Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4



niowych leksemów, opierający się na mechanizmie przesuwania centrum znaczeniowego leksemu. Prowadzi to do stopniowego zacierania się podstawowego znaczenia pierwotnego i wchodzenia na to miejsce wtórnego znaczenia peryferycznego. W konsekwencji tego przeniesienia, mającego podstawy w kategorii podobieństwa, następuje metaforyzacja i utrwalenie się nowego znaczenia (rozpatrzmy to zjawisko na materiale polszczyzny). Przeniesienie nazwy obserwujemy np. w następujących wyrazach: bezcenny - średniopolskie ‘bez wartości, nic nie wart’ > 'nie dający się oszacować (wycenić) z powodu zbyt wielkiej wartości’ > nowopolskie ‘drogocenny, kosztowny’; bolączka - staropolskie, średniopolskie ‘miejsce, które boli’ - ‘wrzód’ > nowopolskie XX wiek ‘trudność, zmartwienie’; jasełka < staropolskie jasełka, jasły, jaśle, staropolskie ‘żłób dla bydła’ > średniopolskie ‘figurki obrazujące narodzenie Chrystusa w stajence’ > nowopolskie ‘widowisko kościelne lub ludowe na temat narodzenia Chrystusa’; wyga < ‘wyżeł’, średniopolskie ‘pies myśliwski’ > ‘stary pies’ > nowopolskie ‘ktoś mający duże doświadczenie, sprytny, obrotny’ (Nauka 2002).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Znaczenie podstawowe wyrazu to znaczenie najczęściej używane lub najbardziej podstawowe, takie, które się nasuwa poza określonym kontekstem. W słownikach umieszcza się je na pierwszym miejscu. Nie musi to być znaczenie podstawowe w sensie historycznym, tzn. pierwotne, wyjściowe. Np. przymiotnik cywilny znaczył w przeszłości ‘obywatelski’ (takie znaczenie pozostało w związku frazeologicznym śmierć cywilna oraz w terminologii prawniczej - kodeks cywilny ‘odnoszący się do strony prawnej stosunków osobistych, rodzinnych i majątkowych obywateli’). Natomiast dzisiejsze, podstawowe znaczenie tego wyrazu to ‘niewojskowy’. Znaczeniem podstawowym przymiotnika czarny jest ‘kolor najciemniejszy ze wszystkich’, poza tym wyraz ten ma jeszcze sześć znaczeń pobocznych, drugorzędnych (inaczej: peryferycznych).

Zmiany stylistyczno-ekspresywnego nacechowania leksemów i ich znaczeń zachodzą w płaszczyźnie przemian zakresu treści i w płaszczyźnie ich stosowania w różnych odmianach stylowych. Zjawisko to obserwujemy w następujących wyrazach: kmieć < czeskie kmef, staropolskie ‘wysoki urzędnik książęcy’ > staropolskie ‘wieśniak, posiadacz gospodarstwa rolnego’ > średniopolskie ‘chłop pańszczyźniany’ > nowopolskie XIX wiek ‘włościanin, rolnik’ > XX wiek (potocznie na wsi) ‘bogaty gospodarz’, (potocznie i pogardliwie w mieście) ‘o kimś, kto pochodzi ze wsi’; włodarz < staropolskie włodać, władać, staropolskie ‘władca, monarcha’ > średniopolskie ‘wójt; zarządca czyjegoś majątku’, dziś wyraz nieużywany; dupa - staropolskie i XVI wiek ‘wydrążenie, otwór; dziupla’, staropolskie (od XV wieku) i średniopolskie ‘tyłek’, ‘srom’ > nowopolskie (potocznie i wulgarnie) ‘to samo’; flejtuch < niem. jleet-tuch, średniopolskie ‘opatrunek z szarpi używany do tamowania krwi’ > nowopolskie XX wiek (potocznie i pogardliwie) ‘człowiek nieporządny, niechlujny, niedbały; brudas’; grat < średnioniemieckie gerate, średniopolskie ‘sprzęt’, ‘wyprawa ślubna panny młodej’ > nowopolskie XX wiek (potocznie) ‘przedmiot małowartościowy’ (Nauka 2002).

Zmiany znaczeniowe leksemów zachodzą nie w płaszczyźnie systemu leksykalnego (leksyku), lecz w płaszczyźnie mówienia (komunikatów, przekazów językowych), zwykle również w wyniku oddziaływania czynników pozajęzykowych: kulturowych, ekonomicznych, politycznych itp. Zmiany te jednak utrwalają się i wchodzą w skład leksykalnego (systemowego, realnego) znaczenia leksemów. W ten sposób w ciągu ewolucyjnym języka zmienia się konotacja leksemów, a tym samym wchodzą one w nowe relacje w obrębie leksyku, jeśli chodzi o ich przynależność do pól semantycznych, co powoduje przekształcanie całego systemu leksykalnego danego języka.

4.4.4. Rozwój semantyczny wyrazu

Znaczenia leksykalne wyrazów nie są niezmienne - pozostają w ciągłym rozwoju. Przyczyn tego rozwoju należy doszukiwać się w zmianach odzwierciedlanej przez język rzeczywistości, w rozwoju myślenia i świadomości człowieka i wreszcie w wieloaspektowej wzajemnej zależności wyrazów wewnątrz samego języka. Zmiana rzeczywistości, powstanie w niej nowych przedmiotów i zjawisk często pociąga za sobą konieczność nadania wyrazowi nowego sensu, czyli rozwój w nim nowego znaczenia, por. ros.: nucm depesa ‘liść drzewa’, nucm Sy.uaau ‘arkusz (kartka) papieru’ i cmanbuou jiucm ‘arkusz blachy stalowej’; udem Medeedb ‘idzie niedźwiedź’, udem noe3d ‘jedzie pociąg’ i udem negusi ‘trwa wykład’.

Jednym z najbardziej częstych rezultatów rozwoju znaczenia leksykalnego jest wieloznaczność wyrazu. Wieloznaczność (polisemia) polega na tym, że dany leksem ma kilka (co najmniej dwa - wtedy mówi się o „dwuznaczności” jako szczególnym przypadku polisemii) dających się wyodrębnić znaczeń (zakresów znaczeniowych), które -łącznie - dają się podporządkować określonemu pojęciu nadrzędnemu. Nierzadko wyrazy w swoim rozwoju uzyskują dziesięć do dwudziestu znaczeń. Na przykład rosyjski czasownik udmu ‘iść’ posiada około dwudziestu pięciu znaczeń, francuski wyraz aller ‘wyruszać dokądś, przemieszczać się w taki czy inny sposób’ - ponad piętnaście, angielski czasownik do ‘robić, wykonywać’ - ponad szesnaście, niemiecki wyraz kommen ‘przychodzić, przyjeżdżać’ - sześć, czeskie povoleni ‘pozwolenie, zezwolenie’ - pięć, polskie nastawiać - nie mniej niż pięć itd. Polisemia wynika z ekonomiczności języka -jeden wyraz może nazywać kilka przedmiotów, zjawisk czy pojęć. Między poszczególnymi znaczeniami (w przeciwieństwie do homonimii) istnieją określone związki i zależności.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. I. Możliwość wyodrębnienia w wyrazie kilku znaczeń zbliża relację semantyczną polisemii do antonimii i synonimii (patrz niżej), dla których również konstytutywne jest rozkladalne na składniki bezpośrednie pojęcie (znaczenie) nadrzędne. To zarazem odróżnia polisemię od homonimii - homonimy nie są (nie muszą być) podporządkowane pojęciu nadrzędnemu - z którą łączy polisemię tożsamość formalna leksykalnych jednostek wieloznacznych.

2. Termin polisemia wprowadzony został przez Micheia Breala [francuski filolog, badacz mitów, językoznawca; stworzył podstawy nauki o znaczeniu wyrazów, którą nazwał semantyką; uchwycił różnicę między znaczeniem strukturalnym wyrazu i jego znaczeniem realnym; sklasyfikował zmiany znaczeniowe i wyróżnił ich typy; interesował się wpływem faktów cywilizacji na rozwój znaczenia wyrazów].

Poszczególne znaczenia wyrazu polisemantycznego łączą się różnorako ze sobą, tworząc określoną strukturę znaczeniową. Z uwagi na charakter organizacji (zależności, motywacji) poszczególnych znaczeń wyrazu wieloznacznego wyróżnia się kilka typów (struktur) polisemii:

1. Wieloznaczność „gwiaździsta”, gdzie każde ze znaczeń wtórnych jest bezpośrednio pochodne od znaczenia podstawowego (przyczyną przenośnego użycia jest tu przede wszystkim podobieństwo kształtu). Taka strukturę tworzy np. wyraz bęben: a) znaczenie podstawowe ‘instrument muzyczny’; b) ‘część maszyn o kształcie cylin-

175


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4 niowych leksemów, opierający się na mechanizmie przesuwania c
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego&4 kach, o których przypuszcza się, że stanowią genetyczną jedno
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0 wać w sobie’ - ebutocumb ‘wynosić coś skądś; znosić np. upał’
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2 poza jego granice, analizowania i uwzględniania dodatkowych c
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2 przymiotnikowe we współczesnej polszczyżnie na tle innych typ
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego 0 dowolną nazwę zjawiska realnego lub uznawanego za realne prze
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4 2.    Nie wydaje się możliwe, aby udało się od
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2 zupełne, dopiero gdy wymówi się ich nazwę, nabierają one okre
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6 nie rozróżnia się przysłówków i przymiotników. W niektórych j
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2 znaczenia strukturalnego domyślamy się ogólnie, co mogą oznac
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego!4 zlot-. W pracach językoznawczych podstawę słowotwórczą często
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego)2 krótkich napisów, które w ilości ok. 270 zachowały się z okre
Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2 znaczenia strukturalnego domyślamy się ogólnie, co mogą oznac

więcej podobnych podstron