DSCF1136

W SŁUŻBIE KULTURY POLSKIEJ

inkluzywne, to przecież nowy' przybysz na dhigo — nieraz do końca życia —jest tu poza obrębem wielkich nurtów życia, czuje się odrzucony, jest na marginesie. Wielu przeżywa to szczególnie ciężko, jako zdeklasowanie, jako wyrzucenie poza burtę.

Maiginesowość może występować w najrozmaitszych sytuacjach i bywa uwarunkowana przez różne sytuacje społeczne. Można ją zauważyć na terenach „pogranicznych”, gdzie ścierają się ze sobą różne systemy wartości kulturowych. Bywa następstwem deklasacji społecznej czy ekonomicznej. Występuje nieraz u ludzi starszych, którzy po całym życiu bardzo czynnym znajdą się w sytuacji emeiytów. Bywa nawet nieraz dobrowolnie na siebie nałożona. Tak jest w przypadku wszelkich „emigracji wewnętrznych", spowodowanych przez nonkonformizm jednostki wobec panujących reguł. W Ameryce elementem marginesowym są np. tzw. beatnicks. W Rosji na marginesie znalazł się szereg nonkonformistycznych pisarzy, by wymienić Pasternaka i Annę Achmatową. Nie ulega wątpliwości, że w Polsce dzisiejszej pewne elementy inteligenckie, wybierając „emigrację wewnętrzną”, przeniosły się na margines życia. Jako inny przykład marginesów mogą posłużyć wszelkie „bohemy” —^literackie, malarskie, polityczne. Słowem — nie ma tu jakiejś powszechnej formuty: „mar-ginesowość" odnosi się do różnych, sytuacji i kondycji społecznych. To, co ją łączy, to właśnie fakt pozostawania jednostek czy całych grup na „marginesie”, poza pełnym i bezwarunkowym uczestnictwem w życiu dominującej społeczności.

Margines wytwarza w swych uczestnikach pewne postawy moralne i pewien stosunek wobec życia. Jest to szczególnie uderzające w środowiskach na wysokim poziomie intelektualnym, w środowiskach miejskich, w wypadkach nonkonformizmu — dobrowolnie przyjętego lub z zewnątrz narzuconego. Ludzie marginesu, już przez to samo, że nie są czynnie zaangażowani w życie szerszej zbiorowości, że zachowują wobec niej pewien dystans, są zazwyczaj bardziej obiektywnymi obserwatorami spraw tej szerszej zbiorowości, dostrzegają w niej rzeczy, które

uchodzą uwadze czynnych jej uczestników. Przy wysokim poziomie intelektualnym w ludziach marginesu rozwija się krytycyzm wobec szerszej społeczności, rozwijają się ironia i sceptycyzm. Niekiedy prowadzi to do postaw czynnych o charakterze rewolucyjnym, niekiedy redukuje się do sarkazmu, humoru czy Galgen-humoru.

Rola ludzi marginesowych we współczesnych wielkich procesach społecznych i kulturalnych jest kolosalna. A i nic tylko we współczesnych. Wielkie prądy umysłowe, artystyczne, rewolucje społeczne, przemiany w uznawanych systemach wartości — wszystko to zazwyczaj pozostawało w jakimś związku z działalnością ludzi marginesowych. Byli oni czynnikiem fermentu, byli „drożdżami”, bez których kultura nie mogłaby się rozwijać i świat zaiste wyglądałby martwo. To, co w Polsce mówiło się o Żydach, że „z nimi trudno, bez nich nudno”, w całej pełni da się odnieść do ludzi marginesowych w ogóle.

W Polsce wychodźcy z kasty żydowskiej znajdowali się na marginesie polskiej społeczności narodowej. Gdyby cały polski margines można było ująć ilościowo — rzecz oczywiście niewykonalna — to niewątpliwie udział w nim elementu pochodzenia żydowskiego byłby kolosalny. Element ten na marginesie znalazł się niedobrowolnie. Marginesowość żydowska była w Polsce nieuniknionym następstwem całej organizacji kastowej. Kto z niej wychodził, nie mógł uniknąć marginesu. W przytłaczającej większości wypadków uchodźcy z kasty żydowskiej swą marginesowość odczuwali bardzo ciężko, boleśnie, nawet — tragicznie. Nie chcieli być na marginesie, szukali dróg wyjścia z niego. Rzadko jednak im się to udawało. W niejednym wypadku zachowywali się nawet tak, jak gdyby nie byli na marginesie. Było to to samo, o czynił mówiliśmy w wypadkach zachowania się takiego, jak gdyby nie miało się za sobą kastowej przeszłości. Było to życie na niby, próba odgrywania roli, która przez innych nie była uznawana.

W praktyce następstwa były oczywiste: wśród Żydów — szczególnie w inteligencji polsko-żydowskiej — musiały się wy-

313