glinski2

Piotr Gliński

zacje społeczne (jedynym, choć trafnym argumentem na rzecz odrzucenia tej nazwy jest jej kompromitacja z okresu komunizmu). Termin organizacje społeczne związany jest nie tylko z ich funkcjonowaniem w sferze społecznej, lecz także z faktem, że mają one często charakter ochotniczy, ich członkowie nie pobierają wynagrodzenia za swe zaangażowanie, są społecznikami (w nomenklaturze współczesnej - wolontariuszami), „pracują społecznie". ■'

/ Niezależność organizacji pozarządowych odnosi się dćTfaktu. że są to podmioty' wewnętrznie wolne i nieskrępowane w swych decyzjach i wyborach, niezależne przede wszystkim od instytucji rządowych, biznesu, sponsorów, innych organizacji pozarządowych, instytucji religijnych, politycznych itp.

Niekomercyjność organizacji pozarządowych oznacza, iż są to instytucje nie nastawione na zysk ekonomiczny (non-for-profit). Natomiast często ich celem działania jest pewien efekt pozaekonomiczny, zmiana mentalności i zachowań ludzi czy - ujmując rzecz szerzej - zmiana społeczna. Zmiana ta ma na ogól charakter proobywatelski: wielu teoretyków - od Arystotelesa, poprzez de Tocqueville‘a po Putnama - podkreśla fundamentalną wręcz rolę organizacji pozarządowych w funkcjonowaniu demokracji, w kształtowaniu jej uczestniczącego i obywatelskiego charakteru.^

Wyżej przedstawiona definicja organizacji pozarządowych obejmuje najczęściej występujące w literaturze przedmiotu kryteria definicyjne, ma również w znacznej mierze charakter typu idealnego - wiele omawianych tu cech pojęcia pozarządow-ości jest niejednoznacznych i trudnych do realizacji w rzeczywistości społecznej (jak np. cecha niezależności).

Problemy związane ze zrozumieniem i socjologiczną interpretacją kategorii organizacji pozarządowych wynikają zresztą, jak się wydaje, z trzech podstawowych powodów': po pierwsze, instytucja ta jest bardzo różnie nazywana w rozmaitych kontekstach społeczno-politycznych i teoretycznych, po drugie, współczesne koncepcje teoretyczne odnoszące się do kategorii organizacji pozarządowych nie są szczególnie dojrzałe i pogłębione, zwłaszcza na gruncie socjologicznym. rozwijane są na ogół w języku i w zakresie nauk o zarządzaniu, politologii czy ekonomii, są często bardzo spragmatyzowane i służą bieżącym celom badawczym, celom polityki społecznej czy gospodarczej, rzadko nawią-zujądo tradycji ściśle socjologicznej, po trzecie wreszcie, kategoria organizacji pozarządowych stanowi współczesną formę zjawiska opisywanego szeroko w wielu klasycznych konceptualizacjach teoretycznych (przede wszystkim w teoriach społeczeństwa obywatelskiego, teorii wspólnot społecznych F. Tonniesa czy teoriach ruchów społecznych).

Zamieszanie terminologiczne wokół pojęcia organizacji pozarządowych wynika, jak wspomnieliśmy, z różnych tradycji teoretycznych, różnych sposobów rozumienia pojityki czy budowania instytucji demokratycznych we współczesnym świecie.I Dlatego w literaturze funkcjonują najróżniejsze, tożsame bądź zbliżone terminy oznaczające omawianą tu kategorię, z których każdy akcentuje na ogól jakiś charakterystyczny aspekt określanego zjawiska: organizacje dobrowolne (yohuitary organizations), organizacje niezależne (independent organizations), organizacje społeczne, organizacje niezarobkowe (nonprofit organizations, non-for-profit organizations), organizacje dobroczynne (charitable organizations), organizacje obywatelskie, organizacje ruchu społecznego (social movement organizations), organizacje uczestniczące, organizacje zaangażowane w kwestie publiczne (public policy oriented organizations), organizacje użyteczności publicznej (public benefit organizations), organizacje trzeciego sektora (third sector organizations), organizacje samopomocowe (self-help organizations), grupy interesu (mutual benefit groups). \

Rozbudowując nieco czteróczlońówą typologię li. Anheiera odnoszącą się do rodzajów sektora non-profit, wyróżnić możemy pięć podstawowych typów organizacji pozarządowych, uwarunkowanych przez kryteria kulturowo-histo-ryczne: kontynentalny, anglosaski, środkowo-wschodnioeuropejski, krajów rozwijających się oraz judeoislamski¹. W każdym z tych kontekstów kulturowo-historycznych nieco inaczej definiowana jest instytucja organizacji pozarządowej, inna jest pozycja sektora pozarządowego wobec innych podmiotów życia publicznego (przed wszystkim państwa i biznesu, ale także kościoła itp.), odmienna jest ideologia i relacje pomiędzy wyżej przedstawionymi terminami pokrewnymi (np. w kontekście amery kańskim organizacje pozarządowe wchodzą w zakres szerszej kategorii organizacji non profit)".

Zróżnicowanie świata organizacji pozarządowych, jego wielorakie uwarunkowania historyczno-kulturowe powodują, że wyróżnić można co najmniej cztery podstawowe typy definicji sektora pozarządowego: prawne, finansowe (ekonomiczne). funkcjonalne i strukturalne. Definicje prawne uzależniają przynależność do sektora pozarządowego od typu instytucji określonego przez rozwiązania legislacyjne, definicje finansowe wywodzą przynależność do sektora ze struktury przychodów danej organizacji (np. w Stanach Zjednoczonych organizacja jest traktowana jako instytucja non-profit, jeżeli co najmniej połowę jej przychodów stanowią subwencje i darowizny )', definicje funkcjonalne oparte są na określaniu roli jaką pełni dana organizacja (forma prawna jest tu mniej istot-

121

1

O. Ilczuk: Sektor nonprofit w kulturze. Warszawa 1995. s. 23

" Ibid., s. 31-32; R. Kożlicka; Trzeci sektor w Unii Europejskiej. Warszawa 1998, 2000,2002.

" D. Ilczuk: Op. cii., s. 28-29.