skanuj0034

żą od typu schorzenia psychosomatycznego, zarówno w przypadku choroby wieńcowej, jak i w przypadku choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy (Kumor i wsp., 1988).

Drugi wniosek wynikający z badań korelacyjnych między typem A zachowania i temperamentem wskazuje z jednej strony na wrodzone predyspozycje przejawiające się bądź bezpośrednio tzw. reaktywnością sercowo-naczyniową na stres (Rosę, 1988; Pitner, Houston, Spiridi-głiozzi, 1983), bądź pośrednio temperamentalnymi korelatami ryzyka chorób wieńcowych, czyli typem A zachowania (Eysenck i Fulker, 1983; Houston, 1983).

Po trzecie - stwierdzono empirycznie, że typ A manifestuje się w podobny sposób u dorosłych, jak i u dzieci (Chesney, 1981), lecz stanowi większe ryzyko choroby wieńcowej u mężczyzn niż u kobiet. Interpretacja tego ostatniego zjawiska dokonywana jest na podstawie danych biograficzno-profesjonalnych i teorii ról społecznych, w których przypisuje się większą aktywność zawodową i większe obciążenie stresowe rolom męskim (Ortega i Pipal, 1984; Jarvikoski, Harkapad, 1988; Byme i Reinhart, 1989) lub w przypadku, gdy kobiety funkcjonują w tzw. zawodach męskich (dyrektor, minister) (Greenglass, 1987). Istnieje jednak szereg danych, które nie potwierdzają korelacji między ilością zdarzeń stresowych w codziennym życiu, typem A zachowania i ryzykiem choroby wieńcowej (Burkę, 1988; Hart, 1988) lecz raczej z nieumiejętnością radzenia sobie ze stresem (Fontana, Dovidio, 1984).

Czwarty wniosek z badań, dotyczący sugestii odnośnie do podwyższania odporności na stres, poprzez oddziaływanie wychowawcze doskonalące umiejętność radzenia sobie ze stresem. Dotyczy to w pierwszym rzędzie „wyciszania się wewnętrznego” poprzez np. opanowywanie agresji (Check, Dyck, 1986), wzbudzanie tzw. pozytywnych nastawień, redukcję wrogości (Diamond i wsp., 1984; Strube i wsp., 1984), unikanie autorytarnego stylu dominowania (Ray i Si-mons, 1982) lub podwyższanie poczucia własnej wartości w przypadku zaniżonej samooceny (Henley i Fumham, 1989).

Ten ostatni, czwarty wniosek jest nieco kontrowersyjny, gdyż pozostaje w sprzeczności z tzw. naturalnymi skłonnościami do zachowań, składających się na opisany powyżej syndrom Typu A.

Piąty wniosek zwraca uwagę, że istnieją przesłanki teoretyczne i empiryczne wskazujące, iż Typ A zachowania może być ryzykiem dla powstania innych chorób, co pośrednio świadczy, że może być traktowany jako korelat słabej odporności na stres, w znaczeniu omówionym dotychczas, jako naturalna zdolność osobnicza radzenia sobie ze stresem.

Owa naturalna zdolność, jak wynika z dotychczasowych rozważań, może być traktowana zaledwie jako baza, która sprzyja kształtowaniu się właściwej odporności na stres w sensie psychologicznym, będąca podstawą uczenia się różnych strategii radzenia sobie ze stresem.

4.2.2. Odporność na stres jako nabyta umiejętność radzenia sobie ze stresem (Coping stress)

S. Epstein (1983) zwraca uwagę, że poza naturalnymi zdolnościami wyznaczającymi określony zakres odporności na stres zaakcentować trzeba istotną dla człowieka jako gatunku zdolność uczenia się, dzięki której człowiek pozbawiony gotowych programów radzenia sobie ze stresem (instynktów) może nauczyć się nowych sposobów radzenia sobie ze stresem. Jak już wspominaliśmy wielokrotnie, powołując się na Epsteina, człowiek dysponuje dwoma podstawowymi systemami uczenia się: prewencyjnym i patologicznym.

Systemy te oparte na naturalnych zdolnościach intelektu człowieka do radzenia sobie w nowych, zmieniających się sytuacjach życiowych, wyznaczają jego ogólną sprawność umysłową nazywaną często przez psychologów inteligencją (Berlyne, 1969).

Istotą owych zdolności jest nie tylko umiejętność biernej adaptacji do warunków otoczenia lecz przede wszystkim możliwość celowej aktywności, która wyznacza różnorodne sposoby radzenia sobie ze stresem. Będą one przedmiotem rozważań tej części książki.

4.2.2.I. Indywidualna umiejętność radzenia sobie ze stresem

Z rozważań w poprzednich rozdziałach wynika, że autorzy różnych koncepcji stresu psychologicznego różnie nazywają aktywność podmiotu w konfrontacji stresowej. I tak, np. zwolennicy psychoanalizy wyróżniają mechanizmy kontroli i mechanizmy obronne; przedstawi-

355