DSCF1031

Tb uog“^c,“ —*

no-obvczajowej Żydów. F tajemnicze — budziły ni

runkach gospodarki przed- i wczesnokapitalistycznej — a w (ty. scc warunki te przetrwały prawie aż do naszych czasów—drobny handel musiał mieć specyficzne właściwości, w Polsce przypisy.^! wanc wyłącznie Żydom, sprawi), że Jatwo łączono je z obyczajami j Żydów i ich rcligią. Podobnie w innych krajach właściwości drób. j nego handlu są przypisywane obyczajowości i religii Chińczyków J Ormian, Persów ild itd. Dopiero po ostatniej wojnie, gdy Żydem I w Polsce już nic było, ale warunki jeszcze się zachowały, można B było stwierdzić, jak handlarze nie-Żydzi, którzy „wskoczyli” na 1 miejsce Żydów, niezwłocznie przejęli wszystkie łych ostatnich fl właściwości. Doskonale to wykazał Kazimierz Wyka w pięknym 1 studium ogłoszonym tuż po wojnie w „Twórczości”.

Stereotyp określał oblicze gospodarcze Żyda. Oczywiście I kasta jako całość tworzyła grupę gospodarczą. W rzeczywistości I funkcje gospodarcze kasty były bardziej różnorodne niż w ujęciu 1 stereotypu. Ten nie doceniał np. roli rzemieślników żydowskich, I często ich nawet nie dostrzegał. Przeceniał natomiast rolę lich-1 wiarzy żydowskich. W folklorze polskim Żyd to kupiec, raczej— ś handlujący, co było czymś bardzo szerokim i włączało wszelkie I formy gospodarczego pośrednictwa. Aż do roku 1939 do Żyda | w chałacie zwracano się per „kupiec” — „czego kupiec tu szu- 1 ka?” itp. Dowcip mówił o „wyznaniu handlującym”. Przeniosło I się to i na Żydów, którzy — obiektywnie rzecz biorąc — od kask I odeszli i nie wykonywali właściwych jej funkcji gospodarczych. I Ustalenie, że X jest Żydem, pociągało za sobą przypisywanie mu |

— nieważne, jaki był jego zawód — właściwości „handlowych" I i tej mentalności, jaka w Polsce była uważana za typową dla hand- I łowców. Skoro X był Żydem, to musiał mieć w myśli tylko zysk, | interes osobisty', musiał być spekulantem itd.

Trzeba stale pamiętać, że w Polsce panowała niechęć doza- I jęć handlowych. Zacofanie gospodarcze kraju i tradycje szlachet- I

czyzny wytworzyły tu atmosferę pogardy dla handlu jako zawodu. Była to czynność gospodarcza ceniona bardzo nisko i nie szanowano ludzi, którzy się nią zajmowali. W Polsce stała się ona udziałem kasty, zajmującej bardzo niskie miejsce w hierarchii społecznej. Zresztą kasta, która tę czynność objęła, miała w tej dziedzinie wielowiekowe doświadczenie i tradycje. W Polsce była jedyną grupą predestynowaną do zajęcia się pośrednictwem i dystrybucją dóbr gospodarczych, do wzięcia na siebie zadań, do których inni nie byli przygotowani lub którymi pogardzali.

Stosunek nie-Zyda do Żyda był wyznaczony przez panujący wzór-stereotyp. Jak to zresztą bywa we wszelkich rodzajach stosunków międzyludzkich — indywidualnych i grupowych. Bez względu na to, jak oceniano w poszczególnym wypadku tego Żyda — życzliwie czy nieżyczliwie — oczekiwano od niego, że uczyni zadość wymaganiom wzoru-stereotypu, że zachowa się tak, jak Żyd zachować się powinien.

W praktyce oczekiwanie takie na ogół nie zawiodło. Jest to powszechna właściwość systemu kastowego, że członkowie kasty przyjmują reguły, jakie na nich nakładają ludzie spoza kasty, i że je wykonują. Czy chodzi tu o ludność tubylczą w krajach kolonialnych, czy o Murzynów amerykańskich albo południowoafrykańskich, czy o chłopów w dawnej Polsce, czy wreszcie o Żydów — wszędzie ludzie kasty przyjmują rytuał, jaki, według wymagań świata pozakastowego, ma być w stosunku do tego świata pilnie przestrzegany.

We wszystkich przypadkach tej swoistej etykiety nietrudno zauważyć wspólny wzór. Zachowanie się Żyda wobec chrześcijanina pod niejednym względem przypomina tradycyjne zachowanie się Czarnego wobec Białego w Stanach Zjednoczonych czy Unii Poludniowo-Afrykańskiej, czy też krajowca wobec Europejczyka w krajach kolonialnych. Na zewnątrz wymagana jest tu pokora, schlebianie, usłużność. Wewnątrz dominuje tu daleko posunięta nieufność i nieszczerość. Zasada podwójnej moralności, tak wnikliwie i wszechstronnie badana przez amerykań-