DSC50 (2)

230 Rozdział 4 — Niemcy o sztuce — Oświecenie i wczesny romantyzm JOHANN WOLFGANG GOETHE (XU9 - 18)2)

Najznakomitszy pisarz niemiecki, w ciągu całego swego twórczego żyda interesował się sztukami plastycznymi. Pisma jego należą do różnych zakresów piśmiennictwa o sztuce: po części do krytyki, po części do teorii sztuki (Proste naśladowanie natury, maniera~ styl, 1789); niektóre formułowały także zagadnienia historyczne lub krytyczno-historyczne (studium o pejzażyście Hackercie, studium o Ostatniej Wieczerzy Leonarda da Vinci i rycinie Bossiego). Postawa pisarza w sprawach sztuki zmieniała się w ciągu jego długiego życia, podobnie jak jego poglądy estetyczno-litera-ckie, przynależne kolejno do okresu „burzy i naporu”, do niemieckiej tzw. klasyki, po części do romantyzmu. Dla wczesnej fazy, w której młody Goethe reprezentował preromantyczny kierunek Sturm und Drang, charakterystyczny jest krótki, lecz doniosły szkic O niemieckiej architekturze, napisany pod silnym wrażeniem pierwszej wizyty w katedrze strasburskiej w roku 1770 (wydany z datą 1773, choć de facto jeszcze w 1772), przedrukowany w wydawanym przez Herdera zbiorze Von deutscher Art und Kunst (Hamburg 1773). W tonie preromantycznego entuzjazmu i naiwnego sentymentalizmu napisany utwór zawiera (pochwałę) organicznego charakteru architektury gotyckiej (dzieło sztuki jak dzieło natury), Jej boskiej inspiracji i geniuszu wielkiej indywidualności ludzkiej, zdolnej do tak wzniosłych dzieł. Zarazem w utworze, zapewne pod wpływem Herdera (Abhandlung iiber den (Jrsprung der Sprache, 1772), sformułowany jest pogląd o równo-rzędności sztuki niemieckiej (do której błędnie Goethe zaliczał gotycką część katedry strasburskiej, powstałą pod silnym wpływem francuskiej architektury gotyckiej) i tradycji artystycznej klasyczno-włoskiej. Wszystko to uczyniło z rozprawy ideowo-estetyczny manifest preromantyzmu niemieckiego. W późniejszym okresie Goethe odszedł od upodobań młodości. Związany z dworem weimarskim stał się politycznie bardziej zachowawczy (co spowodowało długotrwałe nieporozumienia z Herderem), a w estetyce opowiedział się za gustem klasycznym. Wypowiedzi zawarte w Dzienniku podróży włoskiej (1786 - 1788) i w późniejszych artykułach w wydawanym przezeń czasopiśmie „PropylSen" (1798 - 1800) są wyrazem przekonania, że jedyny ideał i norma estetyczna zawarte są w dziełach sztuki starożytnej; Goethe porzucił więc sformułowaną już przez Herdera i głoszoną równo-cześnie przez wczesnych romantyków, Wackenrodera, Schleglów i Tiecka, tezę o wielości form wyrazu artystycznego, wynikających ze zmiennych warunków historycznych, powracając do zachowawczego ideału klasycznego. Goethe zwalczał religijno-mistyczny i sentymentalny charakter wczesnoromantycznej estetyki niemieckiej wspierając swym wielkim autorytetem mierne artystycznie pomysły i próby „weimarskich przyjaciół sztuki”. Nie docenił Rungego i innych wybitnych twórców niemieckiego romantyzmu. Racjonalna postawa i przyrodoznawcze zainteresowania znalazły wyraz w rozprawie o kolorach (Zur Farbenlehre, 1810).

Wilhelm Heinrich Wackenroder 231

W najpóźniejszej fazie działalności Goethego jego poglądy zyskały na obiektywności. Pod wpływem braci Boisserće żywo zainteresował się malarstwem staroniderlandzkim i staroniemieckim, a także dał się pozyskać <fia~sprawy dokończenia budowy gotyckiej katedry w Kolonii. W tym też czasie powstały jego artykuły o zabytkach obszarów nad Renem, Menem i Nekarem. W poezji Goethego sztuki plastyczne znalazły wprawdzie pewne odbicie, ale niezbyt silnie. Kopię ryciny Rembrandta Faust Goethe spożytkował jako frontispis swego dramatu o tymże tytule.

Pisma:

Goethes Kunstschrlften. T. 1-2. Lelpzig [br.l; — J. W. von Goethe Sdmtlich* Warka tn 45 Bdndan. MUnchen 1981 1 lata nast.; — Goethes Farbenlehre. Oprać. W. wombold. Jena 1932; — J. W. Goethe Dzieła wybrane. T. 1-4. Warszawa 1934; — J. W. von Goethe Schriften zur Kunst. Wyd. W. LShneysen. Stuttgart 1981.

Literatura:

W. Waetzoldt Deutsche Kunsthistoriker. T. 1. Lelpzig 1921; — H. Benz Goethe und dle romantische Kunst. MUnchen 1940; — N. Pevsner Romantlc Gothic. Scenę l: Goethe and Strassburp. „The Archltectural Revlew” t. 98, 1945; — H. von Einem Goethes Kunstphilosophle. Hamburg 1947; — N. Pevsner Goethe e 1'archttet-tura. „Palladlo” t. 2, 1952; — E. L. Stahl Natura and Art in Goethe's Science and Poatry. W: Literaturę and Science. Oxford 1954; — H. von Einem Beitrdge zu Goethes Kunstauffassung. Hamburg 1958; — M. Jolles Goethes Kunstanschauung. Bern 1957; — H. Ruppert Goethes Bibllothek Katalog. Weimar 1958; — J. Białostocki U stóp Propyle jów: Goethe 1 sztuka. W: Pięć wieków myśli o sztuce. Warszawa 1959; — P. Franki The Gothic. Literary Sources and Interpretations throuph Etpht Cen-turles. Princeton 1980, s. 417 - 428; — P. Schmidt Goethes Parbensymboiik. [West! Berlin 1965 (blbllogr.).

J. Bi

WILHELM HEINRICH WACKENRODER

Serdeczne wyznania miłującego sztukę zakonnika ¹

Parę słoto o powszechności, tolerancji i miłości bliźniego w sztuce

[...] Stwórca naszej ziemi i wszystkiego, co jest na niej, ogarnął swym spojrzeniem cały ziemski okrąg i na cały ziemski glob zlał strumień swej łaski. Ze swego tajemniczego warsztatu rozsiał jednak po ziemi tysięczne, nieskończenie różne ziarna rzeczy, które wydają nieskończenie różne owoce i wyrastają na jego cześć, tworząc przepiękny, barwny ogród. W cudowny sposób prowadzi swoje słońce wokół ziemi po odmierzonych kręgach, a pod