348 349

Redakcja i reprodukcja map ^___________

10.3. ETAP WYKONAWCZY

Ostateczna postać mapy, jej wyraz graficzny, wynika nie tylko z założeń redakcyjnych i sposobu opracowania treści, ale w znacznej mierze zależy od technologicznych możliwości przygotowania do druku i powielania. Etap wykonawczy sporządzania mapy w ostatnich kilkunastu Jatach uległ rewolucyjnym przekształceniom w wyniku wprowadzenia technologii cyfrowej. Zmiany dotyczą głównie przygotowania map do druku oraz sposobu przepływu (przesyłania) opracowanego materiału i przygotowania form drukowych. Sam druk, zwłaszcza wysokonaldadowy odbywa się nąjczęściej w sposób tradycyjny, ale stosuje się systemy cyfrowego sterowania całym procesem.

10.3.1. Rozwój technologii przygotowania map do druku i powielania

W starożytności i średniowieczu powielanie map odbywało się przez sporządzanie kolejnych egzemplarzy rytowanych, wykuwanych lub rysowanych na tabliczkach glinianych, kamiennych, metalowych, na papirusie, skórze, pergaminie i papierze. Pierwszymi formami drukowymi do powielania większęj liczby egzemplarzy map byty drzeworyty, które w Europie zaczęto stosować na początku XV w. Były to najczęściej ilustracje książkowe, a wśród nich mapy Najstarszą samoistną mapą drzeworytową była mapa świata Izydora z Sewilli, wydana w Augsburgu w 1472 r. (patrz: podrozdział 2.5). Drzeworyty powstawały przez wycinanie w deskach fragmentów rysunku, które nie miały być drukowane. Wypukłe miejsca pokrywano farbą odbijając następnie rysunek na papier pod naciskiem ręcznej prasy. Technikę (ę nazwano druidem wypukłym (ryc. 10.11 A). Druk wypukły, nazywany również typograficznym, znalazł zastosowanie głównie w druku książek, dzięki wynalezieniu około 1440 r. przez Johannesa Gutenberga (około 1400-1468) ruchomych metalowych czcionek, aparatu odlewniczego do ich produkcji i prasy drukarskiej. Ilustracje w książkach, w tym również mapy, jeszcze w XIX w. wykonywano często techniką drzeworytu. Do druku map samoistnych drzeworyt stosowany był do końca XVI w.

Nieco później pojawił się druk druk wklęsły, w którym odbitki otrzymuje się z wypełnionych farbą zagłębionych (wklęsłych) miejsc formy drukowej (ryc. 10.1 JB). Ta technika rozwinęła się w północnych Włoszech, gdzie w drugiej połowie XV w. zaczęto rytować mapy w płytach miedzianych, a od XVI do połowy XIX w. dominowała w reprodukcji map

Ryc. W. 11. Schemat zasady diuku: A - wypukłego, B - wklęsłego IC - płaskiego

w Europie. Jednym z najwcześniejszych przykładów zastosowania miedziorytu w kartografii są mapy w Geografii Ptolemeusza wydanej w Bolonii w 1477 r. Była to pierwsza edycja dzieła z mapami (bez map ukazało się dwa lata wcześniej). Rysunek nanoszony był lewoczytelnio na płyty miedziane grubości 2-4 mm. a następnie rytowany za pomocą rylców, igieł i radclek. Znaki i cyfry wybijano stalowymi stemplami (ryc. 10.12). Kartusze¹, ozdobne ramki i inne elementy dekoracyjne były często wytrawiane kwasem techniką akwaforty³. Po naniesieniu farby i oczyszczeniu powierzchni płyty, tak aby farba pozostała tylko w rowkach, odbijano rysunek na zwilżonym papierze pod dużym naciskiem prasy. Miedzioryt wymagał bardzo wysokich kwalifikacji sztych a rzy (rytowników) i był bardzo czasochłonny (w XIX w. rytówanie 1 arkusza niemieckiej mapy w skali 1:100 000 o wymiarach 29,4 cmx35 cm przez 1 osobę przy świetle dziennym trwało prawie dwa lata). Nie można było zmechanizować tej produkcji. Prasą miedziorytniczą drukowano 6-12 kopii w ciągu godziny, czyli nie więcej niż 100 kopii dziennie. Z powodu miękkości metalu, z jednej płyty otrzymywano około 1500 doskonałych kopii, drugie tyle coraz gorszych; w celu uzyskania następnych trzeba było wykonać nową formę drukową. Technologię przemysłowego kopiowania płyt (fotograwiurę) opracowano w XIX w., a wysokie nakłady (10 tysięcy kopii) umożliwił dopiero staloryt. Jednakże zaletą miedziorytu byty bardzo precyzyjny rysunek kreskowy i duże możliwości korekty przez wygładzanie, wyskrobywanie lub podbijanie od spodniej strony płyty. Istotny postęp w rozwoju druku wklęsłego nastąpił w drugiej połowie XIX w., ale wówczas traci! on już znaczenie na korzyść nowej techniki - tzw. litografii, czyli druku płaskiego.

Litografię (gr. lithos - kamień i grapho ~ piszę, maluję) wynalazł w 1796 r. (według innych źródeł w 1798 r.) mieszkający w Monachium Czech Alois Senefeldcr (1771-1834) Istotą wynalazku było wykorzystanie zjawiska wzajemnego odpychania wody i tłuszczu. Rysunek nanoszono t uszem litograficznym łub tłustą kredką na \vvszlifowaną płytę z drobnoziarnistego wapienia; po jej zwilżeniu dobrze przyjmował farbę drukarską, w przeciwieństwie do wilgotnego kamienia. Zarówno element drukujący, jak i niedrukujący znajdują się na jednej płaszczyźnie, dlatego litografia jest nazywana techniką druku płaskiego (ryć710.11C). Płyty wapienne stosowano również do rytowania, uzyskując bardzo wysoką jakość rysunku i technikę taką określa się terminem „kamienioryt*. Innym wynalazkiem A. Senefeldcra niezwykle ważnym dla rozwoju druku było opracowanie procesu przedruku. Przedruk umożliwia! wykonywanie rysunku prawoczyjelnie na specjalnym gruntowanym papierze zamiast odwróconego (zwierciadlanie) na płytach kamiennych oraz kopiowanie z wcześniej rytowanych płyt miedzianych i kamiennych. Papier kładziono stroną rysunkową na nową płytę kamienną, dociskano prasą i obficie zwilżano wodą, następnie usuwano mokry papier; a na kamieniu pozostawał skopiowany rysunek. Dalsza procedura przebiegała podobnie jak w przypadku rysowania bezpośrednio na kamieniu. Przedruk umożliwiał nie tylko zwiększenie nakładów map, ale również łączenie elementów liniowych drukowanych z miedziorytu z barwnym drukiem powierzchniowym uzyskanym litograficznie.

'Kartusz - dekoracyjne obramowanie tytułu, legendy mapy, tarczy herbowej.

•'Akwaforta, czyli kwasoryt to technika graficzna polegająca na wytrawianiu kwasem azotowym rysunku wykonanego igłą na pokrytej kwasoodpomym werniksem powierzchni płyty miedzianej. W miejscach nacięcia wemftsu kwas wytrawia płytę.

349