294 295

Prac głodowo mapy ogólnogeograflczne

techniką miedoorytniczą. Technika ta umożliwiała druk głównie kreskowych elementów rysunku mapy i dlatego zbocza wzniesień miały postać rzędów równoległych kresek. Próby przedstawienia nachylenia zbocza intensywnością kreskowania („im stromiej, tym ciemnięj"), zapoczątkowane we Francji na mapach topograficznych w drugiej połowie XVIII w., zostały lyęte w matematyczną prawidłowość w 1799 r. przez saksońskiego kartografa Johanna G. Lehmanna (1775-1811) (ryc. 8.4). Skala Lehmanna, w niektórych krajach

IpF	Nachylenie stoku w procentach
llri	0- I* V 10* ir »• 25* 10* 35* 40* 4S* JO* SI* W Skala Lehmanna z określeniem stosunku szerokości kresek do odstaou miedzy nimi 1		«•
		11	|
R *• Tl	I* 25 3:6 (3 SU M	mm 73 0:1	■
	Austriacka modyfikacja skali Lehmanna
	8:72 13*7 IISZ OSI 2352 13:47 JM? M37 4852 W27	II 3*22 6J:ił	1 8>Q

Ryc. 8.4. Rzeźba przedstawiona metodę kreskową według austriackiej modyfikacji skali Lehmanna

(np. w Rosji i Austrii) przyjęta w zmodyfikowanej formie, stała się podstawową metodą przedstawiania rzeźby na mapach topograficznych w XIX w. Najlepszym przykładem uplastycznienia obrazu rzeźby przez wprowadzenie kreskowania cieniującego w oświetleniu skośnym jest szwajcarska mapa Guillaume H. Dufoura (1787-1875) w skali 1:100000 (1844-1864) (ryc. 8.5). Kreskowanie cieniujące łańcuchów górskich w oświetleniu skośnym, drukowane barwą brązową, powszechnie przyjęło się na mapach małoskalowych w drugiej połowie XIX i na początku XX w. W atlasach, zwłaszcza szkolnych, początkowo uzupełniało je barwne przedstawienie nizin, wyżyn i gór wprowadzone przez Emila Sydowa (patrz: rozdział 5). zastąpione w XX w. wyróżnieniem laiku stref wysokościowych.

W drugiej połowie XIX w. zarówno na mapach przeglądowych, jak i na topograficznych rysunek kreskowy zastępowano cieniowaniem łańcuchów górskich i krawędzi dolin. Stało się to możliwe dzięki rozpowszechnieniu nowej techniki druku - litografii, która umożliwiała w prosty sposób druk elementów powierzchniowych, a tym samym druk barwny Litografia przyczyniła się zwłaszcza do rozwoju i rozpowszechnienia warstwobarwnę) metody przedstawiania rzeźby. Wprawdzie już w XVI w. użyto na mapach linii jednakowych głębokości (izobat), a w pod koniec XVIII w. Jean L Dupain-TYiel (1722-1805) opracował -jeszcze bardzo schematyczną - poziomicową mapę Francji w skali 1:2 164 000 (1791), jednak dopiero wynalazek litografii i zgromadzenie danych pomiarowych umożliwiających poziomicowe przedstawienie rzeźby większych obszarów Ziemi spowodowały rozpowszechnienie metody hipsometrycznęj. Początkowo znalazła ona zastosowanie w atlasach szkolnych, później w innych atlasach i na samoistnych mapach.

/Tyc. 8S Kn*ko*anMCteniutqc*woSwieOenluskainfrnmimf>mQM DumurawskaJi 1:100000(1644-1864)

Uzyskanie efektu plastycznego rzeźby przez zabarwienie poszczególnych stopni wysokościowych stało się od połowy XIX do połowy XX w. jednym z głównych nurtów badawczych kartografii. Eksperymenty i badania miały na celu opracowanie skal jedno- i wielobarwnych. Skale jednobarwne najczęściej konstruowano według reguły uzasadnionej w 1854 r. przez wiedeńskiego kartografa Franza J. Hauslaba (1798-1883) „im wyżej, tym ciemniej"

- stosując np. skalę zbudowaną z odcieni barwy brązowej. Nawiązywała ona do zasady kreskowego przedstawiania rzeźby „im stromiej, tym ciemniej". Rzadziej pojawiały się mapy z jednobarwnymi skalami tworzonymi według zasady „im wyżej, tym jaśniej". Ograniczone możliwości wyróżniania odcieniami jednej barwy większej liczby dobrze rozróżnialnych stopni warstwicowych sprawiły że znacznie popularniejsze stały się skale wielobarwne. Niektóre firmy (np. brytyjska J. Bartholomew) wprowadziły skale nawiązujące do barw regionalnych C. Sydowa. Najczęściej jednak wykorzystywano spektralny układ barw - od barwy zielonej dla nizin, przez żółtą, pomarańczową, czerwoną do czerwono--brunatnej dla najwyższych partii gór. Największy wpływ na rozwój badań nad barwoplastyką rzeźby, których celem było wywołanie wrażenia przestrzennego za pomocą odpowiednio dobranych barw, miały prace Karla Peuckera (1859-1940) pracującego w Wiedniu i Szwąj-cara Eduarda Imhofa (1895-1986).

Teoria K. Peuckera, powstała pod koniec XIX w., a w ostatecznej postaci została opublikowana w 1911 r. Opierając się na niejednoznacznych i nie w pełni potwierdzonych przez naukę założeniach dotyczących fizjologu widzenia barw, K. Peucker założył, że efekt plastyczny barw zależy od ich jasności, nasycenia oraz położenia barwy w widmie. Dobrane barwy skali odpowiadały zasadzie „im wyżej, tym jaśniej^{1 2 3}. czyściej³, tym cieplejsze tony

1

’ Akomodacja oka sprawia, że przedmioty jasne wydają sią bliższo nli ciemne.

2

Chodzi o czystość barwy i jo) nasycenie (patrz: rozdział 5.3): przedmioty zszarzała, o brudnych barwach, wydają słq dalsza ntt

3

czysto, o barwach nasyconych.