Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

4.4.5. Między polisemią a homonimią

Powiedzieliśmy wcześniej, że zjawisko wieloznaczności niełatwo nieraz odgraniczyć od homonimii. Ogólnie rzecz biorąc, z wieloznacznością mamy do czynienia tak długo, dopóki między poszczególnymi znaczeniami danego wyrazu istnieje jakiś mniej lub bardziej oczywisty związek. Gdy nie udaje się ustalić związku między znaczeniami, uważane one są za znaczenia wyrazów różnych (tj. za homonimy), mamy wówczas do czynienia nie z pojedynczym wyrazem wieloznacznym, lecz z dwoma (kilku) różnymi wyrazami homonimicznymi.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Tradycyjnie o polisemii mówi się przede wszystkim w odniesieniu do wyrazów (mimo że wieloznaczne mogą być także morfemy, zwroty i zdania), przeprowadzając przy tym, jak powiedziano, rozróżnienie między polisemią a homonimią. Za wyrazy polisemiczne uważa się takie, które dadzą się sprowadzić do wspólnego źródła, natomiast za homonimy takie, które mają różne pochodzenie etymologiczne. Przykładem wyrazu polisetnicznego może być głowa (zarówno ‘część ciała’, jak i różne znaczenia pochodne, np. ‘człowiek stojący na czele jakiejś społeczności’ - por. głowa rodziny, głowa państwa; ‘część roślin, zwykle ich kwiaty, lub taka, która kształtem przypomina głowę’ - por. głowa kapusty; ‘część niektórych przedmiotów, zwykle górna lub przednia’ - por. głowa kolumny, głowa komety). Jako przykład homonimów można podać poi. bał w znaczeniu ‘wielka zabawa taneczna’ i bał ‘gruby pień drzewa, obrobiony, używany jako budulec’. Wyraz bał w pierwszym z powyższych znaczeń jest zapożyczeniem z języka francuskiego (por. franc. bal ‘zabawa’), natomiast identycznie brzmiący wraz bal w drugim z powyższych znaczeń pochodzi z języka niemieckiego (Ballen ‘obrobiony pień drzewa’) [EJO 1999],

Rozpatrując np. treść rosyjskiego kompleksu dźwiękowego xpe6em ‘grzbiet’, łatwo możemy w nim wyróżnić dwa różne znaczenia: 1. no3BOHOHHK ‘kręgosłup’ oraz 2. ropHas uenb ‘grzbiet górski, łańcuch górski’. Związek semantyczny między tymi znaczeniami jest niewątpliwy: łańcuch górski zawiera wzniesienia i zagłębienia, takie same wypukłości i wklęsłości ma kręgosłup (potocznie: grzbiet) człowieka i zwierzęcia. I przeciwnie, żadnego związku semantycznego nie da się ustalić między znaczeniami ‘podstawowa jednostka monetarna we Włoszech’ oraz ‘instrument strunowy starożytnych Greków’, mimo że są one wyrażane jednakowo - mtpa. Dane znaczenia należy zatem uważać za znaczenia różnych wyrazów: nupa_l i jiupa₂. Istnieje wiele wypadków przejściowych, w których trudno jednoznacznie ustalić, czy mamy do czynienia z polisemią czy homonimią. Czy należy np. treść sekwencji dźwiękowej [sv’et] w przytoczonych kontekstach uważać za znaczenia jednego wyrazu: 1. Cx803b eonnucmbie myManu IIpoóupaemcH jiyna, Ha nenanbHbie nojutHbi Jlbem nenanbHo ceem ona oraz 2. Ha ceeme cnacmbn nem, ho ecmb noKOu u eona? Czy dane znaczenia nie są razem połączone przy pomocy semantycznego „pomostu” w rodzaju óeitbiu ceem (= Becb MHp)? I dlaczego on jest biały?

I odwrotnie, czy możemy traktować jako homonimy wyrazy nuxou w takich charakterystycznych kontekstach: 1. maoe epe,wi, maoit nenoeeK (= 3Jioh, 3Jio6Hbw ‘zły, złośliwy’) oraz 2. nuxou Hae3ÓHUK (= MonofleuKHH, yaajioft ‘dziarski, chwacki, zawadiacki’)? Językoznawstwo na razie nie dysponuje niezawodnymi i nie budzącymi zastrzeżeń środkami do rozgraniczenia polisemii od homonimii. Zauważmy, że powtarzalność relacji semantycznych jest argumentem na korzyść wieloznaczności. Na przykład wyraz npaebiu może być wykładnikiem dwóch znaczeń: 1. ‘prawy w przestrzeni’ (np. npaeasł pytta ‘prawa ręka’) i 2. ‘prawy (prawicowy) w polityce’ (np. npaebie napmuu ‘partie prawicowe’). Nie ma żadnych racjonalnych przesłanek, aby uważać, że pozycja z prawej strony (sceny politycznej) jest bardziej reakcyjna, niż pozycja z lewej strony. Brak jest związku logicznego między samymi desygnatami [desy-gnat - przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi], jednakże znaczenia przeciwstawne (1. ‘lewy w przestrzeni’ i 2. ‘lewicowy w polityce - jieBbifi’) również są wyrażane za pomocą tego samego kompleksu dźwiękowego. Podobna odpowiedniość mówi o związku językowym (semantycznym) między znaczeniem przestrzennym a politycznym. Wskazane znaczenia należy zatem uważać za wypadki polisemii.

Nawiasem mówiąc, w równym stopniu mało wyrazista jest kwestia rozgraniczenia poszczególnych znaczeń wyrazu polisemicznego. Czy np. należy uważać, że wyraz ManeHbKUU posiada kilka znaczeń pojawiających się w takich kontekstach: MajieubKuu óomuk, McuieHbKcm zpynna, Maneubmu peóenoK? Czy znaczenia te są tylko kontekstual-nym rozwinięciem sensu przy tym samym znaczeniu?

Desygnaty wyrazu uzbeckiego ći łączą miejsce życia ptaków, niedźwiedzia i myszy. W języku rosyjskim odpowiednie desygnaty należałoby wyrazić różnymi wyrazami {zHesdo ‘gniazdo’, óepnoza ‘barłóg’, nopa ‘nora’), jednak ten fakt nie dowodzi polisemii wyrazu uzbeckiego. Przeciwnie, porównanie z synonimem yn oznaczającym te same desygnaty wskazuje raczej naiffonosemię (posiadanie jednego znaczenia), tzn. na jedno niepodzielne znaczenie (Szajkiewicz 1995: 126).

Regularność również w tym wypadku potwierdza jedność znaczenia. Z punktu widzenia logiki jakieś naczynie - to jedno, a zawartość tego naczynia - to coś innego. W języku jednak (polskim czy rosyjskim) nazwa naczynia regularnie używana jest dla wyrażenia zawartości naczynia. Wyrazy talerz, szklanka, łyżka itp. w określonych kontekstach oznaczają kaszę, herbatę, lekarstwo itd. Nikogo nie dziwi fraza Zjadłem dwa talerze. Jest oczywiste, że zostały zjedzone nie same talerze, lecz ich zawartość (np. zupa). Przy opisie tych języków nie ma potrzeby wyróżnienia w każdym z tych wyrazów oprócz znaczenia ‘naczynie’ dodatkowo znaczenia ‘zawartość naczynia’. Wystarczy wskazać, że dowolna nazwa naczynia może być wykorzystana dla oznaczenia jego zawartości. [Zasadę tę można rozciągnąć również na inne przedmioty, które mogą posiadać jakąś zawartość (zbiorniki, pomieszczenia itp.), por. sala zaczęła bić brawo, klasa roześmiała się].

UZUPEŁNIENIA l KOMENT ARZE. Panuje powszechny pogląd, że różnica między polisemią a homonimią ma charakter genetyczny, a więc diachroniczny. We współczesnym jednak językoznawstwie, w którym rozróżnia się starannie synchroniczne i diachroniczne spojrzenie na język, podkreśla się, że z synchronicznego punktu widzenia odróżnianie polisemii od homonimii jest bezpodstawne.

4.5. Podstawowe relacje semantyczne

Przez relację semantyczną najczęściej rozumie się określony związek dwóch elementów systemu językowego; inaczej: związek powtarzalny w całej serii elementów o podobnej charakterystyce semantycznej. Jeśli A pozostaje w relacji semantycznej do B, to znaczy, że między znaczeniem A a znaczeniem B istnieje proporcja semantyczna, czyli zależność powtarzająca się w serii par elementów. Relacjami semantycznymi są np.: stosunek nadrzędności i podrzędności znaczeń (hiperonimia i hiponimia), synoni-mia, homonimią, antonimia. Relacja semantyczna może być porównana z określonym typem opozycji fonologicznej - opozycją proporcjonalną (A. Markowski, Antonimy

181