skanuj0013

142 (FIGURY RETORYCZNE) - FIKCJA LITERACKA

m.in.: figurae verbonim, schemata Sexeos, figurae elocutionis). Powszechnie- przyjętą zasadę tego podziału sformułował Cyceron: „Figury słów i myśli są prawie niezliczone [...] ale ta zachodzi między jednymi a drugimi różnica, że za odmianą słów niknie figura słów, gdy przeciwnie, figura myśli pozostaję, jakichkolwiek słów użyć zechcesz” (O mówcy, ks. III, LII). Kwintylian określił f. myśli jako te, które „in sensibus sunt” i „ad mentem pertinent” (polegają na sensie i należą do dziedziny umysłu), f. mowy zaś jako te, które „in verbis sunt” (polegają na słowach). Z punktu widzenia działów retoryki pierwsze należą do dziedziny inventio, drugie do elocutio (-» retoryka) i tylko te ostatnie mają charakter ściśle stylistyczny. Ze względu na przydatność w spełnianiu zadań impresywnych (-*■ funkcja impresywna) stawianych przed wypowiedzią retoryczną i poetycką grupowano f. myśli w trzech zespołach (podział taki występuje m.in. u M.K. Sarbiewskiego): 1. figurae ad do-cendum, tj. mające na celu pouczenie (m.in. —* sentencja, -* dygresja, —> parenteza, -> distri-butio); 2. figurae ad delectandum tj. mające sprawiać przyjemność (m.in. -* asteizm, -> con-cessio, -» prozopopeja, «* praeteritio); 3. figurae ad movendum, tj. mające wywołać wzruszenie (m.in. -* eksklamacja, —► aversio, ->■ apo-siopesis, -> supplicatio). W obrębie f. mowy wyróżniano, dość niekonsekwentnie, grupę kilku do kilkunastu tropów, traktowanych jednakże przez wielu teoretyków wymowy jako zjawisko stylistyczne nie mieszczące się już w obrębie f.r. (Cyceron, Kwintylian). Tropem nazywano takie niezwykłe użycie jakiegoś wyrazu lub zwrotu, że funkcjonował on w danym tekście jako zastępnik i ekwiwalent innego wyrazu lub zwrotu, który wystąpić powinien na tym miejscu zgodnie z obyczajem językowym. Między wyrażeniem użytym a domniemanym musiała istnieć więź znaczeniowa lub przedmiotowa, która usprawiedliwiała tę zamianę, motywując trafność stylistycznej inwencji, a zarazem zapewniając wypowiedzi ozdobność i niezwykłość. Z dzisiejszego punktu widzenia tropy dają się interpretować jako przekształcenia semantyczne polegające na przydaniu nowego znaczenia wyrazowi wprowadzonemu w obce mu dotąd związki słowne. Do tropów należą więc wszelkie odmiany -> metafory. Całkowicie odmienne od klasycznego rozumienie genezy i funkcji tropów oraz f.r. wprowadził do myśli europejskiej G. Vico. Według jego interpretacji nie powstały one jako celowe upiększenia i przekształcenia mowy prozaicznej, lecz stanowiły przyrodzony i konieczny środek ekspresji w mowie pierwotnej, która ze swej natury była mową poetycką, istniejącą wcześniej niż prozaiczna. Koncepcja ta zaważyła na lingwistycznym światopoglądzie romantyków i symbolistów. Współczesna nauka o stylu zmierza do włączenia zjawiska tropów i f.r. w obręb badań nad semantycznymi mechanizmami budowania wypowiedzi. Por. teoria trzech stylów.

Lit.: L. Arbusow, Colores rhetorici, 1948; Demetriusz, O wyrażaniu się, [w:] Trzy stylistyki greckie, oprać. W. Madyda, 1953; E. Faral, Les Arts poetiąues du XII^e et du XIII^e siecle, 1958; M.K. Sarbiewski, Wykłady poetyki, 1958; H. Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, 1960 (fragm. Tropy tłum. „Pamiętnik Literacki” 1971, z. 3); G.N. Leech, Linguistics and the Figures of Rhetoric, [w zbiorze:] Essays on Style and Language, red. R. Fowler, 1966; T. Todo-rov, Tropes et figures, [w:] Litterature et signifi-cation, 1967 (tłum. „Pamiętnik Literacki” 1971, z. 2); Du Marsais, Des Tropes, 1968 (prwdr. 1730); P. Fontanier, Les Figures du discours, 1968 (prwdr. 1821, 1827); J. Cohen, Theorie de la figurę, „Communications” 1970, nr 16; M. Nagnajewicz, Tropy w trzech stylistykach łacińskich, „Meander” 1971, nr 1, 1972, nr 1, 9; M. Poljakow, Historyczne modele tropów i figur, „Teksty” 1979, z. 5; M.T. Cicero, Ozdobniki mowy (fragm. De oratore), [w zbiorze:] Rzymska krytyka i teoria literatury, red. S. Stabryła, 1983; zob. też metafora, retoryka, styl retoryczny, teoria trzech stylów, aos

Figury słów zob. Figury retoryczne

Fikcja literacka (< łac. fictio = kształtowanie; ang. fiction, fr. fiction litteraire, niem. Fiktion, ros. Jiumepamypmn (fiuKifun) — właściwość —> świata przedstawionego dzieła polegająca na tym, że jest on tworem „wymyślonym” przez autora, nie dającym się weryfikować przez zestawienie z rzeczywistością zewnętrzną wobec dzieła, konstrukcją wyobrażeń wyrosłych ze znaczeń słów i zdań tekstu literackiego, mającą własną logikę oraz autonomiczne uzasadnienia. Fikcyjność znamionuje świat przedstawiony niezależnie od tego, czy ma on charakter realistyczny (-» realizm), czy fantastyczny (-* fantastyka); nie jest jednak cechą przysługującą mu w sposób równomierny: pewne jego elementy (np.