skanuj0099 (2)

188 Słowotwórstwo

-yn w młyn ■yt(o) w kopyto -żń w bojaźń przyjaźń ■ek(i) w daleki

-k(i) w bliski cienki krótki lekki prędki niski płaski rzadki szorstki szybki wartki wąski wielki wiotki -ok(i) w głęboki szeroki wysoki

-r{y) w dobry mokry pstry ostry mądry szczodry stary piękry (por. upiększyć <- upiękrzyć).

Także wśród przedrostków można wymienić kilka z zatartą wyrazistością. Tu należą:

pa- W' pamięć parob(ek) pachoł(ek) pagórek padół pro- w prowadzić prorok (zresztą pro- ■wielu innych języków słowiańskich zastępuje polszczyzna przedrostkiem prze-, np. scs. probiti proseótiti propoaMb, por. poi. przebić przeświecić przepowiedz są- w sąsiad sąsiek, stp. sąpierz wą- w wąwóz wądół. stp. wąwel.

§ 13. Staropolskie imiona osobowe jako przykład zamierającej z czasem struktury słowotwórczej

Nie tylko poszczególne formanty mogą z czasem utracić swoją wyrazistość, a zatem i samodzielność oraz odrębność morfologiczną, a wreszcie zdatność zastosowania w wyrazach nowotworzonych. Giną całe typy, formacje słowotwórcze, kiedy zmiana warunków życiowych odbiera rację trwania powołującej jo do bytu operacji słowotwórczej. Pouczającym przykładem takiego procesu historycznego są staropolskie imiona osobowe.

Najstarożytniejszą i najczystszą ich warstwę stanowią imiona dwuczłonowe, tzn. wyrazy złożone. W pierwszym członie może wystąpić:

a)    forma czasownikowa, np. Bądzieciech Borzysław Borzywoj Bronisław Chwalibog Cieszymysł Czcibor Falimir Gościrad Kazimir Miecisław Micislaw Naczęsław Racibor Sędzimir Stanisław Stoigniew Zbygniew Zdzisław Zelistryj-,

b)    temat rzeczownikowy, np. Bogodan Bogumił Gniewomir Mirosław Sławomir Wirzchoslaw Wojciech-,

c)    forma przypadkowa rzeczownika lub zaimka, np. Boguchwał Bogusław Siestrzemił Sobiesław;

d)    temat przymiotnikowy, np. Białowąs Częstomir Drogomił Świętopełk Bolesław Wielisław Wyszebor;

e)    temat zaimkowy, np. Mojmir Wszerad (obok Świerad);

f)    przysłówek, np. Domarad Spycigniew (spyci 'nadaremnie');

g)    przyimek, np. Biezdziad (bież późniejsze bez) Przemyśl Sąbor Zawid;

h)    skrócony pierwszy człon, np. Pochwał z— Bogochwał, Ciesław Gie-

szysław, Ludmił Ludzimil, Wisław z= Witoslaw, Wrotsław    Wrocław)

z- Wrocisław.

Człon dragi stanowią rzeczowniki męskie lub żeńskie, np. Bogodar Dzirżykraj Biezuj Boguwola Bogusław.

Istniała też możność przestawiania członów, stąd pary typu Bralumil i Miłobral, Mirosław i Sławomir.

Ponieważ pełne dwuczłonowe imiona były dla powszedniego użytku za długie, upraszczano je w różny sposób. Skracano więc część członu drugiego, jak np. w Bronisłt— Bronisław, MyHimz— Myślimir, albo w ogóle go usuwano, np. w Bliz £. Blizbor, za eo człon pierwszy mógł otrzymać formant pieszczotliwości -cii, -ich, -ech, -och, -ach, np. Bołech Czesłoch Miłich Gosiach, albo -sz, np. Bogusz Budzisz Gniewosz Przybysz-, albo -ek, -ka, -ko, np. Jjutek Więcka Chwałko Witko, albo wreszcie -ak, -ik, -on, -en, -ec, -ęta, -ota, np. Mysłak Bronik Milik Miron Lubien Bogdaniec Bo-żęta Radzięta Mirota.

Całe to bogate, na prasłowiańskich zasadach słowotwórczych oparte, imiennictwo pogańskie ginie poza nielicznymi przeżytkami, które zachowały się już to jako imiona, np. Bronisław Stanisław Wojciech Bogusława, już też funkcjonują z czasem jako nazwiska rodowe, np. Chwalibóg Mirota. Dzieje się to pod -wpływem chrześcijańskiego zwyczaju nadawania przy chrzcie imienia jakiegoś przez kościół uznanego świętego. Zaczyna się to już w XII w., bardzo rozpowszechnia w XIII w. Zrazu przypodabniano brzmienie tych obcych imion, poddając je rodzimym sposobom skracania i spieszczania, np. Pietrek Pietrzyk Piech, Paszek Paś Pach (Paweł), Kuba Jakusz Kusz, Michnik, Grcymefc (Peregrinus), Machna (Maria i Magdalena). To znów tłumaczono na polski: Siloesler — Lasota, Ignaiius — Żegota. Na tle różnych fonetycznych uproszczeń oraz kojarzenia z rodzimymi rdzeniami zmieniały się obce oryginały do niepoznania, np. Hieronim — Jarosz, Dionizy — Dziwisz, Florian — Tworzyjan, Hektor — Jaktor, Jazon — Jaksa, Horacy — Jaracz, Hilary — Larysz, Amadej — Madej, Teodoryk — Szczedrzyk, Benedykt — Bień Bieniek Beneda Benesz Benisz, Bonifacy — Bończa, Kunegunda — Kinga. W zasadzie w XVI w. dawne słowiańskie imiona narodowe zanikają, także spolszczenia obcych imion wychodzą z użycia jako imiona, utrzymując się nieraz w funkcji nazwisk. Zwycięstwo odnoszą imiona obce z nie zmienionym lub nieznacznie tylko zmienionym brzmieniem oryginału. W XIX w. w sposób sztuczny usiłuje się powołać do życia te zamarłe formacje, dodając każdemu imieniu świętego kościelnego jakiś odpowiednik słowiański, przy czym wprowadza się wiele wyrazów w świetle historii języka sfałszowanych.