0000051

198 Badanie kliniczne u: neurologii

REAKCJE EMOCJONALNE

Określenie „reakcje emocjonalne ' odnosi się tu do dającego się obserwować zachowania pacjenta, które odzwierciedla jego stan uczuciowy lub nastrój. Reakcje takie należy obserwować i notować u każdego pacjenta. Reakcje emocjonalne tworzą podstawową część życia codziennego, w obliczu zaś choroby lub groźby zachorowania nasilają się. Zarówno w chorobie psychogennej, jak też w organicznym schorzeniu mózgu owe reakcje emocjonalne mogą ulegać wzmożeniu, osłabieniu lub zmianom jakościowym.

W organicznym schorzeniu mózgu występuje brak napędu, nieodzownego do podtrzymywania wysiłku. W rezultacie napięcie uwagi jest krótkotrwałe i chory z trudnością utrzymuje jej sku penie. Mniej obchodzą go nieścisłości, często jest obojętny, apatyczny i roztargniony. Nieraz zajmują go sprawy nieistotne. Zarazem okazuje mniejszą zdolność utrzymywania należytej kontroli nad chwilowymi reakcjami emocjonalnymi. Występuje skłonność do uporu i szybkiego wpadania w złość z lada powodu. Sytuacja umiarkowanie smutna czy sentymentalna może spowodować u chorego z zajęciem mózgu płacz, podczas gdy zjawisko zabawne wywołuje nadmierny wybuch śmiechu (chwiejność afektywma). W stanach ciężkich i w przypadkach uszkodzeń obustronnych mogą występować nieopanowane wybuchy płaczu, śmiechu lub szału (nietrzymanie afektów).

Przypadki z łagodniejszym zajęciem mózgu przebiegać mogą z udziałem rozmaitych reakcji. Chorzy tacy mają ograniczoną zdolność przystosowywania się, ponieważ jednak niedostatecznie zdają sobie sprawę z tego, próbują często postępować — lub też oczekuje się tego od nich - jak gdyby znajdowali się na swym poprzednim poziomie. Gdy osoby takie stają w obliczu nowej sytuacji lub znajdą się pod działaniem stressu, dochodzi do rozwoju objawów „nerwicowych”. W niektórych przypadkach reakcja ta pojawia się w postaci stanu napięcia lub wyraźnego niepokoju. W innych przypadkach niepokój zostaje zamaskowany i kryje się pod postacią dolegliwości somatycznych, reakcji paradoksalnych, depresji i znużenia, porywczości lub uraźliwości. Niektórzy chorzy reagują uchylaniem się od nowych przeżyć. Reakcja swoista zależy w znacznej mierze od uprzedniego wzorca adaptacji. Tak więc u osobnika, który zdradzał w ogóle w swym życiu skłonności do reagowania histerycznego, może dojść w organicznym schorzeniu mózgu do nawarstwienia się histerii konwersyjnej.

Te zjawiska emocjonalne mogą również występować jako reakcja osobowości na jakąkolwiek chorobę mimo nieobecności organicznego upośledzenia czynności psychicznych. Dzieje się tak zwłaszcza, gdy choroba zagraża tak istotnym częściom ustroju, jak głowa i kręgosłup, łub gdy zachodzi niebezpieczeństwo porażenia. Interpretacja zjawisk emocjonalnych komplikuje sic z punktu widzenia medyczno-prawnego. Ponieważ objawy nerwicowe mogą być wyrazem zarówno uszkodzenia mózgu, jak i czynników psychogennych, rozpoznanie ustala się z konieczności nierzadko na podstawie danych towarzyszących, a nie samego rodzaju reakcji emocjonalnej. Próby na sprawność umysłową są w tym względzie szczególnie użyteczne. W większości przypadków obserwacja reakcji pacjenta na zbieranie wywiadów oraz na badanie przedmiotowe wystarczają do uzyskania oceny stanu afektywnego. Niekiedy jednak okazuje się konieczne badanie specjalizowane przy użyciu np. próby Rorschacha czy zestawienia osobowości wielofazowych (Minnesota).

Uwagi ogólne. Trudno w szczupłych ramach opisać swoiste metody wywoływania reakcji emocjonalnych. Obserwacje dotyczące takich reakcji zaczynają się od chwili, gdy lekarz zapoznaje się z badanym, i trwają przez cały czas wzajemnego kontaktu. Reakcje decydujące mogą pojawić się dopiero w chwili pożegnania. Samo zbieranie wywiadów może wywołać reakcje emocjonalne lub — co jest równie ważne — spotkać się z brakiem reakcji emocjonalnej. Pytania dotyczące miejsca urodzenia pacjenta, jego zajęcia i zainteresowań są zawsze pomocne w wywoływaniu reakcji. Do schematu wywiadów można wpleść odpowiednie żartobliwe powiedzenia lub też elementy wywołujące stan napięcia. Tego rodzaju taktykę trzeba stosować ostrożnie i z pewną subtelnością, aby nie przerwać kontaktu nawiązywanego z pacjentem. Reakcje emocjonalne winno się oceniać w związku z osobowością i kulturalnym środowiskiem danego pacjenta. Trzeba również mieć na względzie fakt, że choroba stwarza zwykle sytuację zagrożenia.

Stan napięcia i niepokój łatwo stwierdzić na podstawie ogólnego zachowania pacjenta, jak również objawów towarzyszących, np. zaczerwienienia twarzy, pocenia się, drżenia i przyśpieszenia akcji serca. Depresję zdradza ponury wyraz twarzy, przygarbiona postawa i spowolnienie reakcji. Wrogość i uraza mogą być jawne i widoczne. Pozornie uprzejmy i przesadnie opanowany pacjent może maskować ukrytą wrogość. Należy tu zauważyć, że okazywana lekarzowi wrogość rzadko kiedy skierowana jest osobiście przeciw niemu, trzeba ją więc traktować z jak największym opanowaniem. Pacjent, który posuwa się za daleko, mówiąc do lekarza „per ty” lub siadając na jego biurku, może być dotknięty schorzeniem mózgu. Pozorny brak zainteresowania poważnymi objawami choroby wskazuje na nieodpowiednią reakcję emocjonalną. Należy zwracać uwagę na nieopanowany śmiech lub płacz, na dziwaczne reakcje i negatywistyczne odpowiedzi.

SPRAWNOŚĆ UMYSŁU

Próby na sprawność umysłu dostarczają najlepszych wskazówek co do organicznego uszkodzenia mózgu i mogą być wykonywane dla potwierdzenia podejrzeń, które się nasuwają w myśl uwag wymienionych we wstępie do tego rozdziału. Próby te pozwalają umocnić wrażenie lekarza, iż emocjonalne reakcje