Eliade: Sacrum, mit, historia

Podstawowe pojęcia, przedmiot rozważań

Symbolizm a psychologia

• myślenie ludzie jest u swoich podstaw symboliczne, pokazuje to też psychologia prze badanie snów, wizji itp.

• symbol jest zawsze splotem znaczeń, złączeniem przeciwieństw nie możliwych do pogodzenia na drodze „terminologicznej”

• obraz symbolu prawdziwy jest tylko jako zespół (wszystkich) znaczeń, choć czasem objawia się tylko jako jedno ze znaczeń (np. u dziecka obraz Wielkiej Matki a kompleks Edypa - E. pokazuje słabość Freuda, który wszystko sprowadzał do jednego znaczenia)

wiecznotrwałość obrazów - symbole nie tylko w pod/nadświadomości, ale w zwykłym myśleniu - człowiek zawsze żyje obrazami, mitami - myśli trudne do wyrażania bez głębokiej analizy - tęsknoty za czymś dalekim, innym, niedostępnym - za rajem (nostalgia)

wyobraźnia - łac. imaginatio - naśladuje, obrazuje wzorce, obszary, powtarza je bez końca

Symbolizm „środka” - psychologia a historia religii

Van der Leeuw - fenomenolog religii

Jung - zwrócił uwagę na powiązanie elementów historii religii z psychicznymi elementami indywidualnymi i zbiorowymi

świadomość - nie zawsze jest historyczna (bycie tu i teraz - w swoich czasach i swoich warunkach), często wykracza poza historię, jest wiele innych dróg świadomości, np. czas skondensowany - sen, teatr, miłość, etc.

Historia i archetypy

[…]

Archetypy i powtarzanie - dla umysłowości pierwotnej lub archaicznej przedmioty świata zew. nie mają wartości samoistnej - jakaś cecha (np. twardość dla skał), zdarzenie, etc… dopiero nadają im tą wartość

- każde działanie mające wartość oparte jest na powtarzaniu wzorca mitycznego, powtarzaniu czegoś, co „już się stało” (jedzenie - komunia, małżeństwo; nie wiem o co tu chodzi) - działanie pierwotne, transcendencja = archaiczna ontologia, charakteryzowana przez następujące kategorie faktów:

1. elementy, których realność wiąże się z funkcją powtarzania i naśladowania archetypu niebiańskiego

2. elementy: miasta, świątynie, domy, których realność wiąże się z symbolizmem „centrum ponadziemskiego”, utożsamiającego je ze sobą i przeistaczającego w „środki świata”

3. rytuały, znaczące gesty świeckie, które realność swą zawdzięczają temu, iż świadomie powtarzają pewne akty, ustanowione „ab origine” przez bogów, bohaterów, przodków.

Elementy rzeczywistości mitycznej

Święty obszar i sakralizacja świata

Jednorodność przestrzeni a hierofania (objawienie)

Dla człowieka religijnego przestrzeń nie jest jednorodna dzieli się:

obszar święty - każda religia posiada podstawę ontologiczną (objawioną - hierofania); każdy człowiek religijny wydziela tę podstawę od reszty przestrzeni - miejsca święte, które jednoczą świat. Nawet człowiek świecki - ustanawia sobie miejsca święte (dom rodzinny, miejsce dzieciństwa, miłości, etc.)

Teofania i znaki

• progi miejsc świętych - miejsca przerwania ciągłości przestrzennej

• miejsca święte jako punkty kontaktu, „brama niebios”

• znak - pochodzi spoza świata świeckiego, jest świadectwem kontaktu, a więc wskazuje też na miejsce święte - znak orientuje człowieka w przestrzeni;

Chaos (świat zewnętrzny, nieznany, obcy) i Kosmos (miejsce zamieszkania, dom, obszar zagospodarowany) → przekształcenie Chaosu w Kosmos polega na odprawianiu na nim działań uświęconych znaczących teren (np. uprawa roli - zagarnianie dla siebie) - powtórzenie czynu archaicznego: Konsekracja miejsca: powtórzenie kosmogonii

„Środek świata”

axis mundi - oś świata

słup obrzędowy - oznacza granicę, łączy

niebo i ziemię, etc.

Zikkurat - „góra kosmiczna”

apsu (babil.), tehom (hebr.), chaos (gr.)

= początek i brama śmierci

„Nasz świat” znajduje się zawsze w środku

• stwarzanie zawsze zaczynało się od środka;

• ludzie zakładający miasto, osadę, itp. zawsze ustalają środek i osiedlają się w nim (lub osiedlanie się równa się położeniu podwalin nowego świata)

• świat rozchodzi się na 4 strony

Miasto - kosmos - jest miejscem odgraniczonym od chaosu i musi przed nim bronić

Pojęcie stworzenia świata - osiedlenie to stworzenie świata, oznaczanie świata:

1. przez ustalenie środka, ustanowienie axis mundi

2. przez naśladowanie prastworzenia - często krwawa ofiara na początku - zabicie prademona przez boga

Stwarzanie świata czyli ustanowienie Kosmosu - polegało na zwycięstwie boga nad prademonem Chaosu (swoiste uporządkowanie)

Kosmogonia i ofiara związana z budowaniem - ustanowienie nowego świata na wzór praustanowienia - musi też więc pojawić się ofiara

Świątynia, bazylika, katedra - jest imago mundi, przedstawieniem całego świata (zwykle 3 warstwy) a zarazem miejscem transcendencji (dom boży uświęca świat - przedstawia go i obejmuje)

E. opisuje nałożenie cech miejsca świętego na bazylikę bizantyjską, np. ołtarz to raj, a brama wschodnia - rama raju, przez cały wielki tydzień jest otwarta.

Parę wniosków

Świat daje się ująć jako świat, jako kosmos, o tyle, o ile objawia się jako świat święty,

Wszelki świat jest dziełem bogów

Chęć życia w kosmosie czystym i świętym, takim jaki był na początku, gdy wyszedł z rąk stwórcy.

Świat - czyli to, co istnieje naprawdę (podstawy ontologiczne)

Czas święty i mity

Trwanie świeckie i czas święty - czas dla człowieka religijnego nie jest czymś ciągłym

czas świecki - jest historyczny, ale przerywany okresami świętymi

czas święty - jest odwracalny i w tym sensie podobny do wieczności. cechy:

• wykracza poza bieg historii aktualnej, jest stałym powracaniem do czasu mitycznego - powtarzaniem jakiegoś prawydarzenia

• nie zmienia się, ciągle powraca - cykliczny

• jest to czas bogów, ustanowiony w czasie ich działania na ziemi, na początku, kiedy stwarzali rzeczywistość

Chrześcijaństwo (judaizm?) wprowadziło nową jakość stwierdzając, że objawienie dzieje się w czasie historycznym

Templum, tempus - zależność między czasem i przestrzenią jest widoczna. Dla wielu plemion Am. Pn. Kosmos co roku odradza się, mają jedno określenie na świat i na rok

rok - zamknięte koło, które co cykl (rok) odnawia się przez nastanie czasu świętego

Czas i istnienie zaczyna się równocześnie, bo wszelkie istnienie dzieje się w czasie.

Doroczne powtarzanie kosmogonii - mit kosmiczny opowiada stworzenie świata; powtarza się go co roku aby świat mógł się odrodzić i aby unicestwić stary, zużyty czas

Babilon: Marduk stworzył świat zabijając i ćwiartując potwora Tiamat, a człowieka z krwi demona Kingu; co rok na przełomie lat powtarza się ten ceremoniał

Regeneracja przez powrót do początków - świat nie jest upamiętnieniem, jest powrotem do początku czasu

- regeneracja sił witalnych człowieka na przełomie lat i w ważnym czasie (np. zbiory plonów, koronacja, początek wojny, choroba, zasiedlenie nowego terenu etc.)

Czas świąteczny i struktura świąt - czas początku jest wzorem stworzenia, każde święto odbywa się w czasie początku

• człowiek staje się współczesny bogom

• powtarzanie czynności wykonanych „na początku”

• towarzyszące tabu + czynności sakralne

• mogą to być czynności zupełnie podobne do świeckich, ale chodzi o świadomość uczestniczenia - celem jest powtórzenie, odrodzenie i przypomnienie

• przedmioty sakralne (np. łódź u Polinezyjczyków) nie są zwykłymi przedmiotami, ale stają się archetypami

• okresowe wyjście z czasu - oddanie wolności, powrót do źródeł;

Stawać się okresowo współczesnym bogiem

- powrót do czasu bogów, obcowanie w ich towarzystwie

- tęsknota za doskonałością początku

- człowiek wchodząc w czas święty odsuwa się od życia codziennego i bierze na siebie stworzenie - odpowiedzialność za istnienie świata, za życie (ważniejsze dla niego niż odpowiedzialność moralna, społeczne, historyczna, etc.) - pragnie odnowy i musi jej dokonać: ”obsesja ontologiczna”, przywiązanie do bytu

Wszystko to dzięki praobjawieniu - na sumę praobjawień składają się mity

Mit - wzorzec

• opowiada historię sakralną - prawydarzenie

• objawienie tajemnicy początku

• są to czyny bogów albo bohaterów kultury, które zostały objawione

• opowiada o początku, o tym co rzeczywiście się stało - co jest sacrum (tylko to jest prawdziwe)

• wszystko co zostało objawione (i tylko to) ma udział w bycie (np. uprawa, kowalstwo)

• opisuje całość wydarzenia i wskazuje na jego dramatyzm - dramatyzm wkroczenia w świat sfery sacrum

• każdy mit opisuje wejście czegoś w świat, jakiejś czynności, rekwizytu

• mówi, jak coś się stało i dlaczego

• dzięki niemu człowiek utrzymuje się w sferze sacrum i świat uświęca się

Reaktualizowanie mitów

• człowiek religijny uważa się za człowieka dopiero, kiedy naśladuje bogów, przekracza doświadczenie świeckie - stosuje się do mitów (nauk)

• poprzez takie działanie naprawia pragrzech, który oddzielił go od bogów i spowodował jego śmiertelność oraz konieczność odżywiania i seksualności jako sposobu na przeżycie

• odnawianie mitu to pamiętanie początku - jest konieczny dla zbiorowości, przechowuje historię człowieka - zasady, paradygmaty postępowania - odnawianie mitu jest konieczne dla utrzymania Kosmosu

Historia świata, historia, historyzm - „praperspektywa uległa całkowitej zmianie, gdy sens religijności kosmicznej traci na jasności” - kiedy ludzie (elity intelektualne) odchodzą od tradycyjnej religijności, powtarzania traci sens, świat staje się pusty [coś jak egzystencjalizm]

Indie - cykle kosmiczne „juga” - doktryna, która zaprzeczała zwykłemu cyklowi, opracowana została przez elity intelektualne, doprowadziła do uczucia rozpaczy, zagubienia

Grecja - koncepcja koła, które po zatoczeniu cyklu wraca w dokładnie to samo miejsce - wszystko (szczegółowe wydarzenia) powtarza się w niekończoność

Judaizm - czas ma początek i koniec - Bóg działa w historii i każde jego działanie jest jednorazowe - historia staje się teofanią

Chrześcijaństwo - uświęca historię przez ustalenie czasu świętego (życie i śmierć Chrystusa) w konkretnym momencie i miejscu dziejowym

Hegel - historia stała się teofanią, sama dla siebie, bez boskiej interwencji - ubóstwił historię

Kóniec…

przestrzeń zwykła - bezkształt, teren nieoznaczony

przestrzeń ↕opozycja, dzięki której ukonstytuował się świat

obszar święty- jedyny właściwy

Kolumna kosmiczna - miejsce święte, punkt przerwania ciągłości świata

- otwarcie umożliwia kontakt między światami

- axis mundi - znaczy otwarcie (np. słup, drabina, liana, góra, drzewo

- wokół osi rozciąga się świat (oś w środku)

„Zasadniczą funkcją mitu jest więc ustalenie wzorców wszelkich obrzędów i wszelkich znaczących czynności ludzkich: odżywiania się, seksualności, pracy, nauki, etc.”

---