1 (108)

216 Proza o tematyce przyrodniczej

kiej. W innej opowieści przyrodniczej pt.' Wśród niewidzialnych wrogów i przyjaciół (1958) pisarka spożytkowuje z kolei motyw podróży we śnie. W fanstastycznej konwencji ukazuje mianowicie przygody chorego chłopca, który w marzeniach sennych znalazł się w świecie drobnoustrojów. Ten pomysłowy zabieg literacki pozwolił jej wyjaśnić rolę wspomnianych tu mikroorganizmów w przyrodzie i życiu człowieka. Zbliża również dzieciom świat przyrody w innych swoich opowieściach, a mianowicie w Leszczynowych ludkach (1958) oraz w Paziach i rusałkach (1963).

W stronę fantastyki zaczęła również oscylować twórczość przyrodnicza Haliny Koszutskiej, która, po wydanych w 1949 r. opowiadaniach dokumentalno-reportażowych Psia służba, opublikowała m. in. zbiór realistycznych i zabarwionych fantastyką opowiadań o zwierzętach i dzieciach ze środowiska wiejskiego pt. Srebrzysty jeż (1957).

W prozie przyrodniczej dla dzieci korzysta się także z innych wypróbowanych środków literackich. Tak na przykład Irena Jurgielewiczowa, w swej kolejnej opowieści o życiu skrzydlatych mieszkańców Warszawy pt. Kajtek, warszawski szpak (1958), posługuje się antropomorfizacją, kreśli w sposób plastyczny prawdziwy obraz życia ptasiego i poucza w dyskretny sposób, jak odnosić się do świata przyrody. Przedstawiona w utworze tragedia szpaków zagrożonych przez prace budowlane na Żoliborzu posiada autentyczną humanistyczną wymowę. Uwypukliła ją pisarka w nieszablonowym losie oswojonego przez dzieci warszawskiego szpaka Kajtka, który, zmęczony i ranny, przelatuje Wisłę, aby ratować gniazdo swych dzikich współbraci.

Przypisywanie przyrodzie właściwości ludzkich i ujmowanie jej w ba-śniowo-fanstastycznych kategoriach literackich to nie jedyne tendencje w „dziecięcej” prozie o tematyce przyrodniczej ostatniego okresu. Wzorem lat poprzednich świat przyrody prezentowany jest także w konwencji typowo realistycznej. Kontynuatorami tego nurtu prozy, uprawianej przez M. Koszutską i J. J. Karpińskiego są m. in. Tytus Karpowicz, Teodor Goździkie-wicz i Wanda Żółkiewska.

Opowieści Tytusa Karpowicza, m. in. Księga puszczy. Szlakiem czarnego zwierza (1958), Księga puszczy. Balabuszka — zloty lis (1958), Księga puszczy. Tytan — byk nad byki (1962), Żelazny wilk (1964), Księga puszczy. Saga o niedźwiedziu (1966), Lato po indiańsku (1967), Księga puszczy. Piewca kniei (1970), utrzymane w stylu gawęd starych tropicieli przekazują czytelnikowi w atrakcyjnej formie fabularnej sporą sumę informacji o życiu drapieżnych zwierząt zamieszkujących puszczę. Usytuowane na tle dzikiej, ale mimo to rodzimej przyrody pierwotnego lasu dzieje zwierzęcych bohaterów Karpowicza: dzików, walczących z groźnym wrogiem — rysiem w puszczy na Polesiu (Księga puszczy. Szlakiem czarnego zwierza), sprytnych i nieuchwytnych lisów (Księgapuszczy, Bałabuszka — zloty lis), wilków (Żelazny wilk), niedźwiedzi (Księga puszczy. Saga o niedźwiedziu) pozwalają poznać surowe prawa rządzące światem przyrody, a zwłaszcza prawo walki o byt. Wprowadzając do swych utworów elementy rodzimej przyrody puszczańskiej, pisarz udowodnił, że nasza swojska egzotyka może być równie pasjonująca jak opisy życia dzikich zwierząt w lasach podzwrotnikowych.

Zycie lasu, ale tego mniej dzikiego, oraz zwierząt leśnych, ptaków i zwierząt domowych to temat, który w sposób konsekwentnie realistyczny prezentuje w swych książkach dla młodych czytelników Teodor Goździkie-wicz. Zwierzęcy bohaterowie — wierni przyjaciele i towarzysze człowieka na równi z ludźmi tworzą w jego utworach harmonijny świat istot, które współżyją z sobą, przeżywają podobne radości i smutki, podlegają tym samym prawom biologicznym i ogólniejszym prawom życia. Zespolenie otaczającej przyrody ze światem ludzkim, losów zwierząt z życiem człowieka widoczne jest m. in. w opowiadaniach Cienie lasu (1958), w których eksponuje autor potrzebę ochrony naturalnego środowiska człowieka, uczy umiłowania przyrody leśnej i ukazuje poświęcenie ludzi w okresie wojny, walczących o jej ocalenie. Przyrodę leśną, piękno jezior i pól, najrozmaitsze zdarzenia z życia mieszkańców lasu w powiązaniu z losami ludzi uczyni także Goździkiewicz tematem Kroniki leśnych zdarzeń (1963). W innych utworach, jak na przykład w książce pt. Zapisane ptasią łapką (1959), w opowiadaniach: Gniade, karę', kasztanki (1950), Reksy, Smyki i Zagraje (1961) koncentruje swoją uwagę na życiu ptaków i zwierząt domowych, m. in. koni i psów. Bez względu na typ bohatera zwierzęcego pisarz akcentuje zawsze tożsamość losów i podobieństwo przeżyć zwierząt i ludzi. Tak jest na przykład w jednym z opowiadań pt. Benedykt i Berek z tomu Gniade, karę, kasztanki, w którym ukazuje przyjaźń konia i człowieka i zarazem tragizm ich losu wyrażający się w samotności.

„Humanistyczny, pełen sentymentu, lecz wolny od ckliwości stosunek autora do opisywanych «leśnych zdarzeń» na plan pierwszy we wszystkich opowiadaniach wysuwa związek owych leśnych bohaterów: zwierząt, ptaków czy drzew, z bohaterem ludzkim — pisze Halina Skrobiszewska. — Jego to właśnie leśne zdarzenia prowokują do wspomnień czy refleksji, [...] ugruntowują poczucie więzi z otoczeniem i świadomość odpowiedzialności ludzkiej za świat, który sobie człowiek podporządkowuje.”¹

1

H. Skrobiszewska: Książki naszych dzieci... Op. cit., rozdz.: Powieści i opowiadania przyrodnicze, s. 285—286.