Mi� u dzieci rezus�w9

i manipulować nimi; dzieci ludzi wykazują ten sam rodzaj opóźnionej reakcji na bodźce wzrokowe. Znany jest wyraźny wpływ tych bodźców również na zachowanie się wielu innych młodych zwierząt. Austriacki zoolog Konrad Lorenz opisał proces nazwany wdrukowaniem ^z. Wykazał on, że pisklęta niektórych gatunków ptaków przywiązują się do pierwszego dostrzeżonego przez nie poruszającego się przedmiotu, którym w warunkach normalnych jest ich matka. Jest także prawdopodobne, że określone dźwięki, a nawet zapachy mogą odgrywać pewną rolę w normalnym procesie rozwoju psychicznego.

Głębokość i trwałość przywiązania do matki zależy nie tylko od rodzaju bodźców odbieranych przez młode zwierzę, ale także od momentu, w którym one na nie działają. Eksperymenty z kaczkami wykazały, że wdrukowanie przebiega najłatwiej w czasie krytycznego okresu bezpośrednio po wykluciu się; po przekroczeniu pewnego okresu życia wdrukowanie w ogóle nie jest możliwe. Doświadczenie kliniczne uczy, że ludzie, którzy byli pozbawieni uczucia w dzieciństwie, mogą mieć później trudności w tworzeniu związków uczuciowych. Nasze wstępne eksperymenty z małpami dowiodły, że reakcje uczuciowe tych zwierząt rozwijają się, lub zanikają, według podobnego schematu.

Na samym początku naszej pracy badawczej utworzyliśmy główną grupę kontrolną złożoną z 4 noworodków małpich, którym uniemożliwiliśmy fizyczny kontakt zarówno z zastępczą matką, jak i z innymi małpami. Po około 8 miesiącach umieściliśmy je w klatkach z obiema matkami: z drutu i z materiału. Początkowo bały się obu zastępczych matek, ale w ciągu kil-

¹ Patrz artykuł E. H. Hessa „Wdrukowarie” u zwierząt, s. 97 (przyp. red. poi.).

ku dni zaczęły reagować na nie w podobny sposób, jak inne małpy. Wkrótce spędzały niecałą godzinę dziennie z matką z drutu i 8 - 10 godzin z matką z materiału. Jednakże małpy chowane z matką z materiału

100-t-1-

I    I

z otarta matkami    od 2W dnia życia

Ryc. 54. Kontakt z matką we wczesnym dzieciństwie wywołuje silną 1 niezmienną preferencję matki z materiału (słupki kratkowane) nad matką z drutu (słupki czarne). Małpki pozbawione wczesnego kontaktu z matką po zetknięciu się z matką zastępczą wykazywały słabo zaznaczoną preferencję, a po rozłące z tą matką, szybko traciły nabytą uczuciowość.

od urodzenia, spędzały przy niej prawie dwukrotnie dłuższy okres czasu.

W teście „otwartego pola” nasze małpy-„sieroty” w dużo mniejszym stopniu niż inne małpy czerpały otuchę z obecności matki z materiału. Brak fizycznego kontaktu podczas pierwszych 8 miesięcy życia wyraźnie wpłynął na ich zdolność do rozwinięcia pełnej, normalnej uczuciowości. Jeszcze inny objaw zmian psychologicznych spowodowanych wczesną utratą matki udało się nam zaobserwować w okresie, gdy badaliśmy, w jakim stopniu może przetrwać przywiązanie do matki u młodych małp. Dzieci wychowywane od urodzenia z matką z materiału i oddzielone od niej po

125