Baltes, „mądrość: jej struktura i funkcja w kierowaniu pomyślnym rozwojem w okresie całego życia”
Baltes wiąże badania nad mądrością z nurtem psychologii pozytywnej; są one odpowiedzią na skupianie się na negatywnych aspektach starości w badaniach gerontologicznych z lat 60 i 70 XX wieku (najbardziej znanym wyjątkiem od tej reguły była teoria E. Eriksona).
W badaniach nad subiektywnymi przekonaniami nt. starzenia się mądrość okazała się jedną z niewielu cech, które w potocznym przekonaniu rozwijają się do później dorosłości. Jednak Baltes nie ogranicza się do opisywania dobroczynnego (może i w jakiś sposób kompensującego inne niedogodności seniorstwa) wpływu mądrości na starość, ale chce pokazać jej wartość i funkcje na przestrzeni całego życia.
Badania Baltesa nad treningiem poznawczym, które miały na celu zrozumienie deficytów praktycznych i ukrytych zdolności uczenia się u ludzi starych
pokazały że co najmniej do 80 roku życia wiele starszych osób ma większe rezerwy poznawcze, niż zwykliśmy sądzić
choć zaobserwowano również pewien spadek plastyczności w miarę starzenia się
Baltes z współpracownikami sformułował psychologiczną teorię mądrości, nie siląc się na to, aby ujmowała ona mądrość w całej jej społecznej złożoności, bo badanie takiego konstruktu byłoby niewykonalne… Na takim wysokim poziomie analizy pojęcie mądrości wydaje się uniwersalne kulturowo.
Ogólne kryteria mądrości wyprowadzone z analizy kulturowo-historycznych i filozoficznych opisów mądrości:
Mądrość zajmuje się ważnymi i trudnymi pytaniami oraz strategiami dotyczącymi stylu i sensu życia.
Obejmuje wiedzę dotyczącą granic wiedzy i elementu niepewności w świecie
Reprezentuje najwyższy poziom wiedzy, zdolności sądzenia i kompetencji doradczych
Stanowi wiedzę o wyjątkowo dużym zakresie, głębokości, ciężarze gatunkowym i stopniu wyważenia.
Wymaga doskonałej synergii umysłu i charakteru, to jest współgrania.
Reprezentuje wiedze wykorzystywaną dla dobra lub dobrostanu siebie i innych
Choć trudno ją zdobyć określić, łatwo rozpoznać ją w jej przejawach.
Psychologiczne teorie mądrości:
koncepcje intuicyjne (przekonani lub poznawcze reprezentacje zwykłych ludzi nt. mądrości); we wszystkich koncepcjach jest mowa o składnikach: poznawczych, społecznych, motywacyjnych, emocjonalnych /dalej Baltes niby to opisuje te składniki, ale nazywa je już inaczej; może to kwestia tłumaczenia…/
- składniki poznawcze: duże zdolności intelektualne, bogata wiedza i doświadczenie w kwestii ludzkiej kondycji, i umiejętności wykorzystania tej wiedzy w praktyce
- krytyczna ocena: oparta na wiedzy o świecie i sobie samym, otwartość na nowe doświadczenia i zdolność uczenia się na błędach
- składniki społeczno-emocjonalne: umiejętności społeczne -> wrażliwość, troska, umiejętność udzielania dobrych rad
- składnik motywacyjny: dobre intencje
Do tej tradycji teoretycznej należy próba sformułowania pełnej koncepcji mądrości podjęta przez Sternberga (podkreśla rolę „równowagi”, mądrość jako zastosowanie intuicyjnej wiedzy w dążeniu do wspólnego dobra, osiąganego dzięki wyważeniu wielu różnych interesów, w tym potrzeb swoich i innych ludzi).
Badanie przekonań nt. mądrości Staudingera, Sowarki i in., pozwoliło wyodrębnić za pomocą analizy czynnikowej 4 wymiary odpowiadające za mądrość:
wyjątkowa wiedza prowadząca do mądrości
- rozumie istotę ludzkiej egzystencji
- próbuje uczyć się na własnych błędach
wyjątkowa wiedza nt. wykorzystywania mądrości
- wie, kiedy udzielić i kiedy powstrzymać się od udzielenia rady
- jest osobą, do której można się zwrócić po radę w sprawach życiowych
wyjątkowa wiedza dotycząca kontekstu życia
- wie, że priorytety życiowe mogą się zmieniać w toku życia
- wie o możliwych konfliktach między różnymi sferami życia
wyjątkowa osobowość i funkcjonowanie społeczne
- jest dobrym słuchaczem
- jest bardzo ludzką osobą
koncepcje wyartykułowane (systematyczne; skupiają się na poznawczych i behawioralnych przejawach mądrości) - 3 grupy:
- konceptualizacja mądrości jako cechy osobistej albo dyspozycji osobowościowej
- konceptualizacja mądrości w neopiagetowskiej tradycji myślenia postformalnego i dialektycznego
- konceptualizacja mądrości jako systemu eksperckiego zajmującego się sensem i sposobem życia - jak w Berlińskim Paradygmacie Mądrości
Berliński Projekt Mądrości: mądrość jako znawstwo w dziedzinie podstawowej pragmatyki życiowej
Behawioralne przejawy mądrości można uporządkować na „skali mądrości”. Mądrość jest przede wszystkim wytworem kultury zdeponowanym raczej w mądrych księgach niż w umysłach poszczególnych ludzi.
Treścią tego znawstwa/mistrzostwa jest podstawowa pragmatyka życiowa, czyli wiedza o istocie ludzkiej kondycji i sposobach planowania, kierowania i pojmowania dobrego życia (w dziedzinie pragmatyki życiowej problemy z natury są źle zdefiniowane i brak optymalnych rozwiązań).
Ontogenetyczny rozwój mądrości:
nabywana jest w procesie długotrwałego, intensywnego procesu uczenia
jest zjawiskiem złożonym i wieloaspektowym, dlatego warunkiem pojawienia się mądrości jest interakcja wielu czynników na poziomie mikro i makro
wymaga zestrojenia czynników poznawczych, osobowych, interpersonalnych i duchowych, więc jej przesłanki muszą mieć różną naturę
osiąga punkt szczytowy względnie późno w dorosłości
przewodnictwo mentorów i umiejętność radzenia sobie z krytycznymi doświadczeniami życiowymi sprzyjają indywidualnym przejawom mądrości.
3 dziedziny obejmujące warunki i procesy ontogenetyczne mające wpływ na rozwój znawstwa:
1) kontekst doświadczalny sprzyjający rozwojowi mądrości (wiek, wykształcenie itp.)
2) czynniki związane ze znawstwem (doświadczenie życiowe, terminowanie u mistrza itp.)
3) czynniki związane z osobą (podstawowe procesy poznawcze itp.)
Baltes twierdzi, że różne kombinacje tych czynników mogą prowadzić do jednakowych rezultatów a więc nie istnieje jedna jedyna ścieżka prowadząca do mądrości.
Berliński Paradygmat Mądrości
uczestnicy badań zapoznawani są z trudnymi problemami fikcyjnych osób
uczestników prosi się, żeby głośno myśleli o tych problemach; ich wypowiedzi nagrywa się a następnie zapisuje
protokoły ocenia zespół przeszkolonych sędziów, kierując się 5 kryteriami
pięć kryteriów oceny przejawów mądrości:
bogata faktograficzna (deklaratywna) i…
…proceduralna wiedza dotycząca podstawowej pragmatyki życiowej
kolejne 3 są metakryteriami
wiedza kontekstualna zdobyta w trakcie życia (odnosi się do kontekstów ludzkiego życia - edukacji, rodziny itp.)
relatywizm wartości i tolerancja (odnoszą się do uznania indywidualnych i kulturowych różnic w zakresie wartości)
świadomość braku pewności i radzenia sobie z nim
Wybrane wyniki BPR
- poziom mądrości rośnie wyraźnie w okresie dorastania i wczesnej dorosłości (pomiędzy 15 i 25 rokiem życia), a następnie pozostaje względnie stały w czasie średniej dorosłości i wczesnej starości (25 - 75 r.ż.); szczyt przypada jednak najczęściej na 6 i 7 dekadę życia; obniża się zazwyczaj po 75 r.ż.
- rola wykształcenia zawodowego - psychologowie wypadali w teście najlepiej, jednak nie osiągnęli poziomu eksperckiego (na siedmiostopniowej skali średnio 3,8 punktu); specjalizacja zawodowa była najsilniejszym pojedynczym predykatorem wyniku (wyjaśniała 15% wariancji); żeby sprawdzić czy nie teoria nie faworyzuje niesłusznie psychologów przeprowadzono kolejne badania, w których porównywano wyniki psychologów klinicznych i innych osób uznanych za mądre, okazało się, że bez wykształcenia psychologicznego można uzyskać wyniki porównywalne z wynikami psychologów.
- predykatory mądrości - inteligencja i osobowość, każda z osobna, wyjaśniają niewielką część wariancji specyficznej (po 2%), jednak razem wyjaśniają 15 %! Spośród stylów poznawczych największą moc predykcyją miały: styl osądzający (skłonność do oceniania i porównywania) i styl progresywny (gotowość do wychodzenia poza istniejące reguły i tolerancja dwuznaczności)
- po włączeniu do analizy regresji wszystkich 33 predyktorów wyjaśniono dodatkowo 19% wariancji.
Badania nad optymalizacją: aktywizowanie wiedzy związanej z mądrością.
Psychologia pozytywna podkreśla znaczenie optymalizowania ludzkiego funkcjonowania i stosowania programów ingerencji ułatwiających rozwój. Poniżej 2 przykłady:
- współdziałające umysły: społeczny aspekt mądrości. Jak pamiętamy, Baltes zakłada że jednostki są tylko „słabymi” nosicielami mądrości, stąd badanie nad wpływem interakcji społecznej na przejawianie tej pierwszej. Przebadano zadaniami diagnozującymi mądrość 3 grupy: (1) badani przed udzieleniem odpowiedzi dyskutowali o problemie ze znaczącą osobą; (2) przed odpowiedzią prowadzili dialog wewnętrzny na temat problemu z wyobrażono przez siebie osobą; (3) przed odpowiedzią trochę czasu do namysłu. Wyniki - interakcja społeczna, rzeczywista lub wyobrażona, może sprzyjać zachowaniom znamionującym mądrość. Osoby starsze korzystały na interakcji bardziej niż młodzi uczestnicy eksperymentu.
Mądrość jako metaheurystyka służąca dążeniu do życia rozumnego i dobrego. riów.(2) prowadzili dialog wewnętrzny wano wyniki psy- Badania z zastosowaniem ingerencji: aktywizowanie skryptów umysłowych związanych z mądrością za pomocą technik pamięciowych.
Bohmig-Krumhaar (1998) badała czy zastosowanie techniki pamięciowej (metody miejsc) poprawi wyniki w zakresie relatywizmu wartości i wiedzy kontekstualnej. Badani wyobrażali sobie, że lecą na obłoku odwiedzając po drodze 4 kraje reprezentujące różne kultury (Niemcy, Włochy, Egipt, Chiny), wyobrażali sobie też życie w tych kulturach. Wyniki zadań na mądrość rzeczywiście poprawiły się w obrębie przewidywanych kryteriów.
Mądrość jako metaheurystyka służąca dążeniu do życia rozumnego i dobrego.
Zdaniem Baltesa na mądrość można spojrzeć jako na heurystykę, która aktywizuje i organizuje wiedzę na temat podstawowej pragmatyki życiowej, w służbie optymalizowania integracji umysłu i cnót. (Heurystyka wskazuje, które informacje powinniśmy wziąć pod uwagę podejmując decyzję)
Twierdzi on, że problemy wymagające mądrości reprezentują klasę sytuacji wymagającą posłużenia się heurystykami. Heurystyki te mogą czerpać m.in. z trzech metakryteriów wymienianych przez Baltesa i in.
Terminem pomagającym zrozumieć na czym polega funkcja zestrajająca mądrości jako metaheurystyki jest wiązanie. Na poziomie poznawczo-umysłowo-reprezentującym celem wiązania jest zespół operacji, dzięki którym powstają sieci służące łączeniu różnych obszarów wiedzy - w tym wypadku niepowiązanych ze sobą wcześniej obszarów wiedzy o środkach i celach dobrego życia. Tego rodzaju integracja jest specyficzną cechą mądrości.
Teraz będzie o styku nauki o mądrości i psychologicznych badań nad motywacją i wartościami. Baltes otwiera tu perspektywę na podejście interdyscyplinarne, a ponieważ jego dziedzina badań jest najważniejsza, będzie usiłował nas przekonać, że wymieniane poniżej podejścia dałyby się pomieścić w jego koncepcji mądrości:
Psychologiczne teorie wartości
Teoria wartości Miltona Rokeacha (1973) oparta jest na definicji:
„wartość to stałe przekonanie, że pewien sposób zachowania lub ostateczny cel życia jest osobiście lub społecznie bardziej pożądany niż przeciwny mu czy odwrotny”. Rokeach wyróżni 2 typy wartości:
wartości instrumentalne - odnoszą się do tego jakie środki (uczciwość, odwaga…) prowadzą do pożądanych rezultatów
- wartości kompetencyjne (odnoszące się do mnie)
- wartości moralne (odnoszące się do innych)
wartości ostateczne - związane z celami życiowymi, odnoszą się do rezultatów życia
- wartości osobiste (odnoszące się do mnie; np. szacunek do ja, poziom życia)
- wartości społeczne (odnoszące się do innych; np. równość)
Wg Rokeacha wartości to połączony skutek oddziaływania sił społecznych (bo socjalizacja jednostki) i psychicznych (bo indywidualne motywacje wymagają poznawczej ekspresji i uzasadnienia w społecznie akceptowanych kategoriach).
Schwartz (1992) opracował teorię wartości, grupujących je na 10 kategorii, które wynikają z 3 warunków przetrwania: (1) biologicznych potrzeb jednostki, (2) wymagań skoordynowanych interakcji społecznych, (3) potrzeb przeżycia i dobrostanu grup. Schwartz i jego współpracownicy wysunęli tezę, że te 10 typów wartości można badać na bardziej ogólnym poziomie, ponieważ są wskaźnikami dwóch biegunowych wymiarów (otwartość na zmianę vs zachowawczość i wzmacnianie poczucia własnej wartości vs transcendencja poza ja).
Filozoficzne ujęcie mądrości wyraźnie sugeruje, że koordynacja i wyważenie wartości służebnych wobec ja i służebnych wobec innych jest podstawowym warunkiem pozytywnego rozwoju i dobrego życia (podobnie jest w koncepcji Sternberga!).
Prace nt. kompetencji moralnej:
Tu następuje wspomnienie zacnych Piageta i Kohlberga
Badania psychologów humanistycznych - pojęcia odnoszące się do ja:
Maslow w teorii ludzkiej motywacji wymienia 5 kategorii potrzeb: fizjologiczne, potrzeba bezpieczeństwa, miłości poczucia własnej wartości, i samorealizacji)
Wg Baltesa pojęcie mądrości jest zdolne zintegrować te ujęcia wartości rozwijane w badaniach nad motywacją i moralnością. Aby to zilustrować, Baltes omawia 2 spośród siedmiu podstawowych cech mądrości.
Mądrość jako orientacja na wspólne dobro
Mądrość jest pojęciem inter- i intrapersonalnym. Z jednej strony wymaga wiedzy tym jak żyć (tak opisują mądrość filozofowie Garret, Ryan, Kekes), z drugiej jest także wykorzystywana dla dobra innych (dlatego ważne miejsce w definicjach mądrości zajmuje „udzielanie rad”)
Mądrość jako integrująca, całościowa i wyważona wiedza
Istotą mądrości jest równowaga, co podkreślane jest zwłaszcza w obrębie dialektycznego podejścia charakterystycznego dla neo-piagetowskiej tradycji myślenia postformalnego. Ma także funkcję integrującą.