10017

WSTĘP

1 \\I\

tycznych P° klę_s.

i«7C7e i oddziaływanie klimatu niewoli oraz romar stereotypów zachowań społecznych w „krajobrazie

Stosunek Prusa do spadku po romantyzmie jest jednak daleki od jednoznaczności. Opinię zdecydowanie ujemna _ma w Lilce ten tvp dziedzictwa romantycznego, którym od czasu _{d0 CZ}asu posila sie czytając pisma „swego kuzyna Zygmunta" ' panna Izabela, by się utwierdzać w swoich górnolot. nvch fałszach (Prus-publicysta miał Krasińskiego za arystokratycznego marzyciela).

Ale przy sprawie idealizmu Rzeckiego i indywidualizmu Wokulskiego rzeczy się komplikują. Należy pi zecicż wysoko ocenić tak każe autor Lalki romantyczną wiarę pana Ignacego w ideały moralne, jego zdolność do poświęceń w imię przyjaźni i jego kult wartości niematerialnych. Należy szanować jego tęsknoty* do świata sprawiedliwości i jego upartą wiarę w niepodległość. Nie sama więc zasada idealizmu podlega tu zakwestionowaniu, lecz co najwyżej niektóre mity (zwłaszcza mit Napoleonidów. którzy uporządkują Europę), przejęte przez starego subiekta z dobrodziejstwem inwentarza po romantycznych idealistach. Wokulski nauczył się od romantyków ubóstwiania kochanki, byłoby jednak nieporozumieniem widzieć w nim tylko ofiarę romantyczno-romanso-wych miazmatów podobną powjedzmy — Emmie Bovary ze sławnej powieści Flauberta. W pewnym momencie bohater Prusa przeklina i odtrąca Mickiewicza jako winowajcę swoich nieszczęść: książkę z jego wierszami „cisnął [...] w kąt pokoju, aż rozleciały się kartki" (t. II, rozdz. IV). Ale po chwili zebrał je ze czcią, bo w istocie rozumiał, że Mickiewicz nauczył go jeszcze czegoś innego niż „idealizowanie kobiety”. Nauczył go mianowicie poczucia godności ludzkiej i dumy, słusznej niezgody na kłamstwa świata i walki o wielkie, szlachetne cele.

Gdyby Rzeckiemu i Wokulskiemu odjąć to, co jest w nich dziedzictwem romantyzmu, pozostałoby pierwszemu niewiele

LXXV

MIŁOŚĆ

nad nałogowe wegetowanie, drugiemu - niewiele nad omszo róbstwo, a groszoróbstwo, choćby i z sukcesem majątkowym nic należy do sfery wartości zalecanych przez Prusa Z lalki niedwuznacznie wynika, że ludzie, którzy w tym stuleciu nic „zachorowali na romantyzm, których duszy'romantyzm jakoś nie przeorał, w istocie nie dorośli do rozumienia swojego wieku. Są to bowiem ludzie pokroju pana Tomasza Łęckiego albo pokioju subiekta Mraczcwskicgo i piwoszów z renomowanej jadłodajni . „Wina więc romantyzmu jest to „wina" błogosławiona. W paryskiej scenie pogodzenia się Wokulskiego ze wspomnieniem Mickiewicza zawiera się zrozumienie tej „winy" jako odwagi głoszenia przez człowieka swej prawdy i protestowania przeciw krzywdzie, gdy tej krzywdy doznaje. Wokulski zaś wie, że tej krzywdy doznaje, że doświadcza poniżeń, że jest ofiarą feudalnych upiorów, które zadomowiły się w^r polskiej elicie społecznej⁷².

To były dla Prusa zasadnicze uwarunkowania cierpień psychicznych i depresji nerwowej ludzi pokroju Wokulskiego.

To jednak nie wyczerpuje w Lalce problemu.

IX. MIŁOŚĆ

Bo przy całej - i to znakomicie przedstawionej psycho-socjologii Wokulski uwikłany jest w miłość. Na tle polskich wątków romansowych w powieściach ten — w Lalce - ma dziwnie nietypową Strukturę i funkcję, niesprowadzalną ani

⁷² Konkluzją rozważań U. M a r k i c wic za na ten tema jest stwierdzenie: ..klęska romantyzmui me jest w Lalce jego ideowym" (H. M a r k i c w i cz. Pozytywna w°b" skiego [w:] H. Markiewicz, Świadomość >>>eratur^

i szkice. Warszawa 1985. s. 280).    Taca Sowa

w książce Problemy polskiego romantyzmu, Sc c , p pod red. M. Żmigrodzkiej, Wrocław \)s\.