1 (204) 2

408 Wybór prac krytycznych

JÓZEF ZBIGNIEW BIAŁEK

WSPÓŁCZESNA POWIEŚĆ DLA DZIECI I MŁODZIEŻY NA TLE PRZEMIAN PROZY XX WIEKO*

I

W ciągu wielu dziesiątków lat literatura dla dzieci i młodzieży przeszła ogromną ewolucję, zarówno w sferze spełnianych przez nią funkcji, jak i w zakresie pojmowania swoich celów i zadań. Na początku kształtowała się w sposób zdecydowany pod naciskiem określonych tendencji dydaktyczno--moralizatorskich. One też zdeterminowały od razu sens i pojęcie ówczesnej literatury dla maluczkich. Była to głównie literatura podporządkowana celom pedagogicznym, w małym stopniu legitymująca się ambicjami artystycznymi, rzadko nawiązująca żywy dialog z istotnie wiodącymi nurtami literatury ogólnej. Siłą rzeczy ograniczone też były jej funkcje. Przeważnie chodziło o realizację wąsko rozumianych treści wychowawczych i poznawczych. Tylko nieliczni twórcy przekraczali ramy dziewiętnastowiecznych szablonów,

0    nich więc można było pisać tak, jak współczesny badacz, Alina Brodzka, pisze o Marii Konopnickiej:

„W wielu utworach uwolnionych od moralizatorstwa i dydaktyzmu potrafiła pisarka przekazać małemu odbiorcy bogatą skalę przeżyć, rozbudziła chłonność nastrojów, barw i dźwięków, pogłębiła wrażliwość estetyczną

1    zaciekawienie światem. W ten sposób interesująco i skutecznie oddziaływała na ożywienie aktywności myślowej i uczuciowej, bogaciła wiedzę dziecka, ułatwiała mu podejmowanie samodzielnych wniosków w postępowaniu codziennym, przygotowywała do zetknięcia ze zjawiskami społecznymi, zacieśniała kontakt z otoczeniem ludzkim i przyrodą”.^{1 2}

Takie przeświadczenie o roli i zadaniach pisarza tworzącego swe dzieła z myślą o dziecku i dla dziecka towarzyszyć będzie dalszej ewolucji literatury dziecięcej już w XX wieku. Twórczy rozwój nauk psychologicznych i pedagogicznych znacznie wzbogaca refleksje pisarzy na temat wychowania człowieka, kształtowania jego osobowości i światopoglądu. Tym samym precyzuje się i uściśla sens literatury dla dzieci i młodzieży. Wzrastające potrzeby szkoły

J. Z. Białek — Współczesna powieść ... na tle przeiK^¹¹ P^rozy ^ ^

i młodego czytelnika sprawiły, że generalia funkcje literatury dziecięcej, mającej być wyrazem współczesności, uległy ^w porównaniu z dawnymi zna-

cznemu pogłębieniu i zróżnicowaniu.

Dynamice przemian literatury dziecię^ jej powolnemu, ale ciągłemu postępowi towarzyszyła od początku określona refleksja krytyczna czy historycznoliteracka. Nie od razu jednak obejmowała ona swym zasięgiem wszystkie ważkie problemy tej dziedziny piśmiennictwa, rzadko też torowała drogę właściwej percepcji książki dla młodego czytelnika. Stąd proces nobilitacji literatury dla dzieci i młodzieży w świadomości społeczeństwa odbywał się w trudnych warunkach, na przekór różnym uprzedzeniom i przesądom. Na szczęście tu i ówdzie pojawiać się zaczęły wypowiedzi pisarzy czy krytyków, ujmujące w sposób prawidłowy skomplikowaną problematykę ideową i artystyczną literatury dziecięcej. Do takich m.in- ^nai^ezy ^w pełni sprawdzająca się dopiero w dobie dzisiejszej — deklaracja grona postępowych twóiców i krytyków, opublikowana na łamach „§wiata Książki w 1929 roku.

„Pragniemy dla dobrej książki dla dzieci i młodzieży wywalczyć prawo obywatelstwa w literaturze ogólnej. Żądamy* aby oceną jej kierowały te same wymagania, jakie stosujemy przy ocenie każdej innej literackiej książki. Treść i forma, konstrukcja i język, myśl i słowo, muszą tu być czynnikami składającymi się na dzieło o bezwzględnej wartości artystycznej, pizekonywającej niezależnie od jakichkolwiek postulatów pedagogicznych. Tylko taka bowiem książka działa na umysł, wyobraźnię i uczucia, kształci nowe pokolenie,

kulturalnego i wrażliwego czytelnika³”.

Nie ulega wątpliwości, że w dobie obecnej takie rozumienie spraw literatury dla młodego czytelnika coraz bardziej p^rzenika świadomość tych, którzy próbują analizować jej stale pogłębiającą ^S1? ³ rozrastającą problematykę wychowawczą i estetyczną. Prawie do obiegowych stwierdzeń należą już dziś formuły w rodzaju: „Lektura dziecięca j^eSt decydująca dla całej formacji intelektualnej człowieka”, „Autor dla dzieci idzie przed autorem dla dorosłych, on formuje zamiłowanie do literatury lub niechęć do niej , „Tym większą szansę fnożna uzyskać w próbach napisania dobrej literatury dla dzieci, im pełniejszy i wiarygodniejszy jest obraz świata, który ma ona odbijać, i im lepiej rozumiemy, że mały czytelnik szuka u nas początków swojej przyszłej teorii poznania i etyki, estetyki i ^wi^edzy •

Tyle uwag wstępnych. Przedmiotem poniższych uwag jest próba uchwycenia we współczesnej prozie dla dzieci i młodzieży tych wszysttdch czynni-

1

* Referat wygłoszony na sesji naukowej zorganizowanej przez Instytut Filologii Polskiej UW w grudniu 1970 roku (tekst powielony). Wersja ogłoszona drukiem pt. Elementy nowatorskie we współczesnej prozie dla dzieci i młodzieży. [W:] Pól wieku przyjaźni z dzieckiem, szkolą. Praca zbiorowa pod red. S. Aleksandrzaka. Warszawa 1972, s. 162—172.

2

A. Brodzka: Maria Konopnicka. Warszawa 1964, s. 209.

3

„Świat Książki” 1929 nr 3—4.