skanuj0116

222 Slowotwórstwo

watych, tyle krajowego nieszczęścia (w-. XVII); wyraz zbroica miał znów znaczenie 'zbroi wspaniałej, przepysznej’.(w. XVII). W staropolszczyźnie zaś przeciwnie, formant -ic(a) miał funkcję deminutywną (por. § 32, 5).

2.    -idł(o)^-ydł(o), formant wyosobniony z tworów typu czern-i-dło straez-y-dbo (por. § 27, 4), w którym oraz -dlo stanowią, dwa odrębne morfemy. Formant ten nip tyle pogrubia, ile przede wszystkim, a nieraz wyłącznie uwydatnia niechętną, lekceważącą, pogardliwą postawę mówiącego, np. chanńdło wierszydło piśmidlo sztuczydło romansidło. Jest to formacja bardzo młoda; nie wszystkie wyrazy tu należące notuje nawet Słownik warszawski, a niektóre opatruje uwagą, że są rzadko używane.

3.    -isk(o)\\-ysk(o.) i- *-f»Ł(o). (por. §30, 7); ten formant uwydatnia niekiedy nadmierną wielkość -przedmiotu, np. pannisko zębisko pokoisko ktębisko błocisko wąsiska; przeważnie jednak wyraża raczej pogardliwą, lekceważącą, czasem współczującą postawę, czemu może towarzyszyć funkcja augmentatywna, np. chłopisko konisko wilczysko ptaszysko płasz-czysko, a Linde notuje około 140 wyrazów tego typu. W starszej polszczy-źnic uwydatnia ten formant raczej odcień pejoratywny (lekceważący), np. igrzysko 'zabawka’, ręczysko (w. XV i XVI), który rozwinął się na podstawie zupełnie z czasem zwietrzałego znaczenia deminutywnego; znaczenie to zaświadczają takie przykłady, jak rżysko 'źdźbło’, ściernisko 'koniec źdźbła’, chośeisko 'mała miotła’ (w. XV).

W gwarach kaszubskich występuje w tej roli sufiks -iszczę, np. bato-żyszcze, białyszcze 'babsko’ (por. białka 'kobieta’), czapczyszcze 'czapisko’

4.    -sk(o) 4- *-tsk(o)', także i ten formant ma przede wszystkim znaczenie pejoratywne, czemu może towarzyszyć funkcja augmentatywna, np. cielsko łapsko babsko zielsko szkapsko choróbsko szopsko. Starym przykładem tej formacji jest drzewsko 'mary’ (w. XVI).

5.    -uch (por. § 32, 11), np. paluch staruch śmierdziuch gnieciueh.

§ 34. Rzeczowniki ogólnikowo pochodne

, Nic zawsze dany formant wprowadza treść swojej podstawy słowotwórczej w jedną z omówionych w poprzednich paragrafach wyraźną kategorię realnoznaezeniową, np.' działacza, czynnika pomocniczego, miejsca itp. W wielu przypadkach funkcja słowotwórcza formąntu rzeczownikowego wyczerpuje się w tym, że treść myślowa zawarta w pniu podstawowego rzeczownika, przymiotnika, czasownika, wyrażenia przyim-kowego

a) zostaje ukształtowana w najogólniej pojętą formację rzeczownikową i wcielona w klasę rzeczowników, tzn. formant ma funkcję w ogóle urzeczowuikowiającą (substantywizującą),

b) lub ten formant co najwyżej zaznacza jakiś bardzo nieokreślony, a przeto od wypadku do wypadku rozmaity, fakultatywny związek znaczeniowy treści myślowej wyrazu pochodnego i wyrazu podstawowego.

Taki rzeczownik nazwiemy ogólnikowo pochodnym, a funkcję tworzącego się formantu w wypadku a) — funkcją ogólnie strukturalną, w wypadku b) — funkcją fakultatywnie strukturalną.

Z ważniejszych wypadków tego zakresu należy wziąó przykładowo pod uwagę formanty:

1.    -ek w takich formacjach odliczebnikowych, jak wtorek czwartek piątek; odwyrażeniowych, np. nabłonek napitek przylądek przedsionek poniedziałek podwieczorek przymrozek-, w wyrazach złożonych, np. gryzipiórek. Taka funkcja formantu -ek jest bardzo stara i zaświadczona przykładami z XIV i XV w., np. namiastek 'potomek, dziedzic’, pośladek 'potomek, tył’, pośrodek, poszyjek ‘uderzenie w szyję’.

2.    -ec, np. koniec ociec palec czerwiec stolec wieniec (wszystkie z wieku XIV i XV) lipiec kamieniec.

3.    -ic(a), np. kamienica ławica pszenica stolica (w. XIV—XV), dzwonica okienica (w. XVI—XVIII), przyłbica nagolenica.

4.    -eń, np. kwiecień sierpień grudzień mięsień ropień, stp. dębień le-dzień.

5.    -ak, np. domak 'domownik’, dziwak, krzyżak, miedziak 'pieniądz miedziany’, mleczak 'samiec ryby’, wełniak 'tkanina z wełny’, wiatrajc, zębak 'zębata ryba morska’ (w. XVI—XVIII).

6.    Wiele innych formantów występuje sporadycznie w takiej funkcji ogólnie strukturalnej, np.

-aczk(a) w białaczka żółtaczka    ¹

-an w sprawdzian -ami(a) w męczarnia

-awic(a) w mgławica błyskawica ślizgawica

-owicz\-ewicz w balowicz cylindrowicz, śniadankiewiez dorobkiewicz -in(y) w urodziny imieniny chrzciny zaręczyny -iniec\\-yniec w koziniec 'zapach kóz’ i 'choroba nóg końskich’, kurzyniec •gnój kurzy’, gołębiniec 'gnój gołębi’

-kia) w trójka piąf ka setka porzeczka poziomka -k{o) w żółtko białko żelazko jabłko -ni(a) w pochodnia głownia

-ówk(a) w wiosnówka oknówka średniówka szarówka -us w całus.