DSC00687 2

248

Honorata Ł,

Przykład związany z przechodzeniem przez jezdnię pokazuje, że jedną _z przestrzeni miejskiej, do której należy się dostosować, jest szybkość. Nie dotyczy * jedynie przemieszczania się, ale także komunikowania się ludzi, wchodzenia w 1^ kotrwałe interakcje. Mogą one mieć zarówno charakter usługowy (np. McDonald \ służbowy, jak i prywatny (np. krótka rozmowa w windzie). W tym kontekście Paterson i Hughes (1999:605) zwracają uwagę na status osób z wadami wymo** na przykład jąkających się, które nie wpisują się w szybkość dzisiejszej komunikacji Osoby te często rezygnują z podjęcia konwersacji, gdyż poprzez swoją cielesność nie spełniają norm jej dotyczących. Osoby jąkające się zatem, podobnie jak oso!* starsze, choć z zupełnie innych powodów, nie pasują do rytmu społecznego życia.

Odwołując się do etymologii angielskiego słowa disabled, oznaczającego w beingable to, warto zauważyć, że pojęcie niepełnosprawności (szczególnie rozpatry. wane w kontekście przestrzeni) można rozumieć znaczenie szerzej niż zazwyczaj to czynimy. W tym znaczeniu niepełnosprawność będzie pewną społeczno-kulturowa konstrukcją, continuum, na którym jest się niepełnosprawnym w różnych sferach życia i w różnym stopniu⁶. Oznacza to, że wiele osób ma odbiegające od normy odmienne ciała, które nie są łatwo przystosowalne do „standardowej” przestrzennej aranżacji. Bycie bardzo wysokim lub niskim, chudym lub grubym może być dyskwalifikujące w kreowanym dla uniwersalnego rozmiaru społeczno-materialnym środowisku. Zatem tak rozumiana niepełnosprawność nie dotyczy „kilku” (rodzajów) ciał, chorych czy starych, lecz wielu ciał; przestrzeń i przedmioty ją zapełniające są bowiem przystosowane do ograniczonej różnorodności ciał (Freund 2001:692).

Osoby, które nie „wpisują się” w daną przestrzeń, odczuwają niedopasowanie swoich ciał, ich nieadekwatność. Przykładem mogą być osoby bardzo wysokie, których ciała dosłownie nie pasują do przestrzeni przeznaczonej na nogi na przy-kład w samolocie, do długości łóżek czy wysokości kuchennego blatu. Także osoby leworęczne mogą mieć poczucie nieadekwatności swojego ciała ze względu na jego niedopasowanie do używanych na co dzień przedmiotów. Nietypowe wymiary ciała wiążą się często również z upokorzeniem, co ilustruje zmuszanie osób otyłych do wykupienia dwóch miejsc w samolocie. Podobno upokorzenie spotyka niepełnosprawnego, który nie ma dostępu do toalety.

(Nie)obecność ciała w przestrzeni

Niedopasowanie przestrzeni i ciała czyni, jak wynika z podanych przykładów, te drugie widocznymi. Odwołując się do fenomenologii, można powiedzieć, że przestrzeń będzie w tym przypadku produkowała „żywą, ale niechcianą” świado-

| W tym znaczeniu niepełnosprawność jest podobna do piętna w rozumieniu Goffmana (2005). Tu jednak większy nacisk położony zostaje na konfrontację ciała z przestrzenią, podczas gdy w przypadku Goffmana istotniejsze są interakcje.

Patrzeń weryfikująca ciała

249

pi (niepełnosprawnego) ciała (Paterson, Hughes 1999:603). Właściwe wydaje _się tutaj odwołanie do pojęcia dys-appearance Ledera (1990:90), które oznacza, że ^wiadomość ciała, jego „pojawienie się” zazwyczaj wiążą się z jego patologiczną czy dewiacyjną formą. Na co dzień bowiem choć poprzez ciało doświadczamy świat I Ig ono obecne w każdym naszym działaniu, równocześnie - paradoksalnie - jest ₀no nieobecne, zapominamy o nim.

Dopasowanie ciała i przestrzeni umacnia doświadczanie ciała poprzez jego nieobecność. Ciało, które staje się zintegrowane z otoczeniem, jest ciałem niezau-_tfażalnym, nieobecnym, niepoddawanym urefleksyjnieniu. Świadomość własnego ciała i jego ograniczeń rodzi się w przestrzeni, w której jednostka ma problemy i poruszaniem się, ze swobodnym jej używaniem. Rodzaj obecności cuda, o którym pisze Leder, powoduje przerwanie codziennego rytmu życia, skoncentrowanie owagi na ciele, wzbudza poczucie wyobcowania zarówno z przestrzeni, jak i własnego ciała.

Z tego punktu widzenia w przypadku każdej jednostki przestrzenie można podzielić na te, w których jej ciało będzie nieobecne i te, które czynią je widocznym. O podziale tym decyduje zarówno aranżacja przestrzeni, jak i jej współużytkownicy. Społeczna konstrukcja przestrzeni wpływa na to, że nieobecność ciała częściej będą odczuwały te osoby, których cielesność wpisuje się w obowiązujące normy. Te, których cielesność od nich odbiega, częściej będą „narażone” na uświadamianie sobie swojego ciała, jego ograniczeń i nieadek watności. By tego uniknąć, część osób ogranicza się do tych obszarów i interakcji, które umożliwiają zapominanie o ciele. Tym samym dochodzi nie tylko do wykluczania „innych” dał z przestrzeni, ale isamowykluczania, co nie sprzyja przeobrażeniu przestrzeni tak, by była dostępna dla większej różnorodności ciał.

(Re)produkowanie społecznych nierówności

Według Tickamyer (2000: 806), przestrzeń jest społecznie konstruowana w taki sposób, by wcielić te same zasady i procesy co inne społeczne instytucje, tym samym tworzy i reprodukuje społeczne hierarchie oraz nierówności. Aranżaq'a przestrzeni jest zarówno produktem, jak i źródłem innych form nierówności. Pierwszym ich przejawem jest dopuszczanie bądź nie określonych typów dał (osób) do danych przestrzeni. W konsekwencji fizyczna dostępność określonych miejsc (rejprodukuje proces wykluczania konkretnych grup społecznych, na przykład niepełnosprawnych czy starszych. Po drugie, sposób organizacji przestrzeni wpływa na jakość ucieleśnienia i, co z tym związane, poczucie adekwatności własnego dała.

W obu przypadkach podkreślić należy, że wykluczenie czy sposób doświadczania przestrzeni, również własnego ciała, nie wynika z cielesności jednostki, ale z obowiązujących norm i konwencji, które dopuszczają jedynie określone wzorce