280 281

•Mapy topograficzne

Wyznaczanie kierunków na mapach łączy się często z pomiarami kątów poziomych zawartych między tymi kierunkami. Stosowane w tym celu proste narzędzie, jakim jest kątomierz, umożliwia dokładność w granicach 15-30* (najmniejsza działka kątomierza wynosi - zależnie od jego wielkości - 0,5" lub 1°). Specjalny kątomierz z noniuszem pozwala podwyższyć dokładność pomiaru nawet do 1'.

Zwykle na mapach mierzy się kąty wynikające z relacji, jakie zachodzą między trzema rodząjami kierunków północy: geograficznej, topograficznej i magnetycznej. Najłatwiej można zmierzyć zbieżność południków; tzn. kąt zawarty między wybranym południkiem geograficznym a pionową linią siatki topograficznej, oznaczonymi na każdym arkuszu mapy Zmierzenie dwóch innych kątów - zboczenia magnetycznego (deklinacji) i uchylenia magnetycznego - wymaga uprzedniego wyznaczenia północy magnetycznej, czyli kierunku ulegającego zmianom (patrz: podrozdziały 3.5.2 i 7.3.3). Umożliwia to jedna z informacji pozaramkowych (ryc. 7.21).

Opracowywanie map topograficznych w siatkach wiemokątnych eliminuje przy mierzeniu kątów poziomych błędy wynikające z odwzorowania kartograficznego. Zależą one jedynie od techniki i staranności wykonania pomiaru.

7.73. Obliczenia pochodne

ftomiary wykonywane na mapach topograficznych dostarcząją danych do różnego rodząju obliczeń wzbogacających zasób informacji o terenie, a te mogą być podstawą opracowania nowych map.

Najłatwiej na podstawie mapy można obliczyć deniwelację (wysokość względną), czyłi różnicę wysokości dwu punktów; np. źródła i ujścia rzeki lub nąjwyższego i najniższego punktu określonej powierzchni. Deniwelacja jest jednym ze wskaźników morfometrycznych' charakteryzujących rzeźbę terenu, a oblicza się ją najczęściej w niewielkich polach, na które dzieli się badany obszar. Takie dane umożliwiają wykonanie mapy wysokości względnych (metodą kartogramu lub metodą izoiinii).

Inny wskaźnik morfometryczny to wysokość średnia. W małych polach można ją obliczyć jako średnią arytmetyczną wysokości skrąjnych:

czyli na podstawie wartości potrzebnych do obliczenia maksymalnej deniwelacji obszaru. Na większym obszarze średnią wysokość należy obliczyć w sposób „ważony", dokonując nąjpierw podziału na mniejsze pola. Gdy są one równej wielkości, stosuje się formułę

uproszczoną:

H =

h. + h, +... + h. n

(7.2)

' Morfometa-darł geomorfobgi zajrafocy się Bobową charaUerysfyfcą rzeźby powśerzchm Złemł. wykorzystłijący karlome«rtę.

gdzie: /«,. h_r .... h_n — brednie wysokości powierzchni składowych,

ti - liczba powierzchni składowych.

Przy zróżnicowane) wielkości pól wzór przyjmuje postać:

(7.3)

gdzie: p,, p_t,.... p_B - pola powierzchni składowych,

h,, h_y .... h_H - średnie wysokości tych powierzchni,

P - pole powierzchni całego obszaru.

Jeszcze inny sposób wyznaczania średniej wysokości, stosowany zarówno w odniesieniu do niewielkich obszarów, jak i kontynentów, to obliczanie objętości form terenowych (patrz: s. 285-286) i podzielenie tej wartości przez wielkość powierzchni, na której one występują. Stosuje się formulę:

(74)

gdzie: h_mtlt - nąjniższa wysokość powierzchni,

V - objętość form terenowych,

P - pole powierzchni.

Średni spadek (nachylenie) to jeden z najpowszechniej stosowanych wskaźników morfometrycznych. Może być obliczany w odniesieniu do linii i do powierzchni. Określenie „średni” jest bardzo istotne, ponieważ tylko taki spadek można obliczyć na podstawie mapy (nachylenie rzeczywiste można wyznaczyć tylko za pomocą pomiarów terenowych). Położenie linii, wzdłuż której określany jest spadek, powinno odpowiadać największemu kątowi nachylenia terenu, co oznacza jej prostopadłe usytuowanie względem poziomic. Kąt spadku oblicza się za pomocą funkcji trygonometryczny:

(7.5)

gdzie: a - spadek w stopniach,

Ah - różnica wysokości końcowych punktów odcinka, d - długość odcinka (ryc. 7.45).

0

Ryc. 7.46. Zasada pomiaru spadku na mapie

Analogicznie postępuje się, obliczając średni spadek cieku (rzeki, potoku). Za wartość Ah należy wtedy przyjąć różnice wysokości, na których znajdują się źródło i ujście, a za d długość cieku.

281