dobrzy 25252525F1ska 3

7rr*i Dabrrytitj. Tekli

ójczłonowego (cip. J.m Firbas). Problemy te są żywo dyskutowane. Bada-.t koncentrują się też. na środkach językowych służących sygnalizowaniu aualncgo rozczłonkowania zdań. W ramach tych badań zwrócono uwagę, • temat i remat mogą podlegać dodatkowemu uwydatnieniu. Uwydatnię-j reinatu były dawniej znane jako „emfaza". Przykładem uwydatnienia re-atu w zdaniu komunikującym, że małego liata kupił Piotr, będzie taki •osób wypowiedzenia tego zdania, z którego wynika, że to Piotr, a nic kto ny kupił ten samochód: Małego fiata kupił Piotr. Przykładem zdania uwydatnieniem lematu może natomiast być następujący wariant analizo-anego zdania: Jeśli ibodzt o Piotra, to kupił małego fiata. W obu wypadkach wydal nienie polega na tym, że wyodrębniony zostaje jeden element z pew-*go zbioru: Piotr, a nie ktoś inny kupił małego fiata (tak sparafrazować ożna przykład na emfazę w remacie); to Piotr, a nie ktoś inny będzie zedmiotem tej wypowiedzi (to parafraza uwydatnionego tematu).

Oprócz normalnych zdań obejmujących temat i remat istnieją tez zdania cpodzielne - zdania „czysto Tematyczne". Te zdania „z tematem zero-ym" (termin Iriny Kowtunowcj, 1976) mogą być realizowane zarówno rzez zdania bczpodmiotowc - w rodzaju Wieje, jak i zdania podzielne skła-liowo, a więc zawierające podmiot i orzeczenie, np. Zapada wieczór, przy *.ym dla tych ostatnich charakterystyczny jest szyk przestawny: orzeczenie podmiot. Taki układ członów zdania stanowi tu normę, a więc nie może yć traktowany jako szyk inwersyjny nacechowany stylistycznie.

Ze znaczeniowego punktu widzenia zdania te można scharakteryzować ko powiadamiające o istnieniu, występowaniu, pojawieniu się pewnych ręczy lub zdarzeń. Stąd określane bywają jako „zdania egzystencjalne". Ich ruktura znaczeniowa przesądza o tym, że nadają się na początek wypowie-u, choć nie jest to jedyne ich możliwe usytuowanie w tekście. Przykładem łań czysto Tematycznych mogą być formuły inicjalne występujące w basach: Była sobie raz królewna, Zył raz pewien młody szewczyk. Podobne zda-a inicjalne znaleźć można w wielu powieściach i opowiadaniach. Mogą też ie wprowadzać nowe wątki w obrębie wypowiedzi, jak to ma miejsce Panu Tadeuszu w opisie rozpoczynającym się zdaniem Był sad.

Zasada aktualnego rozczłonkowania zdania zakodowana jest w samym Sternie języka. W różnych językach istnieją rozmaite środki służące temu >działowi. Podział ten jest niezbywalnym czynnikiem komunikacji, zatem nicjętność wyrażania tego podziału (stosowania odpowiedniego szyku wy-zów i używania adekwatnych środków prozodyjnych - w zależności od pu wypowiedzi) to podstawowa sprawność językowa, przesądzająca komunikatywności i kulturze językowej mówiącego. Podział tematyczno-•matyczny zdania współtworzy sens wypowiedzi, toteż jest rzeczą bardzo iżną, by mówiący sygnalizował go w sposób trafny, by zdawał sobie spra-; /. możliwych zmian interpretacyjnych w wypadku stosowania różnego

Teku - oloiaowy komuniku szyku wyrazów czy różnych konturów prozodyjnych zdania. Świadomość komunikatywnej funkcji tych czynników jest niezwykle istotna przy odczytywaniu lub wygłaszaniu reprodukowanego tekstu przez aktora, recytatora. lektora czy zwykłego czytelnika tekstu (także czytelnika pogrążonego w cichej lekturze). We wszystkich tych wypadkach odtwarzanie cudzego tekstu nic jest i nie może być działaniem mechanicznym, ponieważ sposób odczytania określa funkcję poszczególnych członów zdania przy jego aktualnym rozczłonkowaniu, przesądza o tym, czy w zdaniach tych wystąpi uwydatnienie tematu bądź rentatu, niekiedy też nadaje zdaniu charakter zdania czysto Tematycznego. To wszystko określa sens wypowiedzi, powinno więc służyć odtworzeniu koherentnej całości t być możliwie zgodne z domniemaną intencją autora.

Badania nad perspektywą funkcjonalną zdania mają jeszcze jeden wymiar - stylistyczny. Różne rodzaje podziału zdań i ich wykładniki mogą się stać podstawą charakterystyki stylistycznej różnych gatunkowych odmian wypowiedzi, poszczególnych stylów funkcjonalnych oraz indywidualnych sposobów kształtowania komunikatów. W tym zakresie problematyka ta wzbogaca tradycyjny warsztat literaturoznawcy

Tekst - całościowy komunikat

Tekst to skończony i uporządkowany ciąg elementów językowych mogących spełniać łącznie funkcję komunikatywną, a więc stanowiących jeden globalny znak. Rozumienie tego całościowego znaku oraz wszelkie dalsze operacje na nim dokonywane, jak streszczanie, parafrazowanie, trawestowanie, uwarunkowane są wydzieleniem owego komunikatu z potoku innych komunikatów i zdarzeń. Z lego względu wyznaczniki początku i końca wypowiedzi spełniają zasadniczą rolę przy ustalaniu statusu ciągu językowego jako tekstu. To dzięki wyznaczeniu granic komunikatu określona zostaje przestrzeń, w której wszystkie zdania - nawet te mc wykazujące spójności strukturalnej ze zdaniami sąsiednimi - traktowane mają być przez odbiorcę wypowiedzi jako elementy koherentnej całości znakowej.

Wyznaczniki dcl imitacji tekstu przybierają rozmaitą postać w różnych typach i gatunkach wypowiedzi. Ponad wielością zjawisk dają się jednak zauważyć pewne prawidłowości Ogólne. Jedną z takich prawidłowości jest pojawianie się na początku i końcu tekstu wyrażeń czy zdań służących nawiązaniu lub rozwiązaniu kontaktu językowego, eksponujących komunikacyjny związek nadawcy z odbiorcą. W wypowiedziach tego typu dominuje funkcja fatyc z na. Nadawca zwraca się w nich do określonego odbiorcy, przyciąga jego uwagę i kieruje ją na wypowiadane