DSC09674

Michał Głowiński

Każdemu i tych kręgów odpowiada swoisty zakres przedmiotów. Do działu pierwszego wchodzę takie sprawy między innymi, Jak czasopiśmiennictwo literackie jako wyraz określonych dążności artystycznych i — przede wszystkim — będąca tutaj bezpośrednim przedmiotem zainteresowania grupa literacka. Wchodzące w obręb działu drugiego fakty świadomości literackiej nie stanowią bynajmniej zjawiska jednorodnego. Trzeba tu wprowadzić wyraziste rozróżnienie pomiędzy świadomością twórców wartości artystycznych a świadomością odbiorców, są one bowiem często sobie przeciwstawne, a w pewnych sytuacjach konflikt pomiędzy nimi stanowi jedno z najbardziej zasadniczych zjawisk życia literackiego. Nie chodzi tu tylko o to, że świadomość twórców często wyprzedza świadomość publiczności Zjawisko centralne stanowi tutaj ten fakt, że kształtowane przez obydwie strony wzorce literatury są najczęściej całkowicie różne. Wzorzec formowany przez pisarzy — w wielu wypadkach zjednoczonych w grupie — wnosi elementy nowe (w sposób istotny bądź pozorny), to jest racją jego istnienia — żeby w ogóle został dostrzeżony, musi się czymś przynajmniej różnić od tego, co utrwalone i niejako skodyfikowane; wyrażająca się w nim świadomość literacka ma charakter aktywny — i to w sensie dwojakim, bo jej zadaniem jest wyznaczenie kierunku działania tych, którzy ją kształtują, jak też odpowiednie oddziałanie na odbiorców, niejako przygotowanie ich do recepcji tych utworów, które wynikają z realizacji nowych czy nowo uświadomionych założeń.

Świadomość literacka odbiorcy ma charakter całkowicie różny przede wszystkim z tej racji, że nigdy nie jest wyznacznikiem działania twórczego i że — w przeważającej części przypadków — polega na konserwowaniu tych przyzwyczajeń i założeń, które, uformowane wcześniej, należą do epoki poprzedniej, znajdując się w mniej lub bardziej otwartym konflikcie z nowymi propozycjami literackimi artystów. Oczywiście, o świadomości odbiorców trudno mówić jako o czymś jednolitym, różnice w jej obrębie sprowadzają się bowiem nie tylko do rodzaju żądań wysuwanych wobec literatury, ale wypływają także z ich poziomu, zależnego od różnego poziomu kulturalnego poszczególnych grup społecznych. Toteż by nie wchodzić w obręb spraw, które mogą być rozwiązane wyłącznie w trybie badań empirycznych, i to dokonywanych przede wszystkim przez socjologa, a nie krytyka czy historyka literatury, stwierdźmy najogólniej, że sprawy świadomości literackiej sprowadzają się tu do swego rodzaju

Grupa literacka a model poezji

rozpoznawalności f aktów literackich i ich klasyfikowania. Świadomość owa wyraża się bowiem nie w formułach teoretycznych, ale w tym, że dany utwór zostaje rozpoznany jako reprezentant pewnej większej, wydzielonej pod określonym kątem grupy dzieł. Można więc powiedzieć, że świadomość rozpoznawania sprowadza się do istnienia pewnych wzorców literackich. Kiedy ktoś nawet mało wyrobiony czyta powieść, wie, że właśnie czyta powieść, nawet wtedy, gdy określenie gatunkowe nie jest zamieszczone w podtytule książki, istnieje bowiem jakiś utrwalony społecznie model powieści, pozwalający do niego sprowadzić poszczególne utwory, istnieje nawet dla kogoś, kto nie potrafiłby racjonalnie sformułować, czym się różni powieść od innych form wypowiedzi literackiej. Owo rozpoznawanie nie ogranicza się tylko do zjawisk gatunku, może się ujawnić także na przykład w włączaniu określonego tekstu do odpowiedniej poetyki historycznej; istnieje przecież w świadomości literackiej (w każdym razie tych, którzy się otarli o szkołę średnią) jakiś model poezji renesansowej czy romantycznej.

Analiza funkcjonowania dzieł w określonych grupach społecznych zajmuje się swoistym „zderzeniem” świadomości literackiej odbiorców, w której wyraża się określony smak artystyczny, z konkretnymi utworami czy grupami utworów, zderzeniem, podczas którego oba elementy ulegają pewnemu przekształceniu, dzieło w konkretyzacjach czytelniczych uzyskuje (czy tylko uzyskać może) nowe odcienie znaczeniowe, świadomość literacka zaś — zaatakowana przez nie--— ma warunki, by się przekształcić. Sprawa ta ze względu na główny temat pracy stanowi tutaj zjawisko uboczne.

II. DWA RODZAJE GRUP LITERACKICH

Jak już się rzekło, problematyka grupy literackiej wchodzi wobręb tego działu socjologii życia literackiego, który się zajmuje sprawami istniejących w jego obrębie instytucji. Powstaje problem, jakiego typu instytucją, jakiego typu zjawiskiem jest grupa literacka. Stefan Kawyn w znanej pracy* przez grupę rozumie wszelkie stowarzyszenie, w którego skład wchodzą literaci. Dopiero tak szeroko pojęty grupę dzieli Kawyn na różne rodzaje, dzieli zresztą w sposób budzący dość istotne zastrzeżenia, bo każda z grup wyodrębniona została przy

• S. Kawyn: Zagadnienie grupy literackiej, Lublin IMS.

■h

83