PICT0003

Ś

ó+TT/nńt i notariusza — stanowisko to obejmują dawni kapelani dworscy *. NV oznacza to, aby tytuł kapelana byt jednoznaczny z tytułem notariusza. Ha przestrzeni XII i XIII wieku kapelani mają niewątpliwie różne funkcje w zależności od zakresu czynności i umiejętności, podczas gdy pisarze i notariusze, wymieniani od trzeciego dziesiątka XIII wieku, spełniają wyłącznie funkcje kancelaryjne.

Obok, czy w obrąbie capelii istniało jeszcze jedno urządzenie dworskie, mianowicie skryptorium, miejsce spisywania ksiąg, psałterzy, pism. Ustalenie miejsca skryptorium w hierarchii dworu książęcego jest o tyle trudne, że nie dysponujemy o nim pewnymi wiadomościami. Nie można jednak odrzucić przypuszczenia, że było ono związane z eapellą książęcą, jeśli nie organizacyjnie, to przez osobę jej kierownika, którym był zapewne kanclerz. Kanclerz więc kierujący poważnym zakresem spraw, dysponował początkowo kapelanami (z capelii) i pisarzami (z capelii lub skryptorium), a od trzeciej dekady XIII w. — notariuszami.

Ten schemat organizacyjny można przedstawić Jak następuje

kanclerz

captfla —	f skryptorium.	l notariat —
reprezentacja, liter-	czynności pisarskie.	£ od poł. XIII w.
gla. administracja	obsługa biblioteki	czynności kancela-
dworska, Sprawy kle-		ryjne, uwierzytelnia-
tane przez kanele-		nie 1 sporządzanie
rza, czynności kan-		dokumentacji czyn-
celafyjn* (+ do poi. XIII wieku)		noścl prawnych

Określenie rozpiętości zadań kancelarii aż do połowy XIII w. utrudnia fakti że nie występuje ona ani z nazwy, ani z opisu czynności. Pierwszy raz z określeniem cancellaria w znaczeniu urzędu spotykamy się w końcu XIII w. W r. 1298 znajdujemy w dokumencie Henryka Glogowczyka zwrot j Contfilaria regnl (dok. z 24 czerwca 1298, KDW I 787), zaś w dokumencie Jakuba, arcybiskupa gnieźnieńskiego z r, 1298 (Kraków, Bibl. PAN, Teki Majkowskiego, rps 25Ó8) — określenie ad cancellariam nottram. Jest to | Już jednak okres, w którym na ówczesnych dworach książęcych 1 biskupi' h dbsery/ujwnjr takie formy pracy kancelaryjnej, że z nich możemy od-> tworzyć organizację urzędu kanclerskiego,

Jednakże zakres prac kancelaryjnych w końcu XII w. jest stale jeszcze wąski, słownie więc twierdzi A. Gieysztor, że w tym okresie mamy do

• Wp. Mkap»tan liszka Białego, późniejszy podkanclerzy; Aleksy, kapelan IMeałaWa KwptKlwH, późniejszy podkanclerzy; Piotr, kapelan Przemyśla I, póż-nlejM? notartoi>, a potem kanclerz Bolesława Pobożnego. Por. K. Ma leczy A-*kl. Zera* dyploinal«ki polski*) wieków średnich, Wrocław IBM a, U3 Ho, 141, . Ml,

• ł< ftłellśsk*. Kenrelerte 1 dok amen ip wielkopolski* XIII wieku, War-na-ea 1N7, a IŻ,

ćżynienla z prekancelarią, różną jakościowo od późniejszego 'urzędu notariatu czynności prawnych, jakim stała sir; kancelaria książęca w Polsce I

jfcoło połowy XIII v Należy tedy sprostować stanowisko niektórych

daczy utożsamiających pozycję kanclerza w XI i XII w. z istnieniem j zorganizowanego notariatu książęcego.

Podobnie przedstawiała się w tym okresie rola kanclerzy i capelii na dworach węgierskim i czeskim. I tak na dworze Władysława II Przemyślidy (1140—1173) działał kanclerz, któremu podlegali kapelani zorganizowani ( v/ capelii (która np. w zakresie liturgii obsługiwała dwa kościoły). Do I głównych zadań kanclerza należały sprawy związane z polityką zagra- j niczną, on też redagował korespondencję dyplomatyczną, mając do pomocy / w jej spisywaniu jednego z kapelanów*.

W XII w. kancelaria dworska (być może capella) współdziałała w za- i rządzie książęcym oraz sprawowała w potrzebnym zakresie funkcje pisar- ’ skie i uwierzytelniała dokumentację czynności prawnych.

Personel kancelaryjny XII w. Imiona kanclerzy polskich w XII w. są po części znane. Pierwszy z nich. wspomniany w latach 1112—1113, to Michał na dworze Bolesława Krzywoustego. Z lat 1145—1147 pochodzi wiadomość dokumentowa o Janie i Peanie, kanclerzach Władysława Wygnańca, Bolesława Kędzierzawego i Mieszka Starego⁷. Na przestrzeni lat 1112—1200 znane są nam imiona dziesięciu kanclerzy polskich *. Mieszko Stary miał w 1153 r. kanclerza Radwana, a ok. 1186—1167 — Cherubina, obaj uzyskali z czasem godność biskupa poznańskiego. U schyłku XII w., w r. 1180, pojawia się na dworze Kazimierza Sprawiedliwego podkanclerzy Piotr (KKKr I. 4). Jest to jedyna wzmianka z tego wieku o istnieniu stanowiska podkanclerzego na dworze książęcym, jednak nie ma podstaw do przypuszczeń, że tylko Piotr uzyskał je sporadycznie, łub że było to stanowisko kanclerza sandomierskiego z tytułem podkanclerzego podporządkowanego — kanclerzowi krakowskiemu (jak przypuszczał W. Kętrzyński w Studiach nad dokumentem XII wieku). Przyjąć należy, że przy odpowie-

*A. Gieysztor, Nad tta tulem Ifczyeklm lltO r. Odnaleziony oryginał bulli Aleksandra III z r. lim. Ktlęga parnUftkotoa 150-tecia Archiwum GlAwnrgo Akt »    Dawnych. Warszawo IMS. s. IM.

*    Cetkotlotentkś dtplomatlka, I, pod red. J. Scbónka, A. HóMavy. Z. Flaly. Pruta IMS, a. M.

i Michał: Galii Anonyml Cronlca teu getta ducum sine princtpum polonorum, wyd. K. Maleczy/iskl. MPH, Sarin nova II. a. I; Jan I Pean. w dok. anL Humbołda, legata papieskiego z 2 marca 1147 r. (KDW I 12; Budkowa, Repertorium nr 44) I w dok. podrob. Mieszka z 28 IV 1145 (KDW I 11; Budkowa. Repertorium nr 42).

•    K Malec zyóskl, O kanclerzach polskich XII wieku, Kwart hlst., t 42. 1028; tenże, Zoryt dyplomatyki poltklef..., a. 9t—9t.

143