowymi pracownikami, czemu służyć ma organizacja korpusu służby cywilnej. Nie powinny ich dotykać zmiany polityczne w kierownictwie.

SAMORZĄD TERYTORIALNY

ISTOTA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

• ustrój władz lokalnych oparty na zasadzie dualizmu - podział zadań pomiędzy samorząd terytorialny a administrację rządową → zasada decentralizacji;

• samorząd to wydzielenie z zakresu władzy państwowej pewnej dziedziny spraw i powierzenie ich samodzielnego rozwiązywania grupie społecznej, której sprawy te przede wszystkim dotyczą, czyli to administracja sprawowana przez odrębne w stosunku do państwa osoby prawne (korporacje) → 3 cechy samorządu:

• to wyodrębniona grupa społeczna określona przez prawo, której członkostwo powstaje z mocy prawa;

• powołany do wykonywania zadań adm. publ. w sposób samodzielny i w formach właściwych dla adm.;

• posiada własną organizację zbudowaną wokół zasady przedstawicielstwa;

• formy samorządu:

• samorząd specjalny - zawodowy (adwokacki, lekarski), gospodarczy (izby gospodarcze, organizacje samorządu rzemieślniczego), wyznaniowy, narodowościowy;

• samorząd terytorialny - gdy wyodrębnienie następuje na zasadzie terytorialnej i polega na powierzeniu wyłonionym przez mieszkańców danego terenu organom bezpośredniego zarządzania sprawami tego terenu;

samorząd terytorialny

• samorząd terytorialny (korporacja komunalna) ma charakter uniwersalny, tzn. że dot. całego terytorium państwa i obejmuje wszystkich jego mieszkańców;

• samodzielność (niezależność od administracji rządowej) umożliwia realizowanie swoich zadań, znajduje wyraz min w:

• wyłączność realizowania określonych zadań (tzw. zadania własne);

• odrębna struktura organizacyjna;

• nadanie osobowości prawnej i przyznanie im prawa własności lokalnych składników majątku publicznego;

• samodzielność budżetowo-finansowa;

• ograniczenie ingerencji władzy centralnej do nadzoru;

• zapewnienie sądowej ochrony praw i interesów podmiotów samorządowych;

• nie ma charakteru absolutnego, ale ograniczenia mogą być nakładane tylko w drodze ustawy i muszą spełniać wymogi materialne (TK - nie mogą być nadmierne i muszą być uzasadnione celami i wartościami konstytucyjnymi; podtrzymał aktualność rozumienia zasady samodzielności na tle Małej Konstytucji);

• historia uregulowań dot. samorządu:

• okres międzywojenny - TAK;

• okres PRL - zastąpiony systemem rad narodowych, co nie zapewniło samorządności lokalnej;

• nowela marcowa z 1990 r. (oraz inne akty: o samorządzie terytorialnym, o pracownikach samorządowych, o podziale zadań i kompetencji ... (tzw. I ustawa kompetencyjna), o referendum gminnym) - przywrócenie samorządu terytorialnego tylko na szczeblu gminnym;

• prace nad Konstytucją - przedmiot licznych kontrowersji (szczególnie powiaty), w efekcie wprowadzono jedynie gminę jako podstawą jednostkę samorządu terytorialnego i ustanowiono na jej rzecz domniemanie kompetencyjne w systemie samorządu terytorialnego, a uregulowania konstytucyjne odnoszą się generalnie do jednostek samorządu terytorialnego, więc wprowadzone przez ustawodawcę inne szczeble muszą odpowiadać wymogom z art. 165-172;

• 1998 r. - wprowadzono trójszczeblowy podział terytorialny i ustanowiono samorząd na wszystkich szczeblach;

• uregulowania to ustawy samorządowe, owst, II ustawa kompetencyjna, o referendum lokalnym, ale wciąż brak ustawy o dochodach tych jednostek i co roku jest to regulowane ustawami epizodycznymi;

• najsilniejsze kontrowersje - liczba województw (rząd: 12, sejm: 15; skuteczne weto prezydenta doprowadziło do 16);

• szczebel województwa ma charakter mieszany;

• województwo:

• tworzone ustawą (w niej nazwa i terytorium oraz siedziba władz);

• ustrój dualistyczny - jako jednostka samorządu terytorialnego i jako jednostka administracji rządowej, w związku z tym istnieją 2 piony administracji - rządowa i samorządowa, które odpowiedzialne są za realizację zadań określonych w ustawie;

• wojewoda - terenowy organ adm. rząd. i przedstawiciel RM w województwie, powoływany i odwoływany przez premiera na wniosek MSWiA, a jego zastępcami są wicewojewodowie powoływani i odwoływani na wniosek wojewody przez premiera;

• aparat urzędniczy zorganizowany w urząd wojewódzki, który dzieli się na wyspecjalizowane wydziały;

• wojewoda i wicewojewodowie to polityczne kierownictwo, a reszta urzędu w. wraz z jego dyrektorem powinna mieć charakter stały (zasada neutralności i apolityczności);

• wojewoda wypełnia wszystkie zadania adm. rząd. (administracja ogólna), które nie zostały przekazane do właściwości innych organów (administracji niezespolonej);

• w systemie samorządu - sejmik województwa, a organami wykonawczymi jest marszałek oraz zarząd województwa, a podlegają im wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne i aparat urzędniczy = urząd marszałkowski;

• powiat:

• rodzaje:

• składa się z graniczących ze sobą gmin (powiat ziemski);

• obejmuje miasto na prawach powiatu (powiat grodzki - z mocy prawa, gdy 100.000 mieszkańców lub gdy stanowiło siedzibę wojewody przez likwidacją danego województwa, też Warszawa ale w ustawie);

• tworzone i określane terytorium rozporządzeniem RM;

• tylko jako jednostka samorządu terytorialnego, choć mogą istnieć organy adm. rząd. niezespolonej, o ile stanowi tak ustawa;

• organy powiatu - rada powiatu oraz organy wykonawcze - starosta i zarząd powiatu;

• gmina - czysto samorządowy charakter, a organami są: rada gminy, a organem wykonawczym jest wójt (gminy wiejskie), burmistrz lub prezydent miasta (gdy miasto liczy ponad 100.000 i nie jest odrębnym powiatem);

USTRÓJ JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

• organy stanowiące (przedstawicielskie) pochodzące z wyborów 4-roprzymiotnikowych, a kadencje ich wynoszą 4 lata;

• system wyborczy - proporcjonalny do powiatów i województw (5% progi), a gminy do 20.000 większości względnej, a gminy powyżej 20.000 proporcjonalny, ale bez progów;

• o ważności wyborów (w razie złożenia protestów) decydują sądy okręgowe,

• uzupełnienie składu - wybory uzupełniające lub wstąpienie kolejnego z listy;

• skrócenie kadencji:

• odwołanie w referendum lokalnym;

• rozwiązanie przez Sejm;

• niedokonanie wyboru zarządu w wymaganym terminie;

• wybiera ze swego grona przewodniczącego i wiceprzewodniczących, powołuje stałe i doraźne komisje (też osoby niebędące radnymi) oraz komisję rewizyjną (do kontroli budżetu);

• do zadań należy w szczególności:

• wybiera i odwołuje organy wykonawcze (bez szczebla gminnego);

• uchwala budżet, rozpatruje sprawozdanie z jego wykonania i podejmuje uchwałę ws. absolutorium;

• uchwala miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego i programy gospodarcze;

• uchwały w sprawie podatków i opłat (w granicach określonych w ustawach);

• uchwały w najważniejszych sprawach majątkowych;

• kontroluje działalność zarządu i samorządowych jednostek organizacyjnych;

• uchwala statut (wewnętrzna organizacja i tryb pracy organów);

• wydaje przepisy lokalne (akty prawa miejscowego);

• organy wykonawcze → wykonuje uchwały rady/sejmiku i realizuje zadania swojej jednostki samorządu, określone w przepisach, w tym przygotowuje projekty uchwał, wykonuje budżet i inne uchwały, gospodaruje mieniem komunalnym, zatrudnia i zwalnia kierowników lokalnych jednostek organizacyjnych, wykonuje zadania zlecone, może wydawać lokalne przepisy prawne, w tym porządkowe, a w ramach gmin może tworzyć jednostki pomocnicze (sołectwa - zebranie wiejskie i sołtys, dzielnice i osiedla)

• województwa i powiaty - wybierany marszałek/starosta bezwzględna większością przez radę/sejmik, a następnie na jego wniosek pozostali członkowie zarządu w terminie 3 miesięcy → inaczej rozwiązanie rady/sejmiku z mocy prawa;

• zarząd i jego przewodniczący ponoszą odpowiedzialność przed radą/sejmikiem:

• raz w roku rada wypowiada się w przedmiocie udzielenia absolutorium, w razie jego nie udzielenia ma 14 dni na podjęcie decyzji o odwołaniu zarządu;

• w każdym momencie mogą ich odwołać, ale konieczne 3/5 za,

• gmina - wójt (burmistrz, prezydent miasta) wybierani w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym (większość bezwzględna za), a ich kadencja połączona z kadencją rad gmin, a rada nie może go odwołać, a jedyna forma odwołania to referendum gminne, możliwe w 3 przypadkach:

• w razie odmowy udzielenia absolutorium nie wcześniej niż 14 dni od odmowy rada podejmuje uchwałę o przeprowadzeniu referendum (bezwzględna większość);

• z innego powodu niż absolutorium, w w/w procedurze, ale konieczne ¾ ustawowego składu za;

• z inicjatywy mieszkańców wg zasad ogólnych;

ZAKRES DZIAŁANIA I ZADANIA JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

• zakres działań samorządu → w Konstytucja wytyczna, by była to istotna część zadań publicznych oraz ustanowienie domniemania kompetencyjnego na rzecz samorządu terytorialnego → ważne 2 płaszczyzny:

• rozdział zadań między samorząd a administrację rządową;

• rozdział zadań pomiędzy poszczególnymi jednostkami samorządu terytorialnego;

• zadania z zakresu administracji publicznej dzielą się na:

• zadania zastrzeżone - w całości pozostawione organom adm. rząd.;

• zadania wykonywane przez samorząd terytorialny;

• zadania własne → to zadania przynależne samorządowi (aspekt przedmiotowy) i przez niego wykonywane (aspekt podmiotowy). Wykonywane we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, kontrola dokonywana przez organy rządowe ograniczona do kryterium legalności, a finansowane ze środków własnych i subwencji. Wg Konstytucji są to zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej, a dopiero ustawy samorządowe doprecyzowują ich zakres, podając przykładowe katalogi, np. w usg można podzielić je na 4 grupy:

• infrastruktura techniczna (drogi, wodociągi, komunikacja publiczna);

• infrastruktura społeczna (szkolnictwo podstawowe, ochrona zdrowia, opieka społeczna);

• porządek i bezpieczeństwo publiczne (ochrona przeciwpożarowa, sanitarna);

• ład przestrzenny i ekologiczny (gospodarka terenowa i ochrona środowiska);

• to tylko wyliczenie przykładowe, a dokładnego rozdziału zadań pomiędzy gminy a rząd dokonała I ustawa kompetencyjna, a pomiędzy województwo i powiat a rząd II ustawa kompetencyjna;

• Konstytucja nakazuje, by każda ustawowa zmiana kompetencji i zadań pociągała za sobą zmiany w zakresie podziału dochodów publicznych;

• zadania zlecone → to zadania przynależne administracji rządowej, ale wykonywane przez samorząd i poddane innym rygorom prawnym:

• sposób określenia zadań zleconych - zakres wyznaczony przez ustawy kompetencyjne, ale możliwe też zawieranie porozumień między samorządem a adm. rząd., choć Konstytucja pozwala na to, tylko jeżeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa;

• sposób finansowania - samorząd musi otrzymać środki na realizację zadania;

• określenie środków nadzoru i weryfikacji aktów i decyzji adm. podjętych w ramach tych zadań;

• rozdział pomiędzy jednostkami samorządowymi → najważniejsze znaczenie ma art. 164 stanowiący, iż gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego i dający jej domniemanie kompetencyjne, więc utworzenie województw i powiatów uszczupliło zadania i kompetencje adm. rządowej, a nie odebrało je gminom;

• samorząd realizuje swoje zadania w formach właściwych dla administracji, ale zaspokajanie potrzeb mieszkańców musi być wykonywane również przy pomocy innych instrumentów niż adm. → rozróżnienie na sferę:

• sfera cywilnoprawna - istnienie jednostki samorządu w tej sferze wynika przede wszystkim z przyznania jej osobowości prawnej i uprawnień właścicielskich i majątkowych, dlatego jednostka występuje jako podmiot prawa cywilnego i działa na zasadach prawa cywilnego (zasada swobody dysponowania majątkiem i ochrony prawnej poprzez sądy powszechne);

• sfera administracyjnoprawna - gdy wykonuje zadania własne lub zlecone, także tutaj przysługuje jej cecha samodzielności i ochrony sądowej sądów administracyjnych;

• system finansowy samorządu → podstawą gospodarki finansowej jest budżet, a Konstytucja wyróżnia 3 rodzaje dochodów samorządów:

• dochody własne - gdy ustawa przyznaje samorządowi prawo ich pobierania, są to: podatki, opłaty lokalne, dochody z majątku samorządowego, dochody z samoopodatkowania → swoboda dysponowania nimi;

• subwencje - środki przekazane z budżetu centralnego i funduszy pozabudżetowych, a mechanizm ich wyliczania i rozdzielania jest jasny i jednostka wie ile jej się należy, np. dla gmin subwencja ogólna, w ramach której najwięcej dostaje na oświatę;

• dotacje - środki przekazane z budżetu centralnego i funduszy pozabudżetowych na zadania zlecone oraz (duży stopień uznawalności) na inne cele i mogą być zużywane tylko na cele, na które zostały przyznane;

• gwarancją konstytucyjną jest zapewnienie samorządowi odpowiednich dochodów:

• gwarancja formalna - źródła dochodów ustalane w ustawie, a wg TK regulacje dot. źródeł finansowania muszą odpowiadać wymogom przyzwoitej legislacji, czyli nie mogą mieć działania wstecznego i muszą mieć odpowiednie vacatio legis;

• gwarancja materialna:

• nakaz, by udział w dochodach odpowiadał zakresowi przyznanych zadań (bogate orzecznictwo TK w tej sprawie, szczególnie dot. gmin);

• nakaz dokonywania zmian w podziale dochodów publicznych wraz z dokonywaniem zmian w zadaniach samorządu;

• prawo do ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych, w zakresie określonym ustawą;

NADZÓR NAD DZIAŁALNOŚCIĄ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

• wyłączenie zasady hierarchicznego podporządkowania w stosunku do samorządu terytorialnego, a zastąpienie jej procedurami nadzorczymi;

• nadzór to szczególna relacja pomiędzy podmiotami w adm. publ., w ramach której:

• organ nadzorujący ma pewne środki władczego oddziaływania na postępowanie i sytuację organu nadzorowanego;

• środki te są określone przez prawo i mogą być stosowane tylko w zakresie przez prawo przewidzianym;

• stosowanie tych środków nie może prowadzić do wyręczania organu nadzorowanego w jego działalności;

• czyli nadzór to przyznanie organowi nadzorowanemu ścisłej sumy środków oddziaływania na organ nadzorowany, przy jednoczesnym pozostawieniu organowi nadzorowanemu możliwości samodzielnego działania;

• typowe środki nadzoru (weryfikacyjne i represyjne) to: kontrola, wyrażanie opinii czy zgody na pewne akty/działania, uchylenie decyzji/aktów, rozwiązanie organu czy zawieszenie jego członków;

• wg Konstytucji cała działalność samorządu poddana jest nadzorowi, ale tylko z punktu widzenia legalności, a nie celowości, gospodarności i rzetelności i nie ma znaczenia czy chodzi o zadania własne czy zlecone;

• organy nadzorcze to organy adm. rząd., ale nie ma powiązania pomiędzy jednostkami samorządu różnych szczebli (głównie ze względu na określenie gminy jako podstawowej jednostki samorządu) → premier i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych przez regionalne izby obrachunkowe;

• do najważniejszych środków nadzoru zalicza się:

• prawo żądania informacji i sprawozdań oraz prawo wizytowania;

• stwierdzenie nieważności uchwały, w razie niegodności z prawem jest nieważna z mocy prawa, a organ nadzorujący jedynie to stwierdza (odwołanie do sądu adm.);

• wstrzymanie wykonania uchwały w momencie stwierdzenia jej nieważności;

• zawieszenie organów i ustanowienie zarządu komisarycznego na okres do 2 lat/do wyborów, tylko przez premiera w tylko w razie nierokującego nadziei na szybką poprawę i przedłużającego sie braku skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych;

• rozwiązanie zarządu w razie powtarzającego się naruszania Konstytucji i ustaw przez wojewodę (powiat) lub premiera (województwo i gmina);

• wszystkie środki nadzoru podlegają zaskarżeniu do sądów adm. tylko pod zarzutem niezgodności z prawem;

• inne specyficzne środki oddziaływania, niebędące środkami nadzoru:

• jest rozwiązanie rady/sejmiku przez Sejm na wniosek premiera w razie, gdy rażąco narusza Konstytucję i ustawy → wg TK nie jest to środek nadzorczy sensu stricto, a jedynie środek represyjny i dyscyplinujący, więc nie przysługuje odwołanie do sąd. adm.;

• indywidualna skarga na uchwałę wnoszona przez każdego, kogo interes prawny lub uprawnienie zostały naruszone tą uchwałą; analogicznie na bezczynność;

• instancyjna kontrola decyzji indywidualnych w sprawach z zakresu adm. publ. - stosuje się kpa, wg którego II inst. jest wojewoda (sprawy zlecone) lub samorządowe kolegium odwoławcze (sprawy własne), a od decyzji ostatecznej przysługuje skarga do sądu administracyjnego;

FINANSE PUBLICZNE, RADIOFONIA I TELEWIZJA, KONTROLA PAŃSTWOWA

• w ramach władzy wykonawczej nie może dochodzić do zbyt dużej koncentracji władzy w rękach rządu (min. z powodu bliskości pewnych sfer do praw i wolności człowieka), a dodatkowo pewne dziedziny muszą być zorganizowane i zarządzane w specyficzny sposób, do czego potrzebna jest pewna sfera niezależności od rządu tych struktur, a efektem tego jest bliższy związek z parlamentem → w Konstytucji z 1997 r. wyodrębniono takie 3 dziedziny: finanse publiczne (NBP), radiofonia i telewizja (KRRiTV), kontrola państwowa (NIK);

FINANSE PUBLICZNE

Główne kompetencje w zakresie finansów publicznych należą do RM (uchwala projekt budżetu, chroni interesy SP, inicjatywa ustaw o zaciąganiu długu publicznego i o udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo) oraz do MF (właściwy w sprawach realizacji dochodów z podatków i opłat, koordynowanie i organizowanie współpracy finansowej, kredytowej, płatniczej z zagranicą itd. - ustawa o działach), ale w Konstytucji są 3 mechanizmy ograniczające swobodę RM w tym zakresie:

• zasada wyłączności ustawy dla normowania spraw związanych z finansami publicznymi:

• choć wynika z zasad ogólnych z art. 87 i 93, to podkreślono to w rozdziale Finanse Publiczne w:

• art. 216 → porządek i ramy publicznej gospodarki finansowej - sposób gromadzenia i wydatkowania środków finansowych na cele publiczne; rozporządzanie nieruchomościami, udziałami, akcjami i papierami wartościowymi przez SP, NBP i inne państwowe osoby prawne; ustanowienie monopoli; zasady i tryb udzielania pożyczek i gwarancji finansowych; sposób obliczania długu publicznego i PKB;

• art. 217 → system podatków i opłat - nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie przedmiotów, podmiotów opodatkowania, stawek podatkowych, ulg i umorzeń;

• art. 218 → organizacja SP i sposób zarządzania majątkiem SP;

• art. 219 ust. 2 → unormowanie prawa budżetowego - zasady, tryb opracowania projektu, stopień jego szczegółowości, wymagania jakim powinien odpowiadać, zasady i tryb jego wykonywania (ustawa o finansach publicznych);

• 2 zasady merytoryczne dot. finansów publicznych:

• art. 216 ust. 5 → zakaz zaciągania pożyczek czy udzielania gwarancji i poręczeń, które doprowadziłyby dług publiczny do przekroczenia 3/5 wartości rocznego PKB;

• art. 220 ust. 2 → ustawa budżetowa nie może przewidywać pokrycia deficytu budżetowego przez zaciąganie zobowiązań w NBP;

• odrębny tryb uchwalania budżetu i jego kontroli - choć w znacznej mierze jest to sfera władzy wykonawczej, powszechnie przyjęte jest, iż należy to do kompetencji parlamentu;

• budżet składa się z 2 części:

• tekst - prawne ramy budżetu;

• załącznik - tabele i specyfikacje dochodów i wydatków poszczególnych organów na konkretne cele;

• problem dopuszczalności obładowania ustawy budżetowej (zawierania w niej treści nie dot. dochodów i wydatków oraz bezpośredniego uregulowania sposobu ich realizacji) → na bazie Małej Konstytucji TK uznał, iż jest to niedopuszczalne, gdyż była tam definicja ustawy budżetowej jako określenie dochodów i wydatków państwa. Obecnie brak takiego sformułowania, więc albo TK wyczyta taką definicję z ogólnego pojęcia „ustawa budżetowa” albo zmiana sformułowań zostanie uznana jako dopuszczenie też innych kwestii;

• brak bezwzględnego nakazu zrównoważenia budżetu (zbilansowanie przychodów i wydatków), ze względu na nierealność i nieżyciowość takiego ograniczenia, ale należy pamiętać o uwarunkowaniach zewnętrznych, a dodatkowo Sejm nie może zwiększyć deficytu przewidzianego przez RM;

• zasada jednoroczności budżetu (art. 219 ust. 1), a gdy jest to niemożliwe dopuszczalne są ustawy o prowizorium budżetowym (art. 219 ust. 3), ale póki któraś z nich nie zostanie uchwalona rząd prowadzi politykę finansową w nowym roku na bazie przedłożonego projektu (art. 219 ust. 4);

• samodzielna pozycja konstytucyjna NBP jako centralnego banku państwa:

• zadania: art. 227 ust. 1 wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej, a w uNBP podstawowym celem jest utrzymanie stabilnego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu → wskazanie kryteriów podczas ew. konfliktów NBP-rząd;

• inne zadania: gospodaruje rezerwami dewizowymi, prowadzi bankową obsługę budżetu państwa, reguluje płynność banków oraz ich refinansowanie, gromadzi rezerwy obowiązkowe banków, sporządza bilanse płatnicze oraz należności i zobowiązań państwa → współdziała z Sejmem, RM i MF;

• organy:

• prezes NBP - powoływany przez sejm na wniosek prezydenta (bez kontrasygnaty) na 6 lat, możliwa 1 reelekcja. Wymóg apolityczności (partia, związek zawodowy czy działalności publiczna nie dająca się pogodzić z godnością urzędu); Odwołanie - niemożliwe, chyba, że zrzeknie się, nie wypełnia obowiązków na skutek długotrwałej choroby, skazany przez sąd za przestępstwo lub przez TS; Przewodniczy RPP, zarządowi NBP, Komisji Nadzoru Bankowego;

• zarząd NBP - skład: prezes, 2 wiceprezesów i 4-6 członków (powoływani przez Prezydenta na wniosek prezesa NBP + kontrasygnata). Zadania: szereg zadań związanych z funkcjonowaniem NBP;

• Rada Polityki Pieniężnej - osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów publicznych na 6 lat (powołanie po 3 przez Sejm, Senat, Prezydent bez kontrasygnaty, nie ma możliwości odwołania), a przewodniczy prezes NBP. Zadania: coroczne ustalanie założeń polityki pieniężnej i przedkładanie ich do wiadomości Sejmowi wraz z projektem budżetu, składanie na 5 miesięcy przed końcem roku sprawozdanie z wykonania tych założeń;

RADIOFONIA I TELEWIZJA

• media elektroniczne - odrębności w stosunku do innych środków masowego przekazu:

• z uwagi na wymagania techniczne i konieczność zachowania „porządku w eterze” przekaz radiowy i telewizyjny musi być poddany ścisłym regułom dot. częstotliwości i zasięgu nadawania;

• w znacznie większym stopniu oddziaływuje na odbiorcę niż słowo drukowane;

• wymaga dużych środków finansowych, co ogranicza liczbę potencjalnych nadawców;

• po 1989 r. wiele sporów o kształt radiofonii i telewizji, głównie z powodu uwarunkowań historycznych z okresu PRL, kiedy to telewizja i radio były pod całkowitym monopolem państwa i wykorzystywane do doraźnych celów politycznych. W 1992 r. ustawa o radiofonii i telewizji i zmiany w uregulowaniach konstytucyjnych i oparcie nowego kształtu RiTV na 4 zasadach:

• zniesienie cenzury (art. 54 ust. 1);

• demonopolizacja - możliwość powstawania nadawców komercyjnych, ale pod warunkiem uzyskania koncesji;

• zmiana charakteru stacji państwowych - przekształcanie w nadawców publicznych, organizacyjnie i politycznie odseparowanych od rządu;

• utworzenie organu konstytucyjnego KRRiTV;

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

• organ konstytucyjny poza schematem trójpodziału władz, pomiędzy legislatywą a egzekutywą;

• skład: 4 (sejm), 2 (senat), 3 (prezydent) spośród osób wyróżniających się wiedzą i doświadczeniem w zakresie środków masowego przekazu na 6 lat, ale co 2 lata powoływana 1/3 składu, bez możliwości reelekcji.

• nie może być posłem, senatorem, należeć do partii i związku zawodowego, ani prowadzić działalności nie dającej się pogodzić z godnością urzędu;

• odwołanie poszczególnych członków tylko gdy:

• zrzeknie się urzędu;

• choroba trwałe uniemożliwiająca sprawowanie funkcji;

• prawomocny wyrok karny za umyślne;

• naruszenie przepisów ustawy stwierdzone przez TS;

• odwołanie całej rady gdy sejm i senat odrzuci sprawozdanie z rocznej działalności, a prezydent potwierdzi wygaśnięcie kadencji (bezczynność nie wymaga kontrasygnaty);

• przewodniczący - powoływany przez radę spośród swojego grona, a odwołanie tylko przez radę większością 2/3 → uchwała TK - przewodniczący jest zarazem jednoosobowym organem władzy państwowej i w tym charakterze wydaje min. decyzje adm.;

• zadania rady → art. 213 ust. 1 - stoi na straży wolności słowa, praw do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji, a w uRT obowiązek ochrony samodzielności nadawców oraz otwartego i pluralistycznego charakteru RiTV;

• kompetencje rady to w szczególności:

• projektowanie w porozumieniu z premierem kierunków polityki państwa w dziedzinie RiTV;

• powoływanie składu rad nadzorczych w spółkach publicznych RiTV;

• udzielanie i cofanie koncesji;

• sprawowanie kontroli działalności nadawców (TK - to nie może być cenzura prewencyjna);

• określanie w granicach upoważnienia ustawowego warunków prowadzenia działalności przez nadawców;

• określanie opłat abonamentowych;

• może wydawać rozporządzenia (art. 213 ust. 2), a w sprawach indywidualnych uchwały;

Publiczna Radiofonia i Telewizja

• działa w formie jednoosobowych spółek SP → Telewizja Polska SA (w skład też rozgłośnie regionalne), Polskie Radio SA, na szczeblu regionalny rozgłośnie radiofonii regionalnej;

• do organizacji i działalności stosuje się odpowiednio przepisy KSH, chyba że uRT stanowi inaczej → odrębności w powoływaniu władz i w strukturze związane z tym, iż MSP (jako walne zgromadzenie spółki) decydowałby o ich obsadzie, co przekreśliłoby ich niezależność, dlatego rady nadzorcze powoływane przez KRRiTV, z wyjątkiem jednego członka powoływanego przez MSP, a potem nie możliwe jest ich odwołanie w czasie 3-letniej kadencji → wg TK zasada niezależności nakazuje stabilizację składu rad nadzorczych;

• zarząd powoływany przez radę nadzorczą (2/3 za przy ¾ obecnych) na 4 lata i zajmuje się bieżącą działalnością spółki w zakresie organizacyjnym i programowym;

• rada programowa - istnieje w każdej z tych spółek, zajmuje się kwestiami programowymi (tylko ocena, bez możliwości decyzyjnych), a składa się z 15 osób powoływanych przez KRRiTV, o składzie politycznym (10 reprezentuje ugrupowania);

Niezależność Programowa - nie jest wartością absolutną, a uRT nakłada na nadawców szereg obowiązków:

• negatywnych - zakaz rozpowszechniania pewnych treści (sprzeczne z prawem, z polską racją stanu, z moralnością publiczną) - formuły ogólne, ale częściowo doprecyzowane min. w art. 31 ust. 3 K. i art. 10 ust. 2 EKPCz;

• pozytywnych - wymóg poszanowania uczuć religijnych, respektowanie chrześcijańskiego systemu wartości (potwierdzone przez TK), ale też określenie minimalnego udziału audycji krajowych i europejskich, sposób wyodrębnienia reklam i ich proporcje w programie, oznaczenie audycji sponsorowanych, ograniczenie godzin emisji programów mogących zaszkodzić rozwojowi dzieci i młodzieży;

• szerszy katalog obowiązków nadawców publicznych - muszą zapewniać wewnętrzny pluralizm w odróżnieniu od nadawców prywatnych, w szczególności:

• rzetelnie ukazywać różnorodność wydarzeń w kraju i zagranicą;

• sprzyjać swobodnemu kształtowaniu się poglądów i opinii publicznej;

• umożliwiać obywatelom i ich organizacjom uczestnictwo w życiu publicznym;

• służyć umacnianiu rodziny i kształtowaniu postaw prozdrowotnych oraz zwalczaniu patologii społecznych;

• uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i grup etnicznych;

• TEŻ: umożliwianie naczelnym organom państwa wyjaśnienia i prezentacji swojej polityki; stwarzanie partiom, związkom zawodowym i pracodawców możliwości przedstawienia stanowiska; odrębne zasady w kampanii wyborczej;

• nad przestrzeganiem powyższych obowiązków czuwa KRRiTV - może nakładać kary pieniężne, cofać lub odmawiać udzielenia koncesji → kontrola w NSA;

• do działalności radia i TV mają zastosowanie też przepisy kc i kk, głównie dot. ochrony dóbr osobistych;

KONTROLA PAŃSTWOWA

• istota działania organów kontroli państwowej:

• organizacyjna odrębność i niezależność struktur rządowych;

• wyspecjalizowanie fachowe;

• zorientowanie działalności na kontrolę sensu stricto, tzn. ustalenie stanu faktyczne, bez możliwości korygowania nieprawidłowości;

• historia instytucji: konstytucja marcowa: NIK powołany do kontroli całej adm. państwowej w zakresie finansowym, przedkładał sprawozdanie Sejmowi w przedmiocie udzielenia absolutorium, ale prezesa powoływał prezydent na wniosek premiera konstytucja kwietniowa: NIK podporządkowany prezydentowi, zadania te same Mała Konstytucja z 1947 r.: NIK powiązany z Sejmem konstytucja lipcowa: zniosła NIK, utworzono Ministerstwo Kontroli Państwowej koniec 1957: w wyniku polskiego października utworzono NIK powiązany z sejmem 1976 r.: prezes NIK członkiem RM, a NIK podległy RM 1980 r.: ustawa o NIK powróciła w znacznej mierze do tradycyjnej pozycji NIK 1994 r. ustawa o NIK: charakter porządkujący i dostosowujący;

• pozycja ustrojowa NIK - naczelny organ kontroli państwowej (art. 202) → specyfika NIK polega na: (1) oddzieleniu od struktur rządowych, oraz na (2) podległości Sejmowi;

• podległość - „ograniczone zwierzchnictwo” → uprawnienia personalne (prezes powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 6 lat, 1 reelekcja); Marszałek nadaje statut NIK, poddanie działalności izby potrzebom efektywnego sprawowania kontroli sejmowej;

• organizacja i struktura NIK - organ kolegialny, ale o wyeksponowanym stanowisku prezesa;

• prezes NIK - powoływany przez Sejm (bezwzględną większością przy ½ obecnych, wniosek Marszałka Sejmu lub 35 posłów) za zgodą Senatu (ma na to 30 dni);

• kadencja - 6 lat, 1 reelekcja, ale pełni obowiązki do czasu powołania następcy;

• apolityczność: nie może zajmować żadnego stanowiska (wyjątek: profesor szkoły wyższej), ani wykonywać innych zajęć zawodowych, należeć do partii, związków czy prowadzić działalności niedającej się pogodzić z godnością urzędu;

• odwołanie tylko gdy zrzeknie się stanowiska, choroba powodująca trwałą niezdolność do pełnienia obowiązków, prawomocny wyrok TS za przestępstwo;

• wiceprezesi NIK - powoływani przez Marszałka Sejmu na wniosek prezesa NIK;

• Kolegium NIK - tworzą prezes i wiceprezesi oraz 14 członków (powoływani przez Marszałka Sejmu na wniosek prezesa NIK - 7 przedstawiciele nauk prawnych i ekonomicznych; 7 - wyżsi rangą pracownicy NIK);

• kadencja - 3 lata;

• odwołanie tylko w ustawowo wskazanych przypadkach, a osoby te w wykonywaniu swych obowiązków są niezawisłe (choć ma ona charakter względny, gdyż część z nich jest pracownikami NIK);

• szeroki zakres działania - zatwierdza, uchwala lub opiniuje większość istotnych aktów NIK;

• aparat urzędniczy - departamenty na szczeblu centralnym i delegatury na szczeblu terenowym, oraz kilkanaście delegatur na szczeblu ponadwojewódzkim;

• statut prawny urzędników wykonujących czynności kontrolne lub nadzorującym ich wykonanie przysługuje immunitet - za swoje czynności służbowe nie można bez zgody Kolegium NIK;

• zakres kontrolnych kompetencji NIK:

• kontrola działalności organów adm. rząd., NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu wiedzenia legalności, gospodarności, celowości, rzetelności;

• też Kancelarię Prezydenta, Sejmu i Senatu, TK, RPO, KRRiTV, SN i NSA oraz GIODO w zakresie wykonywania budżetu oraz gospodarki finansowej i majątkowej, a na zlecenie Sejmu w stosunku do Kancelarii Prezydenta, Kancelarię Sejmu i Senatu, GIODO oraz KRRiTV też w innych aspektach;

• poza zakresem kontroli jest właściwa działalność instytucji innych niż RM i podległe mu jednostki;

• kontrola działalności organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności;

• kontrola działalności innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie wykorzystywanych przez nie środków/majątku publicznego z punktu widzenia legalności;

• uprawnienia pracowników NIK w ramach dokonywanej kontroli: prawo swobodnego wstępu do lokali, dostępu do dokumentów, przeprowadzania oględzin, wzywania i przesłuchiwania świadków, żądania wyjaśnień, a kierownicy kontrolowanej jednostki mają obowiązek im pomagać;

• wyniki kontroli ujmowane są w protokole kontroli (uNIK - procedura kwestionowania i weryfikacji), a ani kontrolerzy ani NIK nie może podejmować decyzji za kontrolowaną jednostkę, a adresat wystąpienia pokontrolnego (stan rzeczy, wnioski i uwagi) musi poinformować NIK o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków. NIK może zawiadomić organy ścigania w razie wykrycia przestępstwa lub wykroczenia, a także wskazać potrzebę wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zwolnienia ze stanowiska;

• obowiązki NIK wobec Sejmu:

• podległość ograniczona ze względu na ograniczone możliwości odwołania i różną długość kadencji Sejmu i prezesa NIK;

• obowiązek regularnego dostarczania pewnych materiałów:

• corocznie analiza wykonania budżetu oraz założeń polityki państwa oraz opinia w przedmiocie udzielenia absolutorium dla RM;

• corocznie sprawozdanie ze swojej działalności (podawane do publicznej wiadomości);

• obowiązek podejmowania i przeprowadzania kontroli na zlecenie Sejmu lub jego organów (praktyka - uzgadnianie okresowych planów pracy, ale zawsze możliwe jest przeprowadzenie kontroli doraźnej; przedstawiciele NIK uczestniczą w posiedzeniach komisji sejmowych);

• przedstawia wyniki innych ważniejszych kontroli;

• przedstawia wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów;

• przedstawia wystąpienia zawierające zarzuty wynikające z kontroli, dot. członków RM, kierowników urzędów centralnych i prezesa NBP;

• prezydent i premier mogą zwrócić się z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli, a NIK nie ma obowiązku ich podjąć, ale jak już podejmie, to musi przedstawić ich wyniki tym podmiotom; musi również przekazywać im wyniki ważniejszych kontroli;

WŁADZA SĄDOWNICZA. SĄDY.

WPROWADZENIE

• 2 niezależne segmenty władzy sądowniczej to sądy (powiązany wzajemnie system sądownictwa) i trybunały (2 niezależne od siebie trybunały) → cechy wspólne tych 2 segmentów:

• zasada niezawisłości sędziowskiej;

• oparcie działalności na prawie;

• zadanie rozstrzygania prawnych spraw i sporów powstających w procesie stosowania/stanowienia prawa;

• oparcie ich funkcjonowania na sformalizowanych procedurach, akcentujących zasadę kontradyktoryjności;

• funkcje władzy sądowniczej:

• apolityczny czynnik równowagi;

• apolityczny gwarant wolności i praw człowieka;

• sprawowanie wymiaru sprawiedliwości powierzone tylko sądom (SN, powszechne administracyjne i wojskowe) wymiar sprawiedliwości to działalność państwa polegająca na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo (sądzenie), w których przynajmniej jedną stroną jest jednostka, albo podmiot podobny → monopol sądów na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości nie oznacza, że nie mogą istnieć pozasądowe instytucje załatwiania spraw i sporów, ale zawsze sądy muszą mieć pozycję nadrzędną, by móc zweryfikować ich legalność;

STRUKTURA SĄDÓW

• katalog rodzajów sądów w art. 175 jest zamknięty - SN, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe, a sądy wyjątkowe i tryb doraźny dopuszczalny jest tylko w stanie wojny;

Sądy Powszechne

• właściwość generalna - ustanowienie domniemania kompetencyjnego we wszystkich sprawach (art. 177);

• brak w Konstytucji określenia struktury sądów, prócz nakazu dwuinstancyjności postępowania, ale Prawo o ustroju sądów powszechnych (usp) ustanawia trójszczeblowy charakter sądów:

• sądy rejonowe - tworzony dla jednej lub kilku gmin, też dla jej części (np. Warszawa), i jest sądem I inst. dla spraw karnych i cywilnych (domniemanie kompetencyjne). W jego ramach można tworzyć wyspecjalizowane wydziały (nazywane potocznie „sądami”):

• sądy rodzinne;

• sądy pracy;

• sądy gospodarcze;

• sądy grodzkie;

• sądy okręgowe - jako II inst. dla sądów rejonowych i jako I inst. dla spraw poważniejszych i skomplikowanych, wskazanych przez ustawę. Tworzy się w nim wydziały → cywilny, karny, penitencjarny, pracy, ubezpieczeń społecznych, gospodarczy, a w Wawie - Sąd Antymonopolowy;

• sądy apelacyjne (obecnie 10) - dla obszaru kilku okręgów sądowych. Jako II instancja od sądów okręgowych. Tworzy się wydziały cywilny, karny, pracy i ubezpieczeń społecznych, a w Wawie - Lustracyjny;

• na szczycie tej struktury SN (choć nie jest sądem powszechnym);

• podział terytorialny sądowy nie pokrywa się podstawowym podziałem terytorialnym;

• organy sądów powszechnych to:

• prezes - administruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz, ma zwierzchnictwo nad sądami niższymi. Powoływany (na 6/4 s. rej) przez MS po zasięgnięciu opinii zgromadzenie ogólnego (s. rej. kolegium), która nie ma charakteru wiążącego, ale mogą uchwalić sprzeciw, który może być obalony tylko pozytywną opinią KRS. Odwoływany w wyjątkowych sytuacjach;

• zgromadzenie ogólne - składa się z wszystkich sędziów danego sądu (w s. okręg. też przedstawiciele s. rej.), zajmuje się min. przedstawianiem KRS kandydatów na sędziów, opiniowanie kandydatury prezesa, wybór kolegium, wysłuchiwanie informacji prezesa i kolegium;

• kolegium - od 4-9 sędziów, ustala min. podział czynności i zasady przydzielania spraw, wyraża opinie w sprawach personalnych;

• zwierzchni nadzór na administracyjną działalnością sądów sprawuje MS → nie może wkraczać w kwestie objęte niezawisłością, ale może np. wpływać na sprawy budżetowe i gospodarcze;

Sądy szczególne to sądy obejmujące swoją właściwością określoną grupę spraw i usytuowane są poza systemem sądów powszechnych, ale istnieją w sposób stały i działają na tych samych zasadach konstytucyjnych co sądy powszechne  2 rodzaje sądów szczególnych:

• sądy wojskowe → dzielą się na w. sądy garnizonowe (I inst.) i w. sądy okręgowe (II inst. i I inst., wtedy SN Izba Wojskowa) - sądy karne dot. przestępstwa popełnionych przez żołnierzy w czynnej służbie oraz o niektóre przestępstwa popełnione przez cywili;

• zwierzchni nadzór administracyjny nad tymi sądami - MS, a zwierzchni nadzór w zakresie czynnej służby - MON;

• organ samorządu - Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych - wszyscy sędziowie tych sądów;

• sądy administracyjne → w pełni dwuinstancyjna struktura została ustanowiona dopiero w 2002 r. → NSA oraz WSA - sędziowie powoływani przez prezydenta na wniosek KRS, a kandydatów przedstawiają zgromadzenia ogólne;

• zadania → kontrola działalności administracji publicznej, tj. orzekanie w 3 typach spraw:

• skargi na decyzje adm., inne postanowienia wydane w postępowaniu adm., egzekucyjnym i zabezpieczającym, inne akty i czynności z zakresu adm. publ. oraz na bezczynność;

• skargi na akty prawa miejscowego samorządu i adm. terenowej oraz na inne akty organów samorządu podejmowane w ramach adm. publ.;

• spory o właściwość między organami samorządu i samorządowymi kolegiami odwoławczymi oraz spory kompetencyjne miedzy samorządem a dam. rząd. (I i ostatnia inst. NSA);

Naczelny Sąd Administracyjny

• nadzór nad działalnością sądów adm. oraz poprzez Prezesa zapewnia organizacyjne warunki działania tych sądów.

• organy to: PNSA (6 lat przez prezydenta spośród 2 kandydatów przedstawionych przez ZO), ZO oraz Kolegium;

• dzieli się na Izby: Finansowa, Gospodarcza, Ogólnoadministracyjna (na czele wiceprezesa powoływany i odwoływany przez prezydenta na wniosek prezesa);

• nadzór orzeczniczy poprzez skargi kasacyjne orzeczeń WSA oraz zażalenia na postanowienia WSA oraz podejmuje uchwały (skład 7 sędziów, cała izba, ZO) - bez mocy wiążącej - w celu wyjaśnienia wątpliwości:

• na tle przedłożenia przez skład NSA w związku z konkretną sprawą;

• na wniosek prezesa, RPO, Prokuratora Generalnego w przypadku rozbieżności w orzecznictwie;

Sąd Najwyższy

• zadania SN → nadzór orzeczniczy nad sądami powszechnymi i wojskowymi w 2 formach:

• rozpoznawanie środków odwoławczych(s. powszechne - kasacja, s. wojskowe - też jako II inst.);

• podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne budzące wątpliwości lub rozbieżności w orzecznictwie:

• albo w konkretnej sprawie;

• albo w procedurze abstrakcyjnej (PPSN, RPO, Prok. Gen.) - skład 7 sędziów, cała izba, połączone izby, pełen skład SN. Są wiążące tylko dla danego składu orzekającego, a odstąpienie od nich min. uchwałą całej izby. Nie mają mocy wiążącej dla innych sądów;

• też inne czynności określone w Konstytucji i ustawach: orzekanie w sprawie ważności wyborów/referendów, opiniowanie projektów ustaw i aktów normatywnych, pytania prawne do TK;

• dzieli się na Izbę (4): Cywilną, Karną, Wojskową, Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych;

• organy: PPSN (z urzędu przewodniczy TS i jest członkiem KRS), ZO, Kolegium;

KRAJOWA RADA SĄDOWNICTWA

• organ kolegialny uplasowany pomiędzy władzami, którego zadaniem jest pośredniczenie w podejmowaniu przez egzekutywę i legislatywę decyzji dot. sądownictwa, reprezentowanie interesów władzy sądowniczej, ochrona niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów;

• skład:

• 4 posłów i 2 senatorów na 4 lata;

• pierwszy prezes SN, prezes NSA;

• 15 sędziów: 2 SN, 2 apelacyjnych, 8 okręgowych, 1 wojskowych na 4 lata przez ich zgromadzenia ogólne;

• Minister Sprawiedliwości (MS);

• osoba powołanej przez prezydenta;

• obraduje na posiedzeniach min. raz na 2 miesiące;

• prezydium = przewodniczący, 2 wiceprzewodniczących i 3 członków;

• kompetencje:

• przedstawia wnioski prezydentowi w sprawie powołania sędziów;

• rozstrzyga o przeniesieniu sędziego na inne stanowisko i o innych sytuacjach dot. statusu prawnego sędziów;

• wyraża opinie co do propozycji zmian ustroju sądów i wynagrodzeń sędziów (proceduralna niekonstytucyjność gdy pominie się zasięgnięcie opinii);

• wypowiada się w sprawach etyki sędziowskiej;

• wysłuchuje i omawia informacje dot. działalności sądów i problemów sądownictwa;

• decyzje w sprawach personalnych podlegają kontroli sądowej z punktu widzenia legalności przez SN;

SĘDZIOWIE

• zasada niezawisłości (art. 178 ust. 1) - Konstytucja nie definiuje tego pojęcia, a traktuje je jako pojęcie zastane (TK: niezależność sędziego zarówno od stron sporu jak i od organów państwa, a korelatem niezawisłości jest obowiązek bezstronności) orzekanie w sposób zgodny z własnym sumieniem, wolny od jakichkolwiek nacisków, a swoboda ta ograniczona jest jedynie Konstytucją i ustawami, w ramach których orzeka;

• sposób powoływania (=gwarancja niezawisłości sędziego):

• powoływani przez prezydenta na wniosek KRS;

• wymogi:

• obywatelstwo polskie;

• pełnia praw cywilnych i obywatelskich;

• nieskazitelny charakter;

• tytuł magistra prawa;

• aplikacja sądowa lub prokuratorska i odpowiedni egzamin;

• min. 1 rok jako asesor sądowy lub prokuratorski lub jako referendarz sądowy;

• ukończone 29 lat;

• dodatkowe wymogi: staż pracy 10 lat do SN i NSA

• wymóg stażu i aplikacji nie dot. profesorów i doktorów hab. zatrudnionych w placówkach naukowych;

• tryb powołania: głosowanie tajne w ZO nad akceptacją przy zgłoszonej podwójnej liczbie kandydatów → przedstawiani KRS (s. powszechne - za pośrednictwem MS, który może wyrazić swoją opinię; może też zgłosić kandydata bez opinii ZO) KRS w głosowaniu tajnym podejmuje uchwałę o przedstawieniu kandydatów prezydentowi akt powołania nie wymaga kontrasygnaty, a powołanie dot. sądu określonego rodzaju (awans do wyższego sądu wymaga kolejnego powołania);

• odrębności: sądy wojskowe - sędzia musi być oficerem zawodowym, powołanie sędziów SN i sądów adm. bez udziału MS;

gwarancje niezawisłości:

• aspekt personalny - odnosi się do praw i obowiązków sędziego; to min:

• stabilizacja urzędu sędziego - powołanie na czas nieoznaczony (art. 179), czyli do wieku emerytalnego (65 lat, KRS może przedłużyć do 70, SN i NSA do 70);

• nieusuwalność sędziego - złożony z urzędu tylko w sytuacjach wyjątkowych: orzeczenie sądu (też dyscyplinarnego) oraz ze względu na stan zdrowia lub w razie zmian w organizacji sądowej;

• nieprzenoszalność sędziego - nie można bez jego zgody, chyba, że orzeczeniem sądu;

• immunitet sędziowski - nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności bez zgody sądu, ani zatrzymany lub aresztowany, chyba, że złapany na gorącym uczynku;

• odpowiedzialność dyscyplinarna - za naruszenie obowiązków sędziowskich tylko przed sądami dyscyplinarnymi wyłanianymi przez samorząd zawodowy;

• niepołączność - innych urzędów i funkcji państwowych, zajęć, które przeszkadzałyby mu w pełnieniu obowiązków lub uchybiałyby godności urzędu lub zachwiałyby zaufaniem do jego bezstronności;

• apolityczność - zakaz należenia do partii, związku zawodowego czy prowadzenia działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadą niezawisłości i niezależności sędziowskiej;

• status materialny i zasady wynagradzania - konstytucyjny nakaz zapewnienia wynagrodzenia odpowiadającego godności urzędu i zakresowi obowiązków - odmienne regulacje dot. wynagrodzeń, emerytur;

• aspekt merytoryczny - sędzia jest poddany jedynie wskazówkom sądów wyższych w ramach procedur ustalonych przez ustawy, oraz podlega tylko Konstytucji i ustawom, co oznacza:

• nie może sam badać konstytucyjności ustaw, a jedynie może wnieść pytanie prawne do TK, choć w kilku orzeczeniach niektórych składów SN zarysowały się odmienne opinie;

• nie podlega aktom podustawowym i może samodzielnie badać ich zgodność z Konstytucją i ustawami, a w razie stwierdzenia niezgodności pominąć w danej sprawie;

KONSTYTUCYJNE ZASADY DZIAŁANIA SĄDÓW

zasady organizacji sądownictwa:

• zasada dwuinstancyjności (art. 176 ust. 1) → (wymóg minimalny) nakaz by w każdej sprawie była możliwość zwrócenia się do sądu wyższej instancji o zbadanie prawidłowości orzeczenia I inst., a na mocy art. 236 ust. 2 dot. też spraw adm., ale na ile wymóg ten będzie miał zastosowanie również do spraw, w których rozstrzygniecie zapadło w pozasądowym organie (też dyscyplinarnym), pokaże przyszłość (wg TK wystarczy jednoinstancyjna kontrola sądowa);

• zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (art.182) → odesłanie do uregulowań w ustawie. Nie stosuje się systemu ław przysięgłych (odrębne ciało orzekające), ale stosuje się system sądu ławniczego (jednolite ciało - sędzia i ławnicy zarówno o winie jak i karze, głosowanie większością);

• tylko sądy powszechne i wojskowe (I inst.), wybierani przez rady gminy, a kandydatów mogą zgłaszać prezesi sądów, organizacje, stowarzyszenia, związki zawodowe oraz grupy wyborców;

• sprawy cywilne tylko dot. pracy, ubezpieczeń społecznych, rodzinne;

• wymogi: obywatelstwo polskie, 30 lat, praca/zamieszkanie w danym miejscu przez min. 1 rok, nieskazitelny charakter;

• wyłączenia: zatrudnieni w sądach i prokuraturach, policjanci, adwokaci, radcy prawni, duchowni, funkcjonariusze Służby Więziennej;

• kadencja 4 lata, a odwołanie w wyjątkowych przypadkach;

• wyznaczony do udziału w rozprawach do 12 dni w roku;

• niezawiśli, ale trudniej o gwarancje, gdyż zatrudnieni poza sądem;

• zasada jawności rozprawy (art. 45 ust. 2) → odnosi się do wszystkich rozpraw, ale możliwe ograniczenia ze względu na moralność, bezpieczeństwo, porządek publiczny, ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny - nie dot. stron, ich przedstawicieli;

prawa jednostki związane z postępowaniem sądowym

• prawo do sądu (art. 45 ust. 1) → właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd i dot. każdego (ale nie musi dot. np. podmiotów publicznych, np. z zakresu podległości), a treścią tego prawa jest:

• prawo dostępu do sądu;

• prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej;

• prawo do uzyskania wyroku sądowego;

• kwestia sporna to zakres swobody ustawodawcy w przekazywaniu spraw cywilnych pod jurysdykcję sądów adm., ze względu na ich węższy zakres rozpatrywania spraw;

• prawo do obrony (art. 42 ust. 2) → dot. wszystkich etapów spraw karnych. 2 aspekty:

• aspekt formalny - prawo do posiadania obrońcy z wyboru, lub z urzędu;

• aspekt materialny - takie ukształtowanie procedury karnej, które stwarza możliwość występowania jako pełnoprawny uczestnik procesu (zasada kontradyktoryjności) oraz obowiązek zachowania niezależności adwokatury i zapewnienia jej wysokiego poziomu fachowego;

• z innych praw (prawo do sądu, zasada równości) możne wydobyć ogólne prawo każdego do pomocy prawnej w postępowaniu sądowym;

zasady praworządnego procesu → szereg reguł, min. prawo do obrony, jawność, nullum crimen nulla poena sine lege, domniemanie niewinności, ochrona wolności i nietykalności osobistej, zakaz tortur i nieludzkiego karania, inne jeszcze wynikają z gwarancji wymaganych przez międzynarodowe traktaty o prawach człowieka;

WŁADZA SĄDOWNICZA. TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY.

WPROWADZENIE

• sądowa kontrola zgodności ustaw z konstytucją to jedna z podstawowych obecnie gwarancji konstytucji, ale długo wypracowywała sobie tą pozycję, przede wszystkim dlatego, iż tradycyjna doktryna francuska odrzucała ją, jako ograniczenie praw parlamentu;

• w konstytucjach międzywojennych - nie było TK, choć toczyły się spory i dyskusje nad wprowadzeniem;

• okres PRL - nie było warunków do stworzenia sądownictwa konstytucyjnego, a dopiero w latach 1980 wprowadzono takie uregulowania → nowela Konstytucji z kwietnia 1982 r. → wprowadzenie TS (+ ustawa) i TK, ale ustawa o TK została uchwalona dopiero w 1985 r. szereg ograniczeń kompetencji, a najważniejsze to możliwość odrzucenia przez Sejm wyroku TK większością 2/3 głosów;

• po przełomie w 1989 r. - utrzymano TK, ale nie zmieniono jego ograniczeń (wszystkie państwa byłego obozu socjalistycznego utworzyły sądy konstytucyjne o kompetencjach do wydawania ostatecznych orzeczeń), przy czym ważna uchwała TK z 1993 r. → jeśli Sejm w ciągu 6 m-cy nie odrzuci wyroku TK, to staje się on ostateczny → pomimo tych wszystkich ograniczeń TK dorobił się bogatego orzecznictwa;

• obecny kształt sądownictwa konstytucyjnego - Konstytucja z 1997 r. i ustawa o TK z 1997 r.;

POZYCJA USTROJOWA I SKŁAD

Pozycja ustrojowa TK

• to organ władzy sądowniczej, ale nie jest sądem w rozumieniu art. 175, a jego działalność to nie sprawowanie wymiaru sprawiedliwości;

• choć trybunały mają wiele cech wspólnych z sądami, to są odrębny elementem tej władzy (art. 10 ust. 2);

• odrębności to przede wszystkich odmienne zadania, czyli kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych i eliminowanie norm niezgodnych z systemu obowiązującego prawa oraz powiązania z politycznymi procesami, jak: kadencyjność urzędu, tryb powoływania sędziów, bliższe związki z parlamentem  stąd wg niektórych to nie organ sądowy, ale szczególna instytucja kontroli konstytucyjności prawa;

• charakter pozycji TK - niezależność (choć i Sejm i prezydent mają pewne uprawnienia kreacyjne, a w stosunku do innych organów sądowych (sądy, SN, NSA, KRS) nie ma żadnych powiązań) oraz zasada niezawisłości sędziowskiej;

Skład TK

• 15 sędziów powoływanych przez Sejm indywidualnie, spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą, a ustawa o TK doprecyzowuje, iż chodzi o osoby mające kwalifikacje do bycia sędzią SN lub NSA (czyli 10 lat praktyki) oraz profesorowie i doktorzy habilitowani (w praktyce to oni głównie są sędziami TK);

• procedura w Sejmie - wniosek może złożyć Prezydium lub min. 50 posłów - wybór bezwzględna większość przy ½ obecnych (postulat Garlickiego by była to większość 2/3);

Pozycja sędziego TK (analogicznie jak sędziego SN)

• niezawisłość → zakaz reelekcji, a uTK daje prawo do powrotu na poprzednie/równoważne stanowisko lub przejścia w stan spoczynku;

• nieusuwalność → chyba, że skazany prawomocnym wyrokiem sądu lub sąd dyscyplinarny złożony z sędziów TK złoży go z urzędu. Też: śmierć, zrzeczenie się oraz orzeczenie komisji lekarskiej o trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków → wygaśnięcie mandatu musi zostać potwierdzone przez ZO TK i dopiero potem Sejm może wybrać następnego;

• immunitet - zgoda na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej/aresztowanie wyraża TK w pełnym składzie (2/3 za);

• incompatibilitas - z innymi stanowiskami w aparacie państwowym oraz nakaz apolityczności;

Organy TK

• Zgromadzenie Ogólne → to wszyscy sędziowie TK (do prawomocności uchwał potrzebna obecność 10). Zadania:

• coroczne omawianie działalności TK i problemów z orzecznictwa;

• decyzje dot. organizacji pracy TK, jak uchwalanie regulaminu, wybór kandydatów na prezesa i wiceprezesa, uchwalanie projektu wydatków i dochodów, wyznaczanie składów orzekających i przydzielanie spraw;

• decyzje dot. sędziów, jak uchwalanie wygaśnięcia mandatu, zgoda na uchylenie immunitetu;

• Prezes TK → reprezentuje TK na zewnątrz oraz wykonuje czynności związane z bieżącym administrowaniem pracą TK oraz kierowaniem Biurem TK (Szef Biura TK), a Wiceprezes zastępuje go w razie nieobecności oraz wykonuje obowiązki wynikające z podziału czynności;

• obaj powoływani przez prezydenta (obowiązek) spośród kandydatów przedstawionych przez ZO TK;

• brak określenia czasu trwania kadencji, ale na pewno możliwe jest zrzeczenie się funkcji prezesa i pozostanie w składzie TK;

FUNKCJE

• funkcje TK to:

• kontrola norm (orzekanie o zgodności aktów normatywnych z aktami wyższego rzędu);

• orzekanie o skargach konstytucyjnych;

• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych;

• orzekanie o zgodności z Konstytucją celów i działalności partii politycznych;

• rozstrzygnie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu przez prezydenta urzędu;

• inne funkcje spotykane w sądownictwie konstytucyjnym innych krajów:

• orzekanie o odpowiedzialności konstytucyjnej;

• rozstrzyganie spraw dot. ważności wyborów i referendów;

• ustalanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw;

Kontrola norm

• istotą kontroli (i zarazem conditio sine qua non sądownictwa konstytucyjnego) jest orzekanie o hierarchicznej zgodności aktów normatywnych niższego rzędu z aktami normatywnymi wyższego rzędu i eliminowaniu tych pierwszych w razie stwierdzenia niezgodności;

• kontrola następcza - dot. aktów normatywnych już ustanowionych i ze względu na to, iż rzeczywista treść norm kontrolowanych w procesie kontroli prewencyjnej może ujawnić się dopiero podczas ich stosowania, TK uznał, iż orzeczenie o konstytucyjności nie stanowi jako res iudicata przeszkody do kontroli następczej;

• kontrola prewencyjna - dot. aktów normatywnych przed ustanowieniem → 2 przypadki (tylko prezydent):

• dot. ustaw przed podpisaniem ich przez prezydenta;

• dot. umów międzynarodowych przed dokonaniem ratyfikacji → brak określonych obowiązków prezydenta w związku z ewentualnym stwierdzeniem niezgodności takiej umowy z Konstytucją, ale ze względu na zadanie strzeżenia Konstytucji, obowiązkiem powinna być odmowa ratyfikacji;

• przedmiotem kontroli są:

• ustawy co do zgodności z Konstytucją i umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi ustawą → dot. wszystkich typów ustaw (budżetowych, ratyfikujących), choć wątpliwości dot. ustaw o zmianie konstytucji, ale raczej można pod kątem dochowania procedury z art. 235 K.;

• umowy międzynarodowe co do zgodności z Konstytucją → dot. umów wszelkiego typu, bez względu na tryb ich zawarcia;

• inne przepisy prawa wydane przez centralne organy państwowe co do zgodności z Konstytucją, ratyfikowanymi u.m. i ustawami → dot. przede wszystkim rozporządzeń, gdyż orzekanie o uchwałach samorządu i terenowej adm. rząd. należy do kompetencji sądownictwa adm. Jednak nie wyczerpuje się na nich, gdyż pojęcie „przepisy prawa” nie jest precyzyjne i można przyjąć iż jest tożsame z pojęciem „akt normatywny” (które ma bogatą treść orzeczniczą)

• tzw. materialna koncepcja aktu normatywnego - akt normatywny to każda regulacja, zawierająca w swej treści normy prawne (= abstrakcyjne reguły postępowania, skierowane do generalnie określonego adresata), przy czym nie istotna jest nazwa nadana dla danego aktu więc przedmiot kontroli nie jest ograniczony do aktów zawierających źródła powszechnie obowiązującego prawa;

• gdy przepisy będące przedmiotem kontroli zostaną uchylone to postępowanie przed TK zostaje umorzone, chyba, że jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw;

• wg orzecz. TK przyjęło się, że uchylenie aktu nie musi oznaczać całkowitej utraty mocy obowiązującej, gdy akt taki może być stosowany do orzekania o sytuacjach z przeszłości, to TK może uznać, że częściowo zachował on moc obowiązującą i że możliwe jest wydanie orzeczenia merytorycznego;

• nie ważne jest, kiedy akt został wydany, choć wcześniej w uTK było ograniczenie dot. aktów wydanych pod rządami dawnych przepisów;

• podstawą kontroli (punktem odniesienia) jest:

• Konstytucja → tzn. tylko akt z 2.04.1997 r., ale konstytucja, to nie tylko tekst pisany, ale też zasady i wartości, które wydobywane są przez doktrynę i orzecznictwo sądowe (→ tzw. konstytucja sądowa); np. wykładnia zasady demokratycznego państwa prawnego;

• ratyfikowane umowy międzynarodowe → ratyfikowane ustawą - gdy dot. ustaw, wszystkie - gdy dot. aktów podustawowych → szczególnie ważna EKPCz, ze względu na bogatą treść orzeczniczą ETPCz;

• nie daje to podstaw do orzekania o zgodności z prawem pochodnym UE, gdyż zgodnie z ustaloną linią orzeczniczą ETS prawo do rozstrzygania konfliktów między ustawami a prawem UE należy do wszystkich sądów;

• ustawy - gdy dot. aktów podustawowych;

• kryteria kontroli wg uTK:

• zgodność materialna - zgodność treściowa regulacji;

• zgodność proceduralna - dochowanie trybu;

• zgodność kompetencyjna - czy organ wydający akt miał do tego kompetencję, co jest szczególnie ważne przy badaniu rozporządzeń, do których konieczne jest trójszczegółowe upoważnienie ustawowe;

• inicjatywa kontroli może mieć 2 formy proceduralne:

• inicjatywa konkretna (pytania prawne) → zawsze związana z konkretną sprawą zawisłą przed sądem - gdy sąd (każdy) ma wątpliwości co do zgodności danego aktu może wystąpić do TK z pytaniem prawnym na każdym etapie postępowania, a strony mogą jedynie wnioskować do danego składu orzekającego o przedstawienie pytania. Pytanie prawne może dot. jedynie przepisu, który ma być podstawą orzekania (przesłanka relewantności). Po wydaniu orz. TK, postępowanie zostaje podjęte i rozstrzygnięte zgodnie z orz.;

• inicjatywa abstrakcyjna (wnioski) → podejmowana w oderwaniu od konkretnej sprawy, a krąg podmiotów uprawnionych do jej podjęcia jest ograniczony - wg Czeszejko-Sochackiego należy odróżnić:

• ogólną legitymację - prawo do zakwestionowania każdego aktu niezależnie od tego, na ile jego treść dot. zakresu działania wnioskodawcy → prezydent, marszałek Sejmu i Senatu, premier, pierwszy prezes SN, prezes NSA, prokurator generalny, prezes NIK i RPO oraz 50 posłom lub 30 senatorom;

• szczególną legitymację - prawo do zakwestionowania tylko aktów dot. spraw z zakresu działania danego podmiotu → KRS (dot. niezależności sądów i niezawisłości sędziów), organy stanowiące samorządu, ogólnokrajowym organom związków zawodowych, ogólnokrajowym władzom organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, kościołom i związkom wyznaniowym wstępna kontrola wniosków organizacji zawodowych i związkowych oraz samorządu;

• brak inicjatywy z urzędu (gdy jest taki wymóg dla wejścia w życie danego aktu) oraz inicjatywy własnej TK;

• postępowanie przed TK:

• nawiązuje do postępowania sądowego, w sprawach nieuregulowanych stosuje się kpc;

• składy:

• 3-osobowe - gdy dot. aktu podustawowego;

• 5-osobowe - gdy dot. ustawy lub u.m.;

• pełny skład (min. 9 sędziów) - każda zawiła sprawa, zwłaszcza gdy orzeczenie może spowodować nakłady nieprzewidziane w budżecie lub gdy skład zamierza odstąpić od poglądu prawnego wyrażonego w orzeczeniu innego pełnego skłądu;

• uczestnicy: wnioskodawca, organ, który wydał zakwestionowany akt oraz Prokurator Generalny;

• gdy orzeczenie może spowodować nieprzewidziane wydatki opinię wydaje też RM;

• sprawy z wniosków i pytań zawsze w formie rozprawy (kontradyktoryjność i publiczność), a jawność wyłączona tylko ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwowej;

• orzeczenia TK zapadają większością głosów → możliwość pata, gdy będzie parzysta liczba sędziów;

• orzeczenie składa się z sentencji (wskazuje przepisy i określa o ich zgodności) oraz uzasadnienia (rozwinięta prezentacja procesu myślowego), a sędzia który głosował przeciw może złożyć zdanie odrębne;

• skutki prawne orzeczeń:

• (skutki makro) skutki orzeczenia dla dalszego losu skontrolowanego aktu lub zawartej w nim normy;

• wszystkie orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne (nie ma odwołania) i podlegają ogłoszeniu tam, gdzie był ogłoszony zakwestionowany akt;

• gdy akt uznany za zgodny to jako res iudicata nie może być zakwestionowany ponownie z tego samego powodu;

• gdy akt uznany za niezgodny to traci moc powszechnie obowiązującą, ale konsekwencją niezgodności nie jest nieważność ex tunc, a tylko wadliwość/wzruszalność, przy czym TK określa moment utraty mocy obowiązującej → zasadą jest dzień orzeczenia, ale może to być inny termin:

• nie więcej niż 18 m-cy - gdy dot. ustawy;

• nie więcej niż 12 m-cy - gdy inny akt;

• obowiązek zasięgania opinii RM, gdy orzeczenie powoduje nieprzewidziane wydatki;

• przepis przejściowy dawał Sejmowi w okresie 2 lat (do 17.10.1999) od uchwalenia K. możliwość uchylenia orz. TK;

• (skutki mikro) skutki orzeczenia dla decyzji, orzeczeń i rozstrzygnięć podjętych w przeszłości na podstawie takiego aktu bądź normy → domniemuje się ważność podjętych wszystkich indywidualnych rozstrzygnięć zapadłych na podstawie tego aktu, a jedynie wprowadzona jest możliwość ich zakwestionowania;

Skarga konstytucyjna

• skarga konstytucyjna to szczególny środek prawny pozwalający jednostce na zwrócenie się do sądu konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, o ile rozstrzygnięcia naruszają konstytucyjnie zagwarantowane prawa i wolności skarżącego → ważne 4 elementy:

• incydentalny charakter skargi - związany z konkretnym przypadkiem;

• ograniczenie podstawy skargi do naruszeń praw i wolności o konstytucyjnym charakterze;

• subsydiarny charakter skargi - po wyczerpaniu innych środków;

• prawo rozpoznawania skargi przyznane organom sądownictwa konstytucyjnego, którego rozstrzygnięcia wiążą wszystkie organy państwa;

• wąskie ujęcie skargi - skarga przeciwko normie, tzn. podstawą skargi może być tylko zarzut, że orzeczenie naruszające prawa/wolności zostało wydane na podstawie przepisu niezgodnego z konstytucją;

• szerokie ujęcie skargi - skarga przeciwko normie i orzeczeniu, tzn. podstawą skargi może być też zarzut, że samo orzeczenie zostało wydane w sposób naruszający konstytucją (np. przyjęcie niewłaściwej interpretacji, naruszenie praw proceduralnych);

• podmiotem skargi może być każdy, czyje konstytucyjne prawa i wolności zostały naruszone, więc przede wszystkim osoba fizyczna (nie tylko obywatel), ale i osoby prawne, choć tylko w zakresie w jakim są podmiotami konstytucyjnych praw i wolności;

• podstawą skargi jest zarzut naruszenie konstytucyjnych wolności i praw, a jedyny wyjątek dot. prawa do azylu lub statusu uchodźcy;

• skarga musi w sposób konkretny wskazywać przepis naruszający, ale sporne jest czy skargę można oprzeć na zarzucie naruszenia zasady państwa prawnego, a w stosunku do zasady równości wyłączono taką możliwość (choć zgłoszono 5 zdań odrębnych);

• nie może dot. luki w prawie (zaniechania ustawodawcy);

• nie może dot. aktu nienormatywnego (np. statut spółdzielni);

• nie może dot. przepisu, który nie był podstawą rozstrzygnięcia, gdyż to powodowałoby, że skarga stała by się actio popularis;

• nie może dot. prawidłowości interpretowania prawa, chyba, że niejasność przepisu prowadzi do takich rozbieżności interpretacyjnych, że narusza to K.;

• inne konieczne przesłanki do wniesienia skargi:

• naruszenie w wyniku orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej;

• orzeczenie musi być ostateczne (tzn. brak innego środka prawnego), a w razie wątpliwości czy przysługuje kasacja ich rozstrzygnięcie należy do SN;

• wykorzystanie procedur musi mieć charakter merytoryczny, nie można wnieść skargi, jeżeli sąd z powodów formalnych odrzucił skargę;

• wątpliwości dot. postęp. karnego, w którym prawomocność wyrok uzyskuje jeszcze przed wniesieniem skargi kasacyjnej;

• przedmiotem może być tylko zarzut niezgodności z konstytucją;

• termin zawity 3 miesięcy od doręczenia ostatecznego rozstrzygnięcia;

• przymus adwokacki - musi być sporządzona przez adwokata/radcę prawnego, chyba, że skarżącym jest sędzia, prokurator, notariusz, doktor habilitowany lub profesor nauk prawa;

• odrębności w zakresie postępowania:

• rozbudowana wstępna kontrola dopuszczalności skargi - o nadaniu biegu decyduje1 sędzia, a zażalenie na jego odmowę nadania biegu rozpatruje 3 sędziów;

• nadając bieg TK może wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia, jeżeli jego wykonanie mogło by spowodować nieodwracalne skutki, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny lub inny ważny interes skarżącego;

• o nadaniu skardze biegu informuje się RPO, który może wziąć udział w postępowaniu;

• skarga rozpatrywana w składzie 3- lub 5-osobowym, a w sprawach zawiłych w pełnym składzie;

• musi się odbyć rozprawa, chyba, że wszyscy zgodzą się, że badany akt jest niezgodny z K.;

• skutek orzeczenia dot. aktu (skutek erga omnes), a nie tylko sytuacji indywidualnej, a ustawa nic nie mówi o dalszym trybie rozstrzygania sprawy, której skarga dot., choć nie ma wątpliwości, że skarżący może żądać wznowienia postępowania;

Rozstrzygnie sporów kompetencyjnych

• spór kompetencyjny to rozbieżność stanowisk co do zakresu kompetencji stron tego sporu, przy czym może dot. tylko konstytucyjnych organów centralnych;

• nie może dot. sporów pionowych i organów „niekonstytucyjnych”;

• charakter pozytywny - gdy dwa (więcej) organów uznaje się za właściwe do rozstrzygnięcia;

• charakter negatywny - gdy dwa (więcej) organów uznaje się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia;

• inicjatywa: prezydent, marszałek Sejmu i Senatu, premier, PP SN, P NSA, P NIK → węższy zakres niż zakres podmiotów, których spór ten może dotyczyć;

• postępowanie przed pełnym składem TK, rozstrzygnięcie w formie postępowania, ogłaszanego w MP;

Orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych

• art. 11 K. - wymaga by partie zrzeszały członków na zasadach równości i dobrowolności, a konkretyzacja tych wymogów znajduje się w:

• ustawie o partiach politycznych - cel działania to wpływanie demokratycznymi metodami na kształtowanie polityki państwa;

• art. 13 K. - zakaz istnienia partii i innych organizacji, które w swoich programach odwołują się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu oraz gdy ich program zakłada nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę oraz przewiduje utajnienie struktur lub członkowstwa;

• tylko jedno rozstrzygnięcie merytoryczne z 2000 r. dot. Partii Chrześcijańska Demokracja III RP - uznane za zgodne;

• jedyną podstawą jest zgodność z Konstytucją ;

• inicjatywę mają te same podmioty co uprawnione do inicjowania kontroli abstrakcyjnej;

• 2 możliwości postępowania:

• powstanie nowej partii → kończy się wpisem do ewidencji partii dokonywanym przez Sąd Okręgowy w W-wie, który może wystąpić do TK o zbadanie jej zgodności z K., a orzeczenie o niekonstytucyjności powoduje odmowę wpisu do ewidencji;

• to samo postępowanie w razie dokonania zmiany w statucie;

• brak uregulowań dot. kontroli konstytucyjności działalności istniejącej partii;

• postępowanie w pełnym składzie w procedurze:

• gdy dot. badanie celów - procedura kontroli norm (przedmiotem badania jest statut partii, czyli akt o quasi-normatywnym charakterze);

• gdy dot. działalności - procedura kpk, a zebranie i utrwalenie dowodów TK może zlecić prokuratorowi generalnemu;

• skutkiem orzeczenia o niezgodności jest wykreślenie partii z ewidencji oraz poddanie partii postępowaniu likwidacyjnemu;

WŁADZA SĄDOWNICZA. TRYBUNAŁ STANU.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONSTYTUCYJNA

• odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) to odpowiedzialność za naruszenie prawa realizowana z inicjatywy parlamentu przed organem władzy sądowniczej;

• historia instytucji:

TRYBUNAŁ STANU

• TS to odrębny organ władzy sądowniczej, przeznaczony do realizacji odpowiedzialności konstytucyjnej, ale nie jest sądem w rozumieniu art. 175 ust. 1 i nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości, ale ma cechy organu sądowniczego: niezależność, niezawisłość sędziów, a charakter zadań to orzekanie czy konkretne czyny stanowią naruszenie prawa (zbliżony do sądu karnego, a czasem jako taki działa);

• skład TS:

• przewodniczący - z urzędu PP SN;

• 2 zastępców i 16 członków wybranych przez Sejm na okres kadencji Sejmu, ale zachowują kompetencje do czasu wyboru nowych członków;

• możliwe ponowne wybranie, a jedynie połowa musi mieć odpowiednie kwalifikacje (oraz zastępcy);

• jest to tzw. sąd sejmowy - powiązanie kadencji i wybór członków przez sejm;

• funkcja członka TS jest honorowa, więc nieodpłatna (nie licząc niewielkiej diety w związku z pełnienie funkcji oraz zwrotu ew. kosztów);

• sędziowie podlegają tylko Konstytucji i ustawom i są niezawiśli tylko w sprawowaniu funkcji sędziowskich;

• odwołanie możliwe tylko, gdy:

• zrzeknie się;

• trwała niezdolność do wykonywania czynności;

• prawomocny wyrok sądu;

• przysługuje im immunitet i nietykalność;

ZAKRES ODPOWIEDZIALNOŚCI KONSTYTUCYJNEJ

• ograniczony podmiotowo charakter odpowiedzialności konstytucyjnej → 3 grupy osób:

• prezydent - najszerszy zakres odpowiedzialności (o wyłącznym charakterze); podobnie opisana w uTS odp. marszałków, ale nie ma ona wyraźnego oparcia w art. 198 i art. 131 ust. 2;

• osoby pełniące najwyższe stanowiska państwowe:

• premier i członkowie RM, więc nie dot. innych osób zajmujących kierownicze stanowiska w adm. rząd.;

• osoby, którym premier powierzył kierowanie ministerstwem - obecnie w związku ze sformułowaniem ustawy o rządzie może to dot. jedynie członków RM lub samego premiera;

• P NBP - jedyny sposób usunięcia ze stanowiska przed upływem kadencji;

• P NIK - też jedyny sposób usunięcia;

• członkowie KRRiTv - też jedyny sposób usunięcia;

• Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych - powoływany i odwoływany na czas wojny na wniosek premiera przez prezydenta;

• posłowie i senatorowie w zakresie złamania zakazu z art. 107;

• zakres przedmiotowy to naruszenie Konstytucji lub ustawy, popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania = odpowiedzialność za delikt konstytucyjny, tj. czyn, który nie będąc przestępstwem spełnia łącznie 2 przesłanki:

• czyn polega na naruszeniu konstytucji lub ustaw, więc nie może dot. naruszenia innych aktów;

• popełnienie czynu związane z wykonywaniem urzędu:

• czyn popełniony w zakresie urzędowania osoby - gdy działa w ramach swoich kompetencji, ale z naruszeniem przepisów;

• czyn popełniony w związku z zajmowanym stanowiskiem - gdy podejmuje działania pozostające poza ramami jej kompetencji, ale możliwe do dokonania ze względu na zajmowane stanowisko;

• odpowiedzialność za czyn popełniony w okresie piastowania urzędu, ale egzekwowana może być też później, gdyż uTS ustanawia 10 okres przedawnienia, a fakt, że osoba nie pełni już w/w funkcji nie stanowi przeszkody w rozpoczęciu postępowania;

• możliwe jest pociągnięcie do odpowiedzialności również w przypadku gdy zachodzi wina nieumyślna, ale odpowiedzialność ta nie ma charakteru obiektywnego (konieczna przesłanka winy);

Odpowiedzialność karna przed TS

• TS działa wtedy jako sąd karny → dot. 2 kategorii osób:

• prezydent - (art. 145 ust. 1) właściwość TS ma charakter:

• wyłączny - prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności tylko przed TS, choć dla utrudnienia uniknięcia odpowiedzialności w okresie sprawowania urzędu nie biegnie przedawnienie za przestępstwa, za które nie postawiono go w stan oskarżenia przed TS;

• zupełny - obejmuje wszystkie przestępstwa, jakich prezydent dopuścił się w okresie sprawowania urzędu, bez względu na ich związek z piastowanym urzędem;

• członkowie RM - (art. 156 ust. 1) właściwość TS ma charakter:

• częściowy - dot. tylko przestępstw popełnionych w związku z zajmowanym stanowiskiem, a za inne przed sądami powszechnymi;

• kwestia kontrowersyjna - konkurencyjny czy wyłączny charakter właściwości TS → przed wejściem w życie Konstytucji przyjęto charakter konkurencyjny, tzn. do czasu aż nie postawiono go przed TS mógł być oskarżony przed sądem powszechnym, ale obecnie art. 156 przyjmuje nieco inne sformułowanie, powodujące wątpliwości, jednak TK w 2001 r. odpowiedział na pytanie prawne, że jest to właściwość o charakterze konkurencyjnym;

• w poprzednim stanie prawnym możliwa była również odpowiedzialność karna (charakter częściowy i konkurencyjny) innych osób, ale obecnie brak takiego wyraźnego wskazania;

Odpowiedzialność posłów i senatorów

• dot. tylko naruszenia zakazu z art. 107 (zakaz prowadzenia działalności z osiąganiem korzyści z majątku SP lub samorządu lub nabywanie takiego majątku), a szczegółowe unormowanie w ustawie;

• inicjatywa Marszałka izby, a pociągniecie uchwałą izby, a TS orzeka w przedmiocie pozbawienia mandatu;

POSTĘPOWANIE

5 zasadniczych stadiów:

1. zgłoszenie wstępnego wniosku;

2. postępowanie w Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej;

3. postawienie w stan oskarżenia;

4. rozpoznanie sprawy przez TS w I inst.;

5. rozpoznanie sprawy przez TS w II inst.;

1. wniosek wstępny to inicjatywa zobowiązująca Sejm (ZN) do rozpatrzenia w sformalizowanej procederze zasadności postawienia danej osoby w stan oskarżenia;

• prawo do wystąpienia z tym wnioskiem mają:

• gdy dot. prezydenta → grupa min. 140 (1/4 składu ZN) członków ZN;

• gdy dot. członków RM → prezydent oraz grupa min. 115 posłów (1/4 składu sejmu);

• w przypadku pozostałych osób → prezydent, 115 posłów, komisja śledcza (konieczna uchwała komisji podjęta większością 2/3 za przy ½ obecnych);

• wymagania dot. wniosku - musi wskazywać osobę oraz zarzut wraz ze wskazaniem naruszonych przepisów oraz z uzasadnieniem → kompletność wniosku bada Marszałek Sejmu, który może go zwrócić w celu uzupełnienia (gdy brak uzupełnienia, pozostawia bez biegu) → Marszałek kieruje wniosek do KOK;

• postępowanie w KOK - podobne do postępowania przygotowawczego (wg niektórych to śledztwo sejmowe):

• przewodniczący KOK przesyła odpis wniosku osobie, której on dot. i informuje o prawie złożenia pisemnych wyjaśnień i środków dowodowych;

• KOK określa zakres i sposób przeprowadzenia postępowania dowodowego;

• stosuje się odpowiednio kpk → może przesłuchiwać świadków, biegłych, żądać akt i dokumentów, a osoba, której wniosek dot. może uczestniczyć w posiedzeniach KOK;

• na podstawie tych materiałów KOK uchwała sprawozdanie wraz z wnioskiem albo o postawienie w stan oskarżenia (musi spełniać wymogi dla aktu oskarżenia wg kpk) albo o umorzenie postępowania w sprawie;

• postawienie w stan oskarżenia:

• podjęcie odpowiedniej uchwały przez ZN lub Sejm:

• prezydenta - 2/3 ustawowej liczby ZN (=374);

• członek RM - 3/5 ustawowej liczby posłów (276);

• pozostałe osoby - bezwzględna większość przy ½ obecnych

• jednocześnie wybiera spośród siebie 2 oskarżycieli;

• skutkiem tej uchwały jest zawieszenie w sprawowaniu urzędu (nie dot. posłów i senatorów za art. 107);

• postępowanie po nadaniu mu biegu przez Marszałka nie ulega dyskontynuacji (uTS);

• i V. postępowanie przed TS:

• I inst. - skład 5-osobowy, II inst. - skład 7-osobowy, a składy ustalane są przez losowanie;

• stosuje się odpowiednio kpk;

• jawność, chyba, że bezpieczeństwo państwa lub ochrona tajemnicy państwowej;

• oskarżony ma prawo do obrony i wszystkie gwarancje proceduralne;

• kary które może wymierzyć TS:

• utrata biernego i czynnego prawa wyborczego (2-10 lat);

• zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych z odpowiedzialnością w organach państwowych lub organizacjach społecznych (2-10 lat);

• utrata orderów i odznaczeń oraz zdolności ich uzyskiwania (2-10 lat);

• z uwagi na szczególne okoliczności sprawy może również odstąpić od karania i poprzestać na stwierdzeniu winy;

• zawsze gdy uzna, że oskarżony popełnił delikt konstytucyjny (nawet nieumyślnie) orzeka utratę urzędu/stanowiska;

• gdy postęp. dot. posła/senatora za art. 107 to jedyną i wyłączną karą jest pozbawienie mandatu;

• gdy czyn wypełnia znamiona przestępstwa TS wymierza także kary przewidziane w ustawie karnej;

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

ISTOTA INSTYTUCJI

• ombudsman to szczególny organ powiązany z parlamentem, czuwający nad prawidłowością postępowania administracji publicznej wobec obywateli;

• historia Szwecja w 1709, ale ostateczny kształt uzyskał dopiero w 1809 r. - najpierw jako funkcjonariusz parlamentu powołany do kontroli urzędników królewskich, min. w oparciu o skargi obywateli, stopniowo zaczął nabierać możliwości wpływania na postępowanie w adm.

• 1919 r. Finlandia, 1952 r. Norwegia, 1953 r. Dania,

• 4 podstawowe cechy charakterystyczne:

• samodzielny organ państwowy oddzielony od adm. i sądownictwa, zwykle wprowadzony w konstytucji;

• organ powiązany z parlamentem - strukturalnie (powoływany przez parlament) i funkcjonalnie (jego zadania mieszczą się w funkcji kontrolnej parlamentu);

• organ o dwojakich zadaniach:

• wysłuchuje skarg obywateli oraz podejmuje kroki w celu ich naprawienia nieprawidłowości (kryteria to nie tylko legalność, ale i słuszność i sprawiedliwość);

• informuje parlament o stanie praworządności;

• organ łatwo dostępny, odformalizowany i bezpłatny, choć zwykle ma swobodę w dobieraniu sobie spraw i prawo jedynie sugerowania właściwych rozstrzygnięć;

• Polska okres międzywojenny - brak; powstał dopiero w 1987 r. (uRPO) → nowela kwietniowa nadała mu rangę konstytucyjną; konstytucja z 2.04.1997 r. wprowadziła też RPD;

POZYCJA USTROJOWA

• samodzielny organ konstytucyjny, pozostający poza tradycyjnym trójpodziałem, a ze względu na jego działania i powiązania nazywany jest organem ochrony prawa;

• powiązany z Sejmem, choć nie przekreśla to jego samodzielności i odrębności → sejm za zgodą senatu powołuje go; RPO przedkłada sejmowi sprawozdania ze swojej działalności; ponosi przed Sejmem odpowiedzialność na zasadach określonych w ustawie;

• zasada niezależności od pozostałych organów państwa → inne organy nie mają na niego wpływu, a jego wpływ na nie zawiera się w jego zadaniach;

• powoływany przez Sejm za zgodą Senatu → kandydata zgłasza Marszałek i min. 35 posłów → uchwała bezwzględna większość przy ½ obecnych → przekazanie uchwały Senatowi, który ma 1 miesiąc na wyrażenie zgody (milczenie = zgoda; brak zgody jest ostateczny);

• wymagane kwalifikacje → obywatelstwo polskie, wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na walory moralne i wrażliwość społeczną;

• kadencja - 5 lat, możliwe jedno ponowne powołanie, a po zakończeniu kadencji RPO ma prawo wrócić do poprzedniej pracy, o ile nie ma przeszkód prawnych;

• przysługuje mu immunitet (jedynie za zgodą Sejmu) i nietykalność (tylko gdy złapany na gorącym uczynku);

• incompatibilitas → poseł, senator, żadne stanowisko, z wyjątkiem profesora szkoły wyższej;

• apolityczność → nie może należeć do partii politycznych, związku zawodowego, ani prowadzić działalności nie dającej się pogodzić z godnością urzędu;

• odwołanie tylko w przypadkach szczególnych, jak zrzeczenie, śmierć, trwała niezdolność na skutek choroby, ułomności lub upadku sił, sprzeniewierzenie się ślubowaniu → decyduje jedynie Sejm (art. 210);

• wniosek o odwołanie - Marszałek i 35 posłów - do 05.2000 r. mógł tylko Marszałek, co było lepsze bo chroniło przed atakami politycznymi, ale dla złagodzenia tego wprowadzono wymóg by za odwołaniem głosowało 3/5 przy ½ obecnych (a jedynie gdy zrzecze się wystarczy bezwzględna);

• nie ponosi odpowiedzialności przez TS;

• organ jednoosobowy, ale możliwe jest powołanie do 3 zastępców (w tym do spr. żołnierzy) za zgodą Marszałka;

• możliwość powoływania też pełnomocników terenowych za zgodą Marszałka;

• Biuro RPO w Warszawie - organ pomocniczy;

ZAKRES I FORMY DZIAŁANIA

• zadanie RPO → stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych → art. 80 K. zapewnia każdemu dostęp do RPO;

• aspekt podmiotowy - dot. obywateli, bezpaństwowców, cudzoziemców, ale nie innych podmiotów jak osoby prawne czy organy samorządu;

• aspekt przedmiotowy - ochrona praw i wolności nie tylko konstytucyjnych, ale i zawartych w innych aktach normatywnych (więc również wydane przez organy lokalne);

• działalność RPO to badanie działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych praw i wolności → właściwość RPO obejmuje:

• w sensie podmiotowym - działania wszystkich organów władzy publicznej, ale rozszerza ten zakres sformułowanie „organizacje”, jednak jest to kwestia sporna i od początku RPO podkreślał, że nie jest właściwy do interweniowania w relacje między podmiotami prywatnymi;

• w sensie przedmiotowym - wszelkie działania (zaniechania), ale kwestia sporna czy te działania muszą dot. tylko sytuacji jednostki czy mogą dot. też innych sfer funkcjonowania → brak jasnej odpowiedzi, ale zadaniem RPO jest też informowanie o stanie praworządności, a mało jest dziedzin adm. które by tego nie dot.;

• kryterium kontroli - pod kątem naruszenia prawa, współżycia społecznego i sprawiedliwości społecznej → w szczególności RPO może wkraczać w sferę tzw. uznania adm.;

Formy działania RPO:

1. wystąpienia i interwencje w sprawach indywidualnych

• punkt wyjścia to powzięcie informacji - może działać z własnej inicjatywy, ale regułą jest działanie na wniosek (nie musi dot. własnej sprawy, nie ma żadnych wymogów formalnych, prócz konieczności oznaczenia nadawcy);

• RPO po zapoznaniu się z wnioskiem może:

• poprzestać na wskazaniu właściwych środków prawnych;

• przekazać sprawę wg właściwości

• nie podjąć sprawy;

• podjąć sprawę → zależy od uznania RPO;

• gdy podejmie sprawę może:

• prowadzić sprawę samodzielnie;

• zwrócić się o zbadanie sprawy do organów właściwych (organy nadzoru, prokuratura, kontrola państwowa, zawodowa, społeczna);

• zwrócić się do sejmu o zlecenie NIK kontroli;

• gdy zdecyduje się prowadzić postępowanie samodzielnie przysługuje mu szereg uprawnień:

• prawo badania (też bez uprzedzenia) każdej sprawy na miejscu;

• prawo żądania wyjaśnień;

• prawo żądania przedstawienia akt każdej sprawy prowadzonej przez organy adm. publicznej;

• prawo żądania przedłożenia informacji prowadzonej przez sądy, prokuraturę i inne organy ścigania;

• prawo zlecania ekspertyz i opinii;

• po zbadaniu sprawy może:

• podjąć interwencję dla załatwienia sprawy → wystąpienie kierowane do organu naruszającego prawa/wolności (z uwzględnieniem niezawisłości sędziowskiej) lub do organu nadrzędnego z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych prawem → adresat ma 30 dni na poinformowanie RPO o podjętych działaniach, a w razie gdy nie zadowolą RPO może on wystąpić do organu nadrzędnego o podjęcie odpowiednich działań;

• nie ma kompetencji władczych (nie może merytorycznie rozstrzygnąć w sprawie), dlatego siła jego oddziaływania musi wynikać z jego autorytetu;

• inne środki oddziaływania związane z procesem (może je podejmować w formach procesowych):

• żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych oraz wziąć w nich udział na prawach prokuratora;

• żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w przypadku przestępstw ściganych z urzędu;

• wnosić kasację w postępowaniu cywilnym i karnym;

• zwrócić się o wszczęcie postępowania adm., wnosić skargę do sądu adm. oraz uczestniczyć w tych postęp. na prawach prokuratora oraz wnosić rewizje nadzwyczajne od orz. NSA;

• wziąć udział w postęp. przed TK w sprawie skargi konstytucyjnej;

• wystąpienia, inicjatywy i wnioski dot. ogólnych problemów ochrony praw i wolności obywateli, a w szczególności:

• przedstawić wnioski zmierzające do zapewnienia skutecznej ochrony praw i wolności i usprawnienia trybu załatwiania spraw → obowiązek zajęcia stanowiska przez adresata;

• wystąpić z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub o zmianę/wydanie innych aktów prawnych, dot. praw i wolności człowieka i obywatela;

• wystąpić do TK z wnioskiem o zbadanie zgodności z Konstytucją, ratyfikowanymi u.m. lub ustawami przepisów prawa dot. praw i wolności człowieka i obywatela;

• wystąpić do SN z wnioskiem o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub rozbieżności w stosowaniu;

• obowiązek corocznego przekazywani sprawozdania ze swojej działalności Sejmowi i Senatowi oraz informację o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela (podawane do publicznej wiadomości);

• obowiązek przedstawiania określonych informacji lub podejmowania czynności w określonych sprawach gdy zwróci się o to Marszałek Sejmu;

• może przedkładać Sejmowi i Senatowi określone sprawy wynikające z jego działalności;

• w praktyce najlepszym środkiem oddziaływania jest zwracanie się do środków masowego przekazu, tym bardziej, że do tej pory zawsze potrafił sobie znaleźć ich sympatię i uznanie;

STANY NADZWYCZAJNE

ISTOTA INSTYTUCJI

• stan nadzwyczajny to pojawienie się w państwie sytuacji szczególnego zagrożenia, której rozwiązanie wymaga sięgnięcia do środków szczególnych takich jak:

• koncentracja władzy w rękach egzekutywy;

• ograniczenia praw i wolności obywateli;

• zmiany w strukturze i zasadach funkcjonowania organów państwowych,

• zmiany w systemie stanowienia prawa.

• czyli zawieszenie niektórych regulacji konstytucyjnych i wprowadzenie regulacji wyjątkowych;

• paremia: salus rei publicae suprema lex esto (ratunek Rzeczypospolitej - prawem najwyższym);

• trzy tendencje we współczesnych regulacjach dot. stanów nadzwyczajnych:

• konstytucjonalizacja tych regulacji - przy czym szerokość i głębokość tych regulacji uzależniona jest od doświadczeń historycznych państw;

• dyferencjacja różnych postaci stanu nadzwyczajnego ze względu na konieczność doboru środków do celów;

• parlamentaryzacja procesu podejmowania decyzji o wprowadze­niu bądź kontynuowaniu stanu nadzwyczajnego - choć w tym czasie to egzekutywa ma najszerszą władzę, jednak przepisy wprowadzają różnego rodzaju gwarancje dla możliwości zajęcia przez parlament stanowiska oraz zakazy dokonywania pewnych zmian;

• regulacje międzynarodowe → choć jest to suwerenne prawo każdego państwa, jednak pojawiły się pewne regulacje międzynarodowe dot. stanów nadzwyczajnych:

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (ratyf. w 1977 r.) dopuszcza zawieszenie swojego stosowania:

• tylko w sytuacji wyjątkowego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego istnieniu narodu;

• tylko zgodnie z zasadą propor­cjonalności;

• tylko o ile podjęte kroki nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami międzynarodowymi i o ile nie pociągają za sobą dyskryminacji wyłącznie z powodu rasy, koloru skóry, płci, języka, religii lub pochodzenia społecznego;

• tylko pod warunkiem urzędowego ogłoszenia wprowadzenia stanu nadzwyczajne­go i poinformowania Sekretarza Generalnego ONZ o zakresie i powodach zawieszenia zobowiązań Paktu;

• zakaz zawieszenia niektórych praw (m.in. pra­wo do życia, zakaz tortur, zakaz niewolnictwa);

• Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 r. (ratyf. w 1992 r.) dopuszcza zawieszenie swojego stosowania:

• w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażające­go życiu narodu,

• tylko w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji,

• pod warunkiem, że środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami wy­nikającymi z p.m.;

• zakaz uchylania niektórych praw (prawo do życia, zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania, zakaz niewolnictwa, nullum crimen sine lege;

• obowiązek poinformowania Sekretarza Ge­neralnego Rady Europy;

• Polska

• konstytucja marcowa wprowadzała 2 stany (wojenny - wprowadzany przez rząd za zgodą prezydenta podczas wojny lub w razie zagrożenia wybuchem wojny; wyjątkowy - wprowadzany j/w w razie rozruchów we­wnętrznych lub rozległych knowań o charakterze zdrady stanu, zagrażają­cych konstytucji państwa albo bezpieczeństwu obywateli), które musiały być potwierdzone przez Sejm, oraz określone były prawa, które mogły być zawieszone;

• podobne rozwiązania w konstytucji kwietniowej;

• konstytucja lipcowa - początkowo tylko stan wojen­ny (wprowadzany przez Radę Państwa dla obronności i bezpieczeństwa państwa - obejmowało to zagrożenie wewnętrzne i zewnętrzne);

• podczas wprowadzenia stanu wojennego w 1981 r. Rada Państwa wydała dekrety z mocą ustawy regulujące szczegółowo ten stan, pomimo iż trwała wtedy sesja parlamentu;

• 1983 r. - zmiana konstytucji - rozróżnienie stanu wojennego i wyjątkowego;

• kolejne zmiany dopiero w konstytucji z 1997 r.;

ZASADY KONSTYTUCYJNE

6 zasad odnoszących się jednolicie do wszystkich sytuacji stanu nadzwyczajnego:

1. zasada wyjątkowości (subsydiarności) → stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia (ogólnych charakter, ale doprecyzowany w p.m. - zagrożenia życia narodu) i tylko jeżeli zwykle środki są niewystarczające (art. 228 ust. 1);

2. zasada legalności oznacza, że:

• wprowadzenie tylko na podstawie ustawy i w drodze rozporządzenia (art. 228 ust. 2);

• treść stanu nadzwyczajnego (zakres dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności oraz zasady działania organów władzy publicznej) musi określać ustawa (art. 228 ust. 3);

• straty majątkowe spowodowane stanem nadzwyczajnym powinny (choć nie muszą) być wyrównane przez państwo (zasady określone w ustawie) - dot. to strat poniesionych zgodnie z prawem, a nie niezgodnych, które na podstawie art. 77 ust. 1 (nie został wyłączony) muszą być wyrównane;

• zasada proporcjonalności → podjęte działania muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia (art. 228 ust. 5) - zasada ta ma bogate orzecznictwo oraz należy też pamiętać o ograniczeniach z art. 31 ust. 3;

• zasada celowości → podjęte działania powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia nor­malnego funkcjonowania państwa (art. 228 ust. 5);

• zasada ochrony podstaw systemu prawnego → to zakaz uchwalania ustaw regulujących pewne materie (Konsty­tucja, ordynacje wyborcze, ustawy o stanach nadzwyczajnych - art. 228 ust. 6) oraz zachowanie monopolu ustawodawczego Sejmu, z wyjątkiem stanu wojennego;

• zasada ochrony organów przedstawicielskich → w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w czasie 90 dni po nim (art. 228 ust. 7) nie można:

• skrócić kadencji Sejmu,

• przeprowadzić referendum ogólnokrajowego,

• przeprowadzić wyborów (do samorządu można tylko tam, gdzie nie było stanu);

• odpowiednio ulega przedłużeniu kadencja tych organów;

• dopiero w 2002 r. uchwalono ustawy o stanach nadzwyczajnych:

• ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (ukż);

• ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (uswy);

• ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytu­cyjnym organom RP (uswo);

• ustawa z dnia 22 listopada 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wy­nikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela;

• nowelizacja ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP (uPO);

STAN WOJENNY

• stan wojenny (art. 229) - może być wprowadzony tylko w 3 sytuacjach:

• zewnętrznego zagrożenia państwa (także przez działania terrorystyczne) → przesłanka niedookreślona;

• zbrojnej napaści na terytorium RP → przesłanka określona, należy ją interpretować na tle Karty NZ;

• jeżeli z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji → obecnie takie zobowiązanie wynika z Paktu NATO, przy czym pakt formułuje własną definicję pojęcia agresja;

• rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego → wydaje prezydent na wniosek premiera i musi je podać do publicznej wiadomości oraz przedstawić Sejmowi w ciagu 48 godzin, który niezwłocznie rozpatruje to rozporządzenie i może je uchylić bezwzględną większością przy ½ obecnych (art. 231);

• teren → może dot. części lub całości terytorium;

• czas → wprowadzany na czas nieoznaczony, ale uswo wprowadza nakaz zniesienia po przywróceniu normalnego funkcjonowania pań­stwa;

• mobilizacja → w razie bezpośredniego, zewnętrznego zagrożenia państwa prezydent na wniosek premiera zarządza powszechną lub częściową mobilizację oraz użycie Sił Zbrojnych do obrony państwa (art. 136);

• kierowanie obroną państwa należy do prezydenta we współdziałaniu z RM (zastępowana przez premiera):

• prezydent na wniosek premiera określa zadania Sił Zbrojnych w czasie stanu wojennego;

• zatwierdza (na wniosek Naczelnego Dowódcy SZ) plany operacyjnego użycia SZ;

• uznaje (na wniosek ND SZ) określone obszary państwa za strefy bezpośrednich działań wojennych;

• RM → zarządza przejście na wojenne zasady działania organów władzy publicznej oraz określa zasady działania tych organów w strefie bezpośrednich działań wojennych (może też je zawiesić);

• ND SZ - dowodzi SZ;

• wojewodowie - cywilne kierowanie w terenie, wraz z możliwościami nakładania zadań na samorząd;

• premier na wniosek wojewody może zawiesić organy samorządu i ustanowić zarząd komisaryczny;

• brak podstaw do zawieszenia parlamentu (jedyne ograniczenie jego roli to rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy) ani działalności sadów i Trybunałów (zmiany to zaostrzenie odpowiedzialności, możliwość zmiany kognicji sądów wojskowych, ale np. sądy wyjątkowe i tryb doraźny tylko w czasie wojny ≠ stan wojenny);

• art. 233 - określa prawa, które nie mogą być ograniczone w stanie wojennym i wyjątkowym, a pozostałe mogą być ograniczone z zachowaniem warunków z art. 228 i zakazu dyskryminacji z art. 233 ust. 2;

• art. 30 godność;

• art. 34, 36 obywatelstwo;

• art. 38 ochrona życia;

• art. 39, 40, 41 ust. 4 humanitarne traktowanie;

• art. 42 nullum crimen sine lege;

• art. 45 dostęp do sądu;

• art. 47 dobra osobiste;

• art. 53 sumienie i religia;

• art. 63 petycje;

• art. 48 i 72 rodzina i dziecko,

• ustawa o stanie wojennym przewi­duje możliwość wprowadzenia licznych ograniczeń wolności i praw (decyduje o ich wprowadzeniu premier, ministrowie lub wojewoda):

1. nakaz noszenia dowodu tożsamości, zakaz zmiany miejsca pobytu bez zezwole­nia;

2. zawieszenie prawa do organizowania zgromadzeń, imprez masowych, straj­ków i innych form protestu, z wyjątkiem zgromadzeń organizowanych przez kościoły/związki na terenie ich świątyń i podobnych budynków;

3. zawieszenie działalności tych zarejestrowanych stowarzyszeń, partii, związków zawodowych i innych organizacji, których działalność może utrudnić realizację działań obronnych;

4. wprowadzenie cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu (pew­ne wyjątki dot. kościołów/związków) oraz wprowadzenie zagłuszania sygnału radiowego lub telewizyjnego;

5. wprowadzenie kontroli zawartości korespondencji pocztowej, telefo­nicznej i telekomunikacyjnej;

6. zawieszenie zajęć dydaktycznych wszelkiego rodzaju (wyjątek dot. kościołów/związków);

7. zawieszenie funkcjonowania transportu, systemów łączności, działalności telekomunikacyjnej i pocztowej, wprowadzenie ograniczeń obrotu krajowy­mi i dewizowymi środkami płatniczymi, zakaz ruchu pojazdów na drogach publicznych;

8. zajęcie/zarekwirowanie na potrzeby obronne środków transportu, wprowadzenie powszechnego obowiązku wykonywania pracy, wpro­wadzenie administracyjnego najmu lokali i budynków, dokwaterowywanie osób, zajmowanie nieruchomości niezbędnych dla Sił Zbrojnych lub obrony państwa;

9. wprowadzenie reglamentacji towarów konsumpcyjnych (tzw. kartek);

10. nakazanie okresowego zawieszenia działalności gospodarczej określonego rodzaju lub uzależnienia jej prowadzenia od uzyskania zezwolenia;

11. objęcie militaryzacją jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania szczególnie ważne dla obronności lub bezpieczeństwa państwa;

• zmiany w obowiązkach obywateli związanych z obronnością kraju (uPO):

• zmieniają się zasady powoływania obywateli do służby wojskowej;

• rozszerzeniu ulega obowiązek służby w obronie cywilnej;

• możliwe jest powołanie obywatela do służby w zmilitaryzowanych jednost­kach organizacyjnych;

• rozszerzeniu ulega zakres świadczeń osobistych i rzeczowych obywateli;

• stan wojny (art. 116) to nie stan wojenny, a jego istotą jest oddziaływanie na zewnątrz państwa - na płaszczyźnie międzynarodowej;

• wprowadzane przez Sejm, a jeśli nie może się zebrać to przez prezydenta (+ kontrasygnata);

• w razie zbrojnej napaści na terytorium RP;

• gdy wynika z u.m. zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji;

• brak przesłanki „zewnętrznego zagrożenia państwa” więc wykluczona jest tzw. wojna prewencyjna;

• zakończenie przez zawarcie pokoju - wyłączna kompetencja parlamentu, ale potrzebna jest do tego umowa międzynarodowa i w związku z tym, koniczne jest współdziałanie parlamentu z prezydentem;

• niewiele uregulowań w Konstytucji dot. stanu wojny:

• skutkiem podstawowym, choć nie wymaganym może być wprowadzenie stanu wojennego;

• art. 134 ust. 4 - mianowanie (i odwoływanie) ND SZ przez prezydenta na wniosek premiera (czas wojny);;

• art. 175 ust. 2 - możliwość ustanowienia sądów wyjątkowych i trybu doraźnego (czas wojny);

• użycie SZ poza granicami państwa dopuszczone w art. 117 to nie to samo co wprowadzenie stanu wojny lub wojennego;

• zasady ich użycia w ratyfikowanej u.m. lub ustawie;

• ustawa o zasadach użycia lub pobytu SZ RP poza granicami państwa - 2 sytuacje:

• „użycie” SZ - w celu udziału w konflikcie zbrojnym lub dla wzmocnienia sił państwa lub państw sojuszniczych, misji pokojowej, akcji zapobieżenia aktom terroryzmu lub ich skutkom;

• decyduje prezydent na wniosek premiera i niezwłocznie informuje marszałków;

• „pobyt” SZ - w celu udzia­łu w szkoleniach i ćwiczeniach wojskowych; akcjach ratowniczych, poszukiwawczych lub humanitarnych; przedsięwzięciach reprezentacyjnych;

• decyduje RM lub odpowiedni minister (MON lub MSW) i nie­zwłocznie informuje prezydenta;

• ustawa o zasadach pobytu wojsk obcych na terytorium RP oraz zasadach ich przemieszczania się przez to terytorium → RM lub MON ma prawo wyrażania zgody na taki pobyt (obowiązek informowania prezydenta i marszałków) lub przemieszczanie się, chyba że odmienna regulacja wynika z ratyf. na podstawie ustawy u.m.;

STAN WYJĄTKOWY

• stan wyjątkowy (art. 230) może zostać wprowadzony tylko w trzech sytuacjach:

• w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa;

• w razie zagrożenia bezpieczeństwa obywateli;

• w razie zagrożenia porządku publicznego;

• wg uswy - zagrożenia te mogą wynikać z działań terrorystycznych i gdy nie ma możliwości uniknięcia zagrożenia przez użycie zwykłych środków konstytucyjnych;

• rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego wydaje prezydent na wniosek RM;

• w ciągu 48 godzin przedkłada je Sejmowi, który niezwłocznie je rozpatruje; uchylenie bezwzględną większością przy ½ obecnych;

• czas → od dnia ogłoszenia w Dz.U. na czas nie dłuższy niż 90 dni, z możliwością 1 raz przedłużenia za zgodą Sejmu na 60 dni;

• teren → na części lub całości terytorium;

• kierownictwo działaniami zmierzającymi do usunięcia zagrożeń sprawuje premier (lub wojewoda, jeśli tylko w 1 województwie);

• możliwość zawieszenia organów samorządu wraz z ustanowieniem zarządu komisarycznego - lakoniczne uregulowania;

• ograniczenie autonomii szkół wyższych;

• brak możliwości ograniczenia roli parlamentu, sądów i trybunałów (nie można zmienić kognicji sądów wojskowych ani wprowadzić sądów wyjątkowych i trybu doraźnego);

• prezydent na wniosek premiera może postanowić o użyciu SZ do przywracania normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane → kieruje nimi MON, a żołnierze mają niektóre uprawnienia policjantów;

• zakres dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności taki jak w stanie wojennym;

• ustawa o stanie wyjątkowym wprowadza możliwość ograniczania praw i wolności (przez premiera, ministrów lub wojewodów):

1. odosobnienie osób (powyżej 18, wyjątkowo 17 lat), gdy uzasadnione podejrzenie, że na wolności ich działalność może zagrażać konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu, albo gdy odosob­nienie jest konieczne dla zapobieżenia popełnienia czynu karalnego;

• nie uchyla to immunitetów;

• decyduje wojewoda, zaskarżenie do sądu adm. i rozprawa wyznaczona w ciągu 7 dni;

• 1-7 i 9-11 punkt ze stanu wojny;

STAN KLĘSKI ŻYWIOŁOWEJ

• stan klęski żywiołowej to katastrofa na­turalna lub awaria tech­niczna, których skutki zagrażają życiu lub zdro­wiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacz­nych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy za­stosowaniu nadzwyczajnych środków

• może być wywołane działaniem terrorystycznym;

• rozporządzenie RM dla części lub całości terytorium na czas nie dłuższy niż 30 dni (przedłużenie za zgodą sejmu);

• kierownictwo - odpowiednie organy adm. lokalnej: wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub wojewoda, w zależności od zasięgu klęski, a gdy więcej niż 1 województwo MSW lub inny wyznaczony przez premiera;

• prawo wydawania pole­ceń organom adm. niższego szczebla oraz innym publicznym jednostkom na tym terenie;

• w razie konieczności mogą być przekazane oddziały SZ;

• w razie niezdolności do właściwego kierowania organ wyższy może zawiesić uprawnienia kierującego i wyznaczyć pełnomocnika;

• zacieranie się odrębności między adm. rząd. a samorządową;

• brak podstaw do ograniczenia parlamentu lub sądów;

• zakres dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności - wskazanie praw które mogą być ograniczone:

• wolność działalności gospodarczej art. 22;

• wolność osobista art. 41 ust. 1, 3 i 5;

• nienaru­szalność mieszkania art. 50;

• wolność przemieszczania się i pobytu na terytorium RP art. 52 ust. 1;

• prawo do strajku art. 59 ust. 3;

• prawo własności art. 64;

• wol­ność pracy art. 65 st. 1;

• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy - art. 66 ust. 1;

• prawo do wypoczynku - art. 66 ust. 2;

• domniemuje się zakaz ograniczeń!

• ustawa o stanie klęski żywiołowej wprowadziła 19 szczegółowych ograniczeń dot.:

• ewakuacji, tworzenie stref zamkniętych, kwarantanny, dokonywania przy­musowych rozbiórek i wyburzeń, wykorzystania bez zgody właściciela nieru­chomości lub rzeczy ruchomych, zmiany organizacji i czasu pracy, zakaz straj­ków itp.;

• możliwość wprowadzenia też obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych;

• możliwość wprowadzenia ograni­czeń w transporcie i usługach pocztowych;

• możliwość nakazania nadawcom radiowym/telewizyjnym oraz wydawcom dzienników publikacji komunikatów i zarządzeń władz;

• w formie albo aktów generalnych (quasi-noramtywnych) albo indywidualnych (jako decyzje o natychmiastowej wykonalności, ale możliwość zaskarżenia);

• brak uregulowań dot. odszkodowań za szkody będące wynikiem walki z klęską;

26

---