skanuj0021

44 WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

i empiryczności pojęć teoretycznych oraz na strukturalną i funkcjonalną naturę wyjaśniania (E. Nagel).

Sumując dotychczasowe uwagi o metodologii nauki, można powiedzieć, że faktycznie stanowią ją badania kompleksowe (logiczne przede wszystkim, ale i humanistyczne tudzież filozoficzne), dotyczące rodzajów i struktur czynności naukotwórczych oraz budowy, funkcji i rozwoju teorii naukowych. Nie jest ona empiryczną teorią nauk, lecz raczej logiczną i filozoficzną. Posługuje się głównie metodą logicznej analizy i rekonstrukcji czynności badawczych oraz ich kodyfikacji. Zmierza natomiast do konstrukcji ogólnych modeli optymalnego (racjonalnego i sprawnego) postępowania naukowego oraz ich uzasadnienia ze względu na cel, -jaki stawia sobie nauka. Jest więc dyscypliną opisową, wyjaśniającą (filozoficznie) i praktyczną, bo usprawiedliwia ostatecznie naukowe metody rekonstruowane lub projektowane. Metodolog nauki nie może się ograniczyć tylko do rekonstrukcji logicznej (racjonalnej) postępowania badawczego (jak chce np. W. Stegmfiller), bo nie mógłby rozwiązać problemu rozwoju (doskonalenia) nauki. Nie ma ponadhistorycznego kryterium oceny poznania naukowego. Aby zrozumieć naukę jako dziedzinę kultury umysłowej, nie wystarczy badać formę i treść nauki, lecz trzeba analizować i krytycznie oceniać genezę, uwarunkowania, filozoficzne założenia, zależności i cele nauki (H. Rombach).

Rezultaty metodologii nauk nie są zawsze jednakowe dla wszystkich typów poznania naukowego. Procedura naukowa nie zawsze daje się bowiem jednoznacznie zdeterminować. Uprawiający niektóre dyscypliny kierują się przede wszystkim intuicją, zwyczajem panującym w określonym środowisku, a nie wyraźnie podanymi dyrektywami. Rekonstrukcja tych ostatnich wymaga przyjęcia czasem zbyt wielu alternatywnych założeń. Trudno zaś budować ścisłą teorię metod, jeśli te nie są jeszęze skodyfiko-wane. A tylko w naukach dedukcyjnych zachodzi taka sytuacja, że potrafimy w zasadzie wyczerpująco podać reguły określające sposób budowania ich języka i uznawania ich tez. W naukach empirycznych daleko jeszcze do tego stanu (ważną rolę odgrywa tu odpowiednie opracowanie metodyki poszczególnych dyscyplin). Najbliższe kodyfikacji są metody niektórych dyscyplin przyrodniczych, a przede wszystkim fizyki, będącej w wielu partiach systemem twierdzeń formułowanych nie w języku potocznym, lecz sztucznym, dla którego dane są dyrektywy semantyczne¹.

Omówieniu przedstawionej wyżej sytuacji poświęcono sporo miejsca w tym celu, aby łatwiej wyjaśnić to, czym jest metanauka. Dosłownie i potocznie termin ten oznacza coś, co jest poza nauką czy ponad nauką, czy wreszcie naukę o nauce. W technicznym sensie nazwą metanauka oznacza się specjalną dyscyplinę formalną, która ostatnimi czasy wyodrębniła się ż metodologii nauk. Przedmiotem jej badań jest nauka-system pojęta idealnie, posiadająca skodyfikowane reguły jej budowania. Czyniąc system tych reguł punktem wyjścia swoich dedukcji, dochodzi w rezultacie -do twierdzeń o badanej nauce, np. do tego, czy jest niesprzeczna,.zupełna, czy posiada w swym języku wszystkie formuły rozstrzygalne, jakie są jej modele itd. (K. Ajdukiewicz). Z metanauk rozwinęły się dotychczas metamatematyka i metalogika². Są to dedukcyjne teorie systemów sformalizowanych matematycznych i logicznych, nie tylko konkretnie zbudowanych przez kogoś, lecz także idealnych, zdeterminowanych jednoznacznie za pomocą reguł formowania i uznawania wyrażeń (o charakterze zdaniowym).

Psychologia nauki dotyczy głównie twórczości naukowej. Chodzi zwłaszcza o to, na czym polega swoistość procesów psychicznych, które prowadzą do twórczych osiągnięć, oraz jakie motywy skłaniają do wyboru zawodu uczonego, następnie o typologię pracowników nauki ze względu na uzdolnienia do poszczególnych typów wiedzy oraz rodzajów pracy badawczej (np. myśliciel, organizator badań, technolog badań), metodykę poszczególnych dyscyplin i psychohigienę pracy naukowej oraz uwarunkowania psychiczne działalności naukowo-twórczej³.

Socjologia nauki ujmowana była różnie. Studia socjologiczne nad wiedzą powstały głównie w Niemczech (M. Weber, M. Scheler, K. Mannheim, Th. Adorno) i w amerykańskiej szkole R. K. Mertona. Dotyczyły różnych aspektów intelektualnego życia społeczeństw (związek ideologii ze społeczeństwem, społeczne uwarunkowania zdobywania i przekazywania wiedzy, rola inteligencji w społeczeństwie). Dzisiejsza socjologia nauki bada współzależności między nauką a innymi dziedzinami i tworami kultury oraz między rozwojem nauki a rozwojem społeczeństwa. Zajmuje się zwłaszcza warunkami pojawiania się nauki w różnych społeczeństwach, rozwojem i recepcją idei naukowych, ich społecznymi uwarunkowaniami i funkcjonowaniem. Bada także strukturę i funkcjonowanie instytucji nau-

Przy tej okazji warto zwrócić uwagę na trudności w jednolitym ocenianiu dzieł naukowych. Istnieje wiele prób znalezienia kryteriów możliwie adekwatnie ustalających wartość pracy naukowej.

Należy przypomnieć, że nie mówi się tu o metascience jako o kierunku w teorii nauki, zapoczątkowanym przez G. Radnitzky'ego i H. Tornebohma, a akcentującym moment heurystyczny procesu naukowo-badawczego.

Szczególnie aktualne są dziś ponadto problemy pychologiczne pracy zespołowej.