glinski4

Piotr Gliński

trudno zauważyć, iż - z jednej strony - koncepcja ta stanowi kontynuację myślenia o zawodności instytucji rządowych nie potrafiących realizować pewnych funkcji obywatelskich, z drugiej zaś - nawiązuje do tradycyjnych idei społeczeństwa obywatelskiego rozwijanych w latach osiemdziesiątych np. w kon-ceptualizacjach Phillipa Schmittera i innych, w których akcentowano szczególnie rolę dojrzałych, zorganizowanych tożsamości grupowych dla kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego i sprawnego funkcjonowania demokracji^{1 2}'*.

Równolegle do Douglasa, w latach osiemdziesiątych, swoją teorię sektora pozarządowego rozwijał jeden z najbardziej aktywnych badaczy organizacji non-profit - Lester Salamon, twórca ośrodka badań porównawczych sektora non-profit na Uniwersytecie Johna Hopkinsa w Stanach Zjednoczonych oraz założyciel Międzynarodowego Towarzystwa Badaczy Trzeciego Sektora (ISTR)'⁵. Teoria „współzależności" Salamona podkreśla komplementarną rolę sektora rządowego i pozarządowego we współczesnych społeczeństwach. Przeciwstawia się więc z jednej strony koncepcjom zawodności państwa, z drugiej zaś teoriom welfare State, wskazującym na zmniejszającą się rolę sektora pozarządowego w rozwiniętym państwie opiekuńczym. Osią teorii Salamona jest koncepcja zawodności sektora pozarządowego (yoluntary failure)¹⁶, według której sektor rządowy ma korygować i uzupełniać cztery podstawę we wady organizacji filantropijnych: niewystarczalność (ograniczony zakres działania), partykularyzm, paternalizm i amatorstwo²W latach dziewięćdziesiątych Salamon wraz z Helmutem Anheierem przeprowadzili obszerne, dwuetapowe porównawcze badania sektora non-profit w kilkudziesięciu krajach świata¹⁸ (The Johns Hopkins Comparatire Nonprofit Sector Project). na podstawie których zaprezentowali teorię „społecznego zakorzenienia" (social origins) sektora non--profiit mówiącą o ścisłym związku charakteru sektora z dominującą w danym kraju strukturą społeczno-ekonomiczną i wyróżnili cztery podstawowe modele rozwoju sektora pozarządowego: etatystyczny (statist), socialdemokratyczny, liberalny i korporatystyczny¹⁹.

Dla celów swych międzynarodowych badań porównawczych, omawiani autorzy skonstruowali specyficzną, upraszczającą definicję strukturalno-opera-cyjną sektora organizacji non-profit (w późniejszych swych pracach autorzy' używają także terminów voluntary, civil society, third, independent sector)"⁰, według której sektor ten obejmuje instytucje o następujących właściwościach: pewnym stopniu organizacji wewnętrznej i zinstytucjonalizowania, prywatne (organizacyjnie odrębne od instytucji rządowych)"¹, niedochodowe typu non--profit (czyli mogące generować zyski, ale przeznaczane jedynie na cele realizacji misji danej organizacji, czyli - w terminologii polskiej - na tzw. cele statutowe), samorządne (czyli samodzielnie decydujące o charakterze swojej własnej działalności), dobrowolne (w dwojakim sensie tego słowa - członkostwo w nich nie jest obowiązkowe i opierają się one w pewnej przynajmniej mierze na zaangażowaniu ochotniczym — społecznym, wolontarystycznym - swych uczestników)”. niereligijne (tj. nie zajmujące się kwestiami wiary i kwestiami ściśle religijnymi; włączone w zakres sektora są natomiast organizacje kościelne działające na innych polach aktywności, np. filantropijne, opieki społecznej itp.), wreszcie apolityczne (wyłączające poza zakres sektora przede wszystkim partie polityczne)-’.

Jedną z najpopularniejszych teorii sektora pozarządowego - zwłaszcza wśród praktyków aktywności obywatelskiej - jest koncepcja Petera Druckera łącząca w pewnym sensie podejście systemowe z aktyw i stycznym. Umiejscawia ona organizacje pozarządowa w szerszym kontekście systemu społecznego, wyróżniając tzw. trzeci sektor i podkreślając przede wszystkim zmianotwórczą rolę tych organizacji. Drucker, zastanawiając się nad tym co łączy różnorodne organizacje pozarządowe, zauważa: Chodzi o to, że [organizacje pozarządowe -przyp. P.G.] robią coś zasadniczo odmiennego od tego, czym zajmują się firmy i władze. [...] Organizacja pozarządowa nie dostarcza rynkowi towarów i usług ani nikim nie rządzi. [...] Produktem organizacji jest zmiana, która zachodzi w człowieku pod wpływem jej działania. Organizacje sc{ agentami zmian zachodzących w ludziach' . To ostatnie spostrzeżenie stanowi według Druckera istotę wyróżnienia „trzeciego sektora”. Termin ten wprowadzony został przez Drucke-

125

1

¹⁴    G. ODonnell. Ph. Schmitter: Transition from Auchoritarian Rule. Tentativc Conclusions about Uncertain Democracies. Baltimore-London 1998.

¹⁵    International Society for Third-Sector Research (ISTR) wydaję między innymi najpoważniejszy periodyk naukowy zajmujący się problematyką organizacji pozarządowych jakim jest ..VGLUNTAS Intemaiional Journal of Volumary and Nonprolu Organizations".

¹⁶    Krytyka sektora pozarządowego jako punkt wyjścia rozważań teoretycznych jest podejmowana przez wielu autorów: D. Ilczuk: Op. cit., s. 34; Z. Wożniak: Między rywalizacją a partnerstwem. Bariery' współpracy władz publicznych z organizacjami pozarządowymi. W: Samoorganizacja..., op cit.. s. 105.

^1; S. Chimiak: Op cit.

2

Omawiany projekt obejmował początkow'0 42 kraje, w praktyce jednak dane porównawcze uzyskano jedynie z dwudziestu kilku krajów, w tym z Polski, choć te ostatnie, dostarczone po czasie, włączono do opracowania prezentującego syntetyczne wyniki badań w postaci odrębnego lozdzialu. L. Salamon i inni: Global Civil Śociety. Dimensions of the Nonprofit Sector. Baltimore 1999.

^,9 The Nonprofit Sector in the Deveioping Worid. Red. H. Anheier. L. Salamon. Manchester 1998: S. Chi-miak: Op. cit.

L. Salomon i inni: Op. cit.. s..3.

Według cytowanych autorów nie oznacza to. 2e"brganizacie te nie mogą korzystać z dotacji rządowych, a nawet dopuszczalne jest zasiadanie przedstaw icieli rządu w ich ciałach zarządzających.

Przy czym zaangażowanie wolontariuszy może występować zarówno w postaci pracy społecznej na rzecz danej organizacji, jak i w postaci kontrybucji pieniężnej. L. Salamon i inni: Op. ct.. s. 4.

^J Dwa ostatnie kryteria nie występują już w drugim etapie badań zespołu Salamona i Anheiera: L. Salamon. H. Anheier: The Emerging Sector: The Nonprofit Sector in Comparative Perspective - An Overview. Baltimore 1994: Ei: Social Origins of Civil Society: E.tplaining the Nonprofit Sector Cross-Nationalły Me.tico City 1996; L. Salomon i inni: Op. cit.: L. Salamon. H. Anheier i inni: Global Civii Society. Dimensions of the Nonprofit Sector. Baltimore 1999.

P. Drucker: Zarządzanie organizacją pozarządową. Warszawa 1995. s. 10.