ED (52)

144 V Zasady wyjaśniania faktów społecznych

Otóż - jak wykazaliśmy - wszelki obowiązek ma swe źródło poza jednostką. Jak długo więc nie wychodzimy poza historię, zrzeszenie ma ten sam charakter co inne fakty społeczne i musi być tak samo wyjaśniane. A ponieważ wszystkie społeczeństwa zrodziły się z innych społeczeństw bez zerwania ciągłości, można być przekonanym, że przez cały czas ewolucji społecznej nie było chwili, w której jednostki musiałyby się zastanawiać, żeby wiedzieć, czy mają rozpocząć życie zbiorowe, czy też nie, oraz jakie ono być powinno. Aby można było takie pytanie postawić, należałoby się cofnąć aż do początków wszelkiego w ogóle społeczeństwa. Jednakże z reguły wątpliwe rozwiązania podobnych zagadnień nie miałyby nic do rzeczy wówczas, gdy chodzi o metodę ujmowania faktów danych w historii. Nie ma więc o czym mówić.

Rażącym niezrozumieniem naszej myśli byłoby wszakże wyciągnięcie z powyższych wywodów wniosku, że według nas socjologia powinna lub może abstrahować od człowieka i jego cech. Jasne jest, przeciwnie, że ogólne cechy natury ludzkiej biorą udział w pracy przetwórczej, z której wynika życie społeczne. Nie one jednak powodują tę pracę i nie one nadają jej formę szczególną: umożliwiają ją tylko. Zbiorowe wyobrażenia, emocje i tendencje nie rodzą się ze stanów świadomości poszczególnych osobników, lecz z warunków, w jakich znajduje się ciało społeczne jako całość. Możliwe jest to, oczywiście, tylko wtedy, gdy natura jednostek nie stawia temu oporu, ale natura ta jest wyłącznie bezkształtnym tworzywem, które czynnik społeczny formuje i przekształca. Wkład jednostek to jedynie bardzo nieokreślone stany, predyspozycje niejasne, a przez to nader plastyczne, które same przez się nie przybrałyby form określonych i złożonych, charakterystycznych dla zjawisk społecznych, gdyby nie weszły tu w grę inne czynniki.

Jakaż przepaść dzieli na przykład uczucia, jakich człowiek doświadcza w obliczu sił wyższych, od instytucji religijnej z jej wierzeniami, z jej licznymi i skomplikowanymi praktykami, z jej organizacją materialną i moralną! Jakaż różnica oddziela psychiczne stany sympatii między dwiema istotami tej samej krwi¹⁸ od tego rozgałęzionego zespołu zasad prawnych i moralnych, który określa strukturę rodziny, stosunki osób z osobami, osób z rzeczami itp.! Widzieliśmy już, że nawet wtedy, gdy społeczeństwo jest nie-zorganizowanym tłumem, uczucia zbiorowe mogą nie tylko nie przypominać w niczym przeciętnych uczuć jednostkowych, ale i być im najzupełniej przeciwstawne. O ileż poważniejszy będzie ten rozdźwięk wówczas, gdy jednostka podlega naciskowi społeczeństwa trwałego, gdzie do działania współczesnych dołącza się działanie pokoleń wcześniejszych i tradycji! Czysto psychologiczne wyjaśnienie faktów społecznych zmusza więc do pomijania całej ich swoistości, tj. całego ich społecznego charakteru.

Niedostateczność owej metody była dla wielu socjologów niezauważalna, gdyż biorąc skutek za przyczynę, widzieli oni często determinanty faktów społecznych w pewnych faktach psychicznych, stosunkowo określonych i odrębnych, niemniej jednak wtórnych. Tak więc uważano za wrodzone człowiekowi pewne uczucia religijne, pewne minimum zazdrości seksualnej, czci synowskiej, miłości ojcowskiej itp. i w ten sposób

¹⁸ Jeżeli rzeczywiście istniała ona wcześniej niż życie społeczne. Zob. w tej sprawie Alfred Espinas, Des societes animales. Etude de psychologie comparee, Paris 1877, s. 474.