IMAG0094

Powieść międzypowstaniowa wprowadza do polskiej literatury na zasadach pełnego równouprawnienia także bohatera ludowego, pojawiającego się przede wszystkim w powieściach ludowych Kraszewskiego z 1. 1842-1860. Niektóre z tych utworów, zwłaszcza zaś Ulana (1843), są studiami chłopskiej namiętności, ukazującymi zarówno pierwotność przeżyć protagonistów wywodzących się z ludu, jak ich głębokość, zarazem demonizującą i sakry fikującą te postacie. Na przebieg ich losów wpływają -jednak nie tylko owe namiętności, lecz przede wszystkim ich przynależność socjalna, nie pozwalająca tym namiętnościom inaczej się zrealizować.

Rodząca się pod znakiem wczesnego, optymistycznego jeszcze pozytywizmu oraz odżywająca w schyłkowym jego okresie powieść tendencyjna tworzy (jak każda niemal literatura dydaktyczna) postacie z jednej strony idealne, z drugiej zaś — antywzory postępowania. Bohaterami pozytywnymi są przede wszystkim przedstawiciele młodej inteligencji — inżynierowie, lekarze, nauczycielki

—    czasem zaś jednak także reprezentanci zubożałej szlachty, biorącej się do rzemiosła czy handlu. Cechują ich — jako nosicieli założonej przez autora tezy — wszelkie możliwe cnoty. Bohaterka Pamiętnika Waclawy (1871) Orzeszkowej jest nie tylko piękna, ale także „wysoko ukształcona”, szlachetna, rozumna etc. Pozytywny inżynier z powieści Bałuckiego O kawał ziemi (1872) jest na dodatek artystą-malarzem i wypowiada tyrady o potrzebie utylitaryzmu w sztuce; prócz tego ratuje obcą sobie dziewczynę podczas pożaru. Bohaterowie tego typu zdecydowanie zwyciężają w świecie powieściowym, otrzymując w nagrodę za swą postawę ideową rękę osoby równie pozytywnej, wysoko usytuowanej społecznie i przeważnie bogatej. Ich przeciwnikami są ludzie już pod względem zewnętrznym charakteryzowani ujemnie — o rudych włosach, zezowaci, niepozorni

—    którzy usiłują postaciom pozytywnym zaszkodzić (oczywiście najczęściej bezskutecznie), pod koniec utworu ponoszą zaś zasłużoną klęskę i otrzymują należną karę (jak np. Jan Dylski z powieści Bałuckiego Byle wyżej <1875>, który w obliczu grożącego mu więzienia, postępującej ślepoty i ruiny życia osobistego popełnia samobójstwo). Powieść tendencyjna tego okresu zna jednak i mniej schematyczne kreacje bohaterów, którzy nie tyle są wzorami do naśladowania, ile przykładami na złe działanie „ustaw społecznych”. Protagoniści tego rodzaju, jak np. tytułowa bohaterka powieści Orzeszkowej Marta (1873), są z góry skazani — mimo posiadania wyłącznie pozytywnych cech — na cierpienia i klęski, obrazujące niemożność realizacji społecznego ideału w istniejących warunkach. W prezentacji tych ostatnich pewną rolę odgrywają także czynniki narodowe — pozytywni bohaterowie niektórych powieści tendencyjnych są przedstawieni jako ludzie nie mogący rozwinąć swych zdolności „w klatce” (tytuł powieści Orzeszkowej, 1869) małego prowincjonalnego miasteczka, którego życie toczy się w okresie niewoli.

Zrywając ze schematyzmem bohaterów literatury tendencyjnej (P. Chmielowski określał postacie z wczesnych utworów Orzeszkowej jako „manekiny wypchane myślami autorki”), powieść pozytywistyczna dojrzałego realizmu wprowadza bardziej zróżnicowane metody kreacji bohaterów, zwłaszcza pierwszoplanowych. Spełniając wymagania krytyki literackiej, żądającej, aby byli oni charakterami (tj. aby cechowała ich pełna indywidualizacja), powieść ta w porównaniu z wcześniejszą polską epiką zmniejsza rolę bezpośredniej charakterystyki narracyjnej na rzecz charakterystyki pośredniej. Postać zostaje więc m.in. ukazana w ścisłym związku z przestrzenią, w którą jest wpisana, przy czym specjalnego znaczenia nabiera opozycja między przestrzenią natury a kultury (z tą pierwszą jest np. związana kobieta „dzika”, czyli mieszkanka wyidealizowanej polskiej wsi, odległa od salonowych uciech, szlachetna patriotka, występująca kilkakrotnie w powieściach Orzeszkowej z tego okresu; z drugą — negatywnie prezentowani przedstawiciele kosmopolitycznej arystokracji). Coraz bardziej staje się też istotny sposób wypowiadania się postaci, pozwalający na umieszczenie jej w określonym kręgu społecznym* ukazujący jej wykształcenie oraz indywidualną ekspresję. Nie mniej ważne oczywiście są również te wydarzenia z życia bohaterów, które poprzedziły właściwą akcję, a także ich późniejsze czyny, pozwalające ich scharakteryzować. W związku z tymi wszystkimi zabiegami, jak również w efekcie zaniku (nie zawsze zresztą całkowitego) tezy znamiennej dla utworów dydaktycznych, postacie kreowane w powieści dojrzałego realizmu nie są najczęściej ani w pełni pozytywne, ani negatywne. W skrajnym wypadku — ale tak skrajnym, że zupełnie odosobnionym — w Lalce (1887-1889) Prusa spotykamy się z tylu różnymi metodami charakterystyki Wokulskiego i tak odmiennym sposobem patrzenia się na jego poczynania przez pozostałe postacie powieściowe, że wreszcie nie możemy z całą pewnością orzec o wielu cechach jego charakteru i szczegółach jego życia; nie daje się on jednoznacznie określić. W innych powieściach tego okresu niejednoznaczność postaci wiąże się jednak raczej ze skreśleniami cenzuralnymi i usiłującą im przeciwdziałać mową ezopową (w charakterystyce postaci spotykamy się z tymi zjawiskami np. wówczas, gdy dochodzi do prezentacji ich powstańczej przeszłości i pobytu na Syberii; w Lalce mamy do czynienia z tym samym zjawiskiem, ale zasada niejednoznaczności w kreowaniu protagonisty wykracza tu poza problematykę narodową).