16

WYKŁAD 1

obserwowana gorączka sygnalizuje ‘stan chorobowy’, czerwone światło na rogu ulicy sygnalizuje ‘zakaz przejścia’.

Przy tak szerokim rozumieniu znaków będą nimi zarówno zjawiska, na podstawie których odbiorca wnioskuje pewne informacje (np. z otwartego okna ktoś może wnioskować o tym, że mieszkańcy znajdują się w domu, z pozostawionego okrycia można wnioskować, że jego właściciel był w danym miejscu uprzednio), jak i zjawiska celowo „nadane”, żeby przekazać informację (umówione pozostawienie otwartego okna, czy pozostawienie okrycia na znak, że miejsce zostało zajęte).

Jak pokazują przytoczone tu przykłady, wśród znaków trzeba wyróżnić dwa odrębne typy: znaki naturalne, niezamierzone, jednostronne (mające tylko odbiorcę, który uzyskuje informację na zasadzie wnioskowania, opartego na wiedzy o związkach przyczynowo-skutkowych) i znaki zwane konwencjonalnymi, inaczej sygnały, dwustronne (mające nadawcę i odbiorcę), zamierzone jako nośniki informacji. Pierwsze, określane w literaturze przedmiotu (por. Pelc 1982, Milewski 1965) jako symptomy, oznaki, objawy, oparte są, jak już powiedziano, na związku przyczynowo-skutkowym znanym odbiorcy z wiedzy o świecie, drugie zaś oparte są na pewnym ustaleniu konwencjonalnym, umowie, uzusie znanym zarówno nadawcy, jak i odbiorcy.

Przy znakach naturalnych zachodzi zwykle jednoczesność zjawiska obserwowanego i zjawiska wnioskowanego, stanowiącego przyczynę objawu (np. przy wypiekach i gorączce, dymie i ogniu). Jednakże zjawisko obserwowane może być również późniejsze niż przyczyna (jak przy „śladach”, takich jak pozostawione wcześniej okrycie jako „ślad” obecności właściciela, odciśnięte na śniegu lub piasku ślady stóp, sygnalizujące wcześniejszą obecność osoby lub zwierzęcia). Można również mówić o znakach - zapowiedziach: czarna chmura zapowiada deszcz lub śnieg. O znakach naturalnych powiemy, że informują, ale raczej nie, że komunikują.

Świat znaków konwencjonalnych, czysto ludzki, jest bardzo rozbudowany i złożony. Wyróżnia się tu wiele typów m.in. ze względu na to, jakim zmysłem znak jest odbierany, a także ze względu na to, czy między formą a przekazywaną treścią zachodzi jakiś związek podobieństwa. Jeśli ten związek zachodzi, mówimy o znakach umotywowanych (inaczej ikonicznych). Takimi są np. w większości drogowe znaki ostrzegawcze, przedstawiające biegnące dzieci (sygnalizujące szkołę), krowę (‘uwaga na zwierzęta domowe’), spadające kamienie, sygnalizujące niebezpieczeń-16 stwo obsuwania się ziemi, itp. Jeśli takiego związku brak, mówimy

o znakach niemoty wowanych, całkowicie arbitralnych, np. znak drogowy sygnalizujący zakaz wjazdu czy zakaz zatrzymywania się.

Omówiony podział znaków przedstawia zamieszczony tu wykres:

znaki

naturalne

(symptomy, oznaki)

kon wencj onalne

(sygnały)

zamierzone

dwustronne

motywowane    niemotywowane

(ikoniczne)    (arbitralne)

oparte na    brak związku

niezamierzone jednostronne (bez nadawcy) oparte na relacji przyczynowo-

-skutkowej

równoczesne

(objawy)

nierównoczesne

ślady    zapowiedzi

wnioskowanie wnioskowanie ze skutku    z warunków

podobieństwie    między formą

formy znaku    i rzeczą

i przedmiotu    oznaczaną

oznaczanego

o wcześniejszej towarzyszących przyczynie    o zjawisku

późniejszym

Ten ogólnie zarysowany obraz nie oddaje całej złożoności znaków i sposobów ich opisu (typologii), proponowanych w literaturze semiotycz-11(*j. Przyjrzyjmy się więc bliżej niektórym zjawiskom, niemieszczącym ,ię w przedstawionym schemacie. Omówimy kolejno problem obrazów, sygnałów niesemantycznych (muzyki), symboli, indeksów oraz problem konwencjonalności w opozycji do zamierzoności znaku, który powstaje przy znakach złożonych (łączących w sobie cechy celowości i symptomu).

(1) W literaturze semiotycznej obrazy (zwane ikonami)_i a więc pi zedmioty, które przedstawiają (zastępują) inne przedmicą^pa-zą^adąie podobieństwa, traktowane są niejednolicie. Przez jdańych badacży-