DSC02238

Jeszcze innymi przykładami zmiennych niezależnych w badaniach pedagogicznych mogą być nie tylko wszelkiego rodzaju metody wychowania, nauczania i kształcenia, lecz także różne psychospołeczne czynniki warunkujące pomyślny rozwój umysłowy, społeczny lub moralny uczniów, jak np. niektóre cechy osobowości czy wysoki poziom motywacji, oraz czynniki nie sprzyjające takiemu rozwojowi, jak brak miłości macierzyńskiej i ojcowskiej, dezorganizacja życia rodzinnego, zły przykład rówieśników i dorosłych itp.

Zmienne zależne natomiast^ to_te rzeczywiste lub domniemaoc-skutki uwzględnionych w badaniach zmiennych niezależnych, czyli spodziewane przez Badacza wyniki zastosowanych oddziaływań pedagogicznych. Można powiedzieć więc, że zmienne zależne są bezpośrednim lub przynajmniej pośrednim następstwem zmiennych niezależnych.

Za przykład zmiennych zależnych mogą uchodzić takie m.in. zmienne uwzględnione w badaniach Andrzeja Janowskiego (1974a) nad skutecznością kierowania wychowawczego w toku lekcji, jak: stosunek uczniów do nauczyciela, ich identyfikacja z nauczycielem, nonkonformizm i gotowość do obrony własnego zdania, spoistość grupowa w klasie szkolnej, zgodność w niej grupowej struktury formalnej z nieformalną, a także zgodność panujących tam norm z normami preferowanymi przez nauczyciela. Innym przykładem zmiennych zależnych mogą być te wykorzystane we wspomnianym eksperymencie nad skutecznością współudziału uczniów w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Były nimi: aktywność społeczna uczniów, ocena lekcji przez nich i nauczycieli, układ stosunków społecznych w klasie, opinie nauczycieli o zachowaniu uczniów, ich postawa wobec kolegów (koleżanek) z klasy i nauczyciela, stosunek uczniów do nauki szkolnej, wyniki nauczania w zakresie języka polskiego. Powszechnie niemal używanymi w badaniach pedagogicznych zmiennymi zależnymi są osiągnięcia szkolne uczniów, ich poziom przystosowania lub nieprzystosowania społecznego, postawy wobec szkoły, zjawiska i procesy dynamiki grupowej klasy szkolnej i inne.

f Zmienne pośredniczące i kontrolne

Zmienne pośredniczące bywają nazywane również zmiennymi interweniującymi lub zmiennymi niezależnymi - zakłócającymi (por. J. Brzeziński, 1996, s. 190 i n.). Są nimi „czynniki - jak pisze H. Komorowska (1982, s. 89) - działa--jące-na obszarze badawczym między przyczyną, jaką stanowi zmienna niezależna, a skutkiem, jaki stanowi zmienna zależnaii. Są to najczęściej zmienne nieobjęte planowaną kontrolą podczas przeprowadzanych badań. Zazwyczaj umożliwiają dodatkowe wyjaśnienie współzależności między zmiennymi niezależnymi i zależnymi czy też wręcz zachodzącego między nimi jednokierunkowego związku przyczynowo-skutkowego. W każdym razie zwracają uwagę na inne ważne przyczyny nie uwzględnione w schemacie (planie) badawczym zmiennych zależnych.

138 Rozdział VI. Zmienne, wskaźniki i typy badań pedacociczn

Przykładem zmiennej pośredniczącej w badaniach, w wyniku których np. okazuje się, że im więcej pacjenci szpitalni korzystają z pomocy socjalnej, tym krócej żyją, może być rodzaj choroby - zwłaszcza nieuleczalnej. To znaczy: przyjęta tu zmienna pośrednicząca pozwala zrozumieć, że nie pomoc socjalna świadczona chorym powoduje wśród nich wzrost śmiertelności, lecz rodzaj ciężkiej choroby, jaka ich dotyka (A. Rubin, E. Babbie, 1997, s. 125). Innym - i wydawałoby się wręcz banalnym - przykładem zmiennej pośredniczącej może być przypuszczenie, że to nie tyle czytanie co wieczór dziecku choremu opowiadań (uznane w badaniach za zmienną niezależną) wpływa na nie uspokojająco (co uchodziło za zmienną zależną), ile sama obecność przy nim osoby czytającej (por. K. Mollenhauer, Ch. Rittelmeyer, 1977, s. 183 i n.).

^Zmienne pośredniczące przybierają na ogół postać bądź to zmiennych kontekstowych (uniwersalnych), tj. oddziaływających w sposób niemal równoległy "do objętych kontrolą zmiennych niezależnych bądź zmiennych interferująćych (okazjonalnych), czyli sporadycznie lub tylko jednorazowo pojawiających się w trakcie badań. Przykładem zmiennych kontekstowych w badaniach pedagogicznych” zwłaszcza o charakterze eksperymentalnym - są nierzadko cechy osobowości uczestniczących w nich nauczycieli czy wychowawców, posiadany przez nich zasób wiedzy, ich iloraz inteligencji, uznawany system wartości, stopień zaangażowania w działalność pedagogiczną, wygląd zewnętrzny itp. Przykładem zaś zmiennych interferujących mogą być wszelkie niespodziewane zdarzenia czy sytuacje, jakie mogą mieć miejsce podczas badań eksperymentalnych, jak np. nagła choroba nauczyciela i niektórych uczniów albo pogoda uniemożliwiająca przeprowadzenie zaplanowanych zajęć w terenie.

Mówi się także ^zmiennych kontrolnych (por. S. Nowak, 1985, s. 332-336; j F. N. Kerlinger, 1964, s. 285-286). Potrzeba odwoływania się do tego rodzaju zmiennych zachodzi wtedy, kiedy nie tylko zmienne niezależne i zależne, lecz I także interweniujące nie tłumaczą do końca zachodzących między nimi zależ- I ności. Po prostu nasuwają wątpliwości co do ich słuszności. W takim wypadku I Wprowadza się dodatkowe zmienne, które pełnią podobną funkcję jak zmienne pośrędnicząęe,_ale_ bywają nazywane zmimnymr-kontrolnymi., Zadaniem tych zmiennych jest sprawdzenie, czy przyjęta poprzednio zmienna interweniująca lub kilka tego rodzaju zmiennych wystarczająco tłumaczą związek przyczynowo-skutkowy między badaną zmienną niezależną i zależną (lub pomiędzy kilkoma z nich). Tak np. aby potwierdzić słuszność przyjętej w podanym wcześniej przykładzie zmiennej, tj. rodzaju choroby, po to, by ukazać błędny wniosek z badań o rzekomym wpływie udzielanej chorym pomocy socjalnej na częstą wśród nich śmiertelność, można przyjąć jako zmienne kontrolne: choroby zagrażające i nie zagrażające ludzkiemu życiu. Uwzględnienie takich zmiennych może wydatnie pomóc w rozumieniu istniejących relacji między rodzajem choroby i świadczoną chorym z tego powodu pomocą socjalną z jednej strony, a częstością ich śmier-1. Pojęcie i kiasyhkacia zmiennych