CCF20111229024

28

rodzaje zabaw-ćwiczeń wyłaniają się stopniowo na zasadzie odruchowych reakcji okrężnych pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia, będących fizjologiczną podstawą samonaśladownictwa coraz bardziej złożonych schematów czynności. Ponieważ w takich zabawach dominuje asymilacja nad akomodacją — dostosowaniem schematów czynnościowykch do obiektów zewnętrznych — zabawa-ćwiczenie nie stanowi jeszcze zachowania adaptacyjnego, lecz polega raczej na powtarzaniu tych samych czynności, najpierw prostych, a potem złożonych, przy czym układy takich działań stają się coraz bardziej celowe. Na przykład dziecko wprawia w ruch grzechotkę, zawieszoną nad jego łóżeczkiem w ten sposób, że potrząsa rytmicznie całym ciałem, po pewnym czasie potrafi pociągać za sznurek, żeby osiągnąć pożądane widoki, wreszcie eksperymentuje kombinując różne wyuczone schematy czynnościowe i umie usuwać przeszkody, aby zdobyć jakiś przedmiot. Zabawa służy w wielu przypadkach nie tyle do uczenia się danej czynności, ile do utrwalenia już nabytej sprawności (consolidatiori).

W zabawie symbolicznej pojawia się i rozwija funkcja semiotyczna. Dziecko zaczyna rozumieć, że jakaś jedna rzecz, stanowiąca element oznaczający (signifiant), na przykład pudełko, krzesło, zastępuje jakąś inną rzecz, stanowiącą element oznaczany (signifie), na przykład samochód; przesuwając te przedmioty wyobraża sobie, że jeździ autem lub wozi towary.

Można wyróżnić trzy fazy takiej zabawy. W pierwszej fazie, pośredniej między zabawą-ćwiczeniem a zabawą symboliczną, pojawiają się schematy symboliczne, czyli „reprodukcje schematów zmysłowo-ruchowych poza ich kontekstem i przy braku ich zwykłego celu” (cyt. wg Okoń, 1987, s. 94), na przykład dziecko leżąc w łóżeczku udaje, że śpi. Potem dziecko stosuje schematy naśladowcze odroczone, rytualizując te ruchy i gesty, które symbolizują spanie lub zasypianie; używa ich w różnych sytuacjach, na przykład usypia lalkę kołysząc wózeczkiem lub huśtając ją w ramionach, itp.

W drugiej fazie, przypadającej na okres od około czwartego do siódmego roku życia, zabawy symboliczne wydatnie się rozwijają. Coraz bardziej uporządkowana staje się ich struktura zarówno wskutek odgrywania sekwencji zdarzeń, jak też dzięki towarzyszącym czynnościom ruchowym — zachowaniom werbalnym. Wraz z wiekiem dzieci przywiązują coraz większe znaczenie do możliwie wiernego i dokładnego naśladowania sytuacji realnych; kształtuje się również symbolika kolektywna, gdyż podczas zabaw grupowych następuje różnicowanie i podział ról. W fazie trzeciej, w wieku od 7—8 do 17 lat, rozpoczyna się okres schyłkowy zabawy symbolicznej opartej na asymilacji deformującej, a coraz większą rolę odgrywają reguły zabawy.

Zabawy z regułami (les jeux des regles) pojawiają się już począwszy od czwartego roku życia, rozkwitają w pełni w okresie operacji konkretnych przypadającym na młodszy wiek szkolny (w naszej terminologii okres późnego dzieciństwa), a następnie w różnych odmianach trwają przez całe życie, będąc wówczas wynikiem społecznej organizacji aktywności ludycznej. Reguły zabawy mogą mieć charakter spontaniczny, gdy powstają na zasadzie umowy w grupie dzieci, albo też są to reguły przekazane przez wcześniejsze pokolenia. Pierwsze są doraźne, drugie — bardziej stałe. I w tym przypadku zabawy są przejawem procesów asymilacji, nie skierowanej już jednak na własne czynności, lecz na wzajemne wymagania członków grupy społecznej.