98,99 (5)

wymieniają oni między sobą zdania. W pierwszym przypadku wypowiedź kształtuje się inaczej niż w drugim. Wypowiadający nadaje jej inną postać wtedy, kiedy wie, że mówi sam, że jego słowa nie wymagają repliki od słuchaczy. Jego wypowiedź jest wówczas pewną zamkniętą całością. Inaczej dzieje się w przypadku drugim: wypowiedź jednego z mówiących tworzy całość wraz z wypowiedziami innych rozmówców, wygłoszonymi w określonej sytuacji i odnoszącymi się do tej samej sprawy. Wypowiedź ciągłą jednego podmiotu nazywamy monologiem, zespól wypowiedzi pochodzących od dwu lub wielu podmiotów nazywamy dialogiem (rozmową).

Tak w monologu, jak w dialogu realizują się funkcje wypowiedzi wypływające z podstawowego faktu służenia kontaktowi międzyludzkiemu. Obydwa te rodzaje wypowiedzi odpowiadają jednak innym sytuacjom społecznym. W monologu sytuacja ta łączy wypowiadającego i słuchacza, który nie ma jakby prawa głosu. W dialogu sytuacja obejmuje dwóch lub więcej równouprawnionych rozmówców. Monolog odpowiada więc takim sytuacjom, w których jeden podmiot przekazuje coś pewnemu audytorium (np. profesor wygłaszający wykład, polityk wygłaszający przemówienie itp.). Dialog zaś odpowiada takim sytuacjom, w których każdy z uczestników jest potencjalnie podmiotem mówiącym, w których każdy ma możliwość zabrania głosu w pewnym momencie.

Błędny byłby jednak wniosek, że monolog i dialog to dwie przeciwstawne, nic ze sobą nie mające wspólnego formy wypowiedzi. Są one zwykle ściśle zespolone w toku kontaktu językowego. Istnieje też między nimi szereg form pośrednich, kiedy np. mówi jeden tylko wypowiadający, ale mówi w ten sposób, jakby rozmawiał z tymi, do których kieruje swe słowa, jakby uwzględnia! ich repliki, czekał na ich odpowiedzi (w zakresie wypowiedzi literackich taki charakter ma gawęda).

Układ monologowy bądź dialogowy jest dla wypowiedzi literackiej faktem wielkiej wagi, określa bowiem sposób użycia poszczególnych elementów języka. Charakterystycznymi dla literatury układami monologowymi są: narracja, monolog liryczny itp. Układ dialogowy pozwala na wprowadzenie elementów stanowiących analogię do tych faktów językowych, które są obecne jedynie w dialogach potocznych. Wielość mówiących wpływa na nieciągłość wypowiedzi, pozwala na wyższy stopień jej wewnętrznego różnicowania. Sprawy układu monologowego i dialogowego są dla struktury dzieła literackiego podstawowe. Szerzej będzie o nich mowa w rozdziałach poświęconych rodzajom i gatunkom literackim.

5. WALORYZACJA ESTETYCZNA WSZYSTKICH STRON JĘZYKA W UTWORZE LITERACKIM

Funkcja estetyczna może oddziaływać na wszystkie strony wypowiedzi, wykorzystując każdą z nich dla swych celów.

Formułując jakąkolwiek wypowiedź, posługujemy się środkami językowymi, które są określane przez różnorodne reguły fonetyczne (związane ze stroną brzmieniową języka), morfologiczne (fleksyjne, słowotwórcze), składniowe, frazeologiczne i semantyczne. W wypowiedzi potocznej każda z nich może być estetycznie neutralna, ważna tylko jako środek umożliwiający przekaz określonych treści. Jednakże często już na tym gruncie jakiś element waloryzujemy'. W wypowiedziach literackich waloryzacja ta odgrywa szczególną rolę. Utwór literacki pełni funkcję estetyczną jako całość, rzadko jednak zdarza się, aby wszystkie elementy utworu równocześnie były obdarzone tą funkcją w równym stopniu.

Strona brzmieniowa jest estetycznie aktywna zwłaszcza w utworach wierszowanych. Zarówno zjawiska rytmizacji, jak też instrumentacji należą do struktury fonicznej wypowiedzi literackiej i odgrywają w niej ogromną rolę. W utworze poetyckim sfera brzmień jest estetycznie sfunk-cjonalizowana i podlega swoistej organizacji. Sprawy te zostaną omówione w następnym rozdziale.

Podobnie szczególną wartość stylistyczną może nadawać pisarz pewnym zjawiskom gramatycznym, choć tu jego inwencja z natury rzeczy jest bardziej ograniczona, gdyż strona gramatyczna języka najtrudniej poddaje się wszelkim przekształceniom, możliwości wyboru są ograniczone. Jednakże i pewnym elementom np. z zakresu fleksji może pisarz nadać wyrazisty walor stylistyczny. Korzystał z tej możliwości np. Staff, posługując się rzadko już używanymi formami fleksyjnymi, które nadawały utworom szczególne zabarwienie:

Tak cicho... cicho. Wkoło bezkres pusty.

Idzicm w nieznanej dali uroczysko,

Nic nas nie więzi... idziemy pić usty Jasną szczęśliwość gwiazd wiszących nisko.

(L. Staff Wlrói cichej nocy...)

7»

99