glinski5

Piotr Gliński

Sprawdzenie ex antę. czyli przed badaniami, czy dana organizacja ma charakter obywatelski, nie jest w praktyce możliwe i w badaniach ilościowych musimy się wciąż opierać na pewnych intuicjach badawczych. W taki właśnie sposób próbowano np. ustalić zakres aktywności społecznej Polaków o „ściśjeoby-| watelskim” charakterze w badaniach partycypacji obywatelskiei-W-śondażu IFiS PAN w_latach 1997 i 1999 (aktywność ta była mierzona uczestnictwem w organizacjach społecznych o obywatelskim charakterze - z szerokiego zakresu organizacji pozarządowych wykluczono przynależność do partii politycznych, związków zawodowych, organizacji religijnych i gosp.gdjirczych.Jdu.bów spor-towych itp.).

W 2002 roku (od 21 czerwca do 13 września) przeprowadzone zostały pierwsze w Polsce, reprezentatywne, ilościowe badania sektora pozarządowego^. Badanie zaprojektowane zostało przez zespół badawczy Stowarzyszenia KLON/JAWOR przy współpracy z Instytutem Filozofii i Socjologii PAN (konsultacja koncepcji badania, narzędzi i metodologii). Stowarzyszenie KLON/ JAWOR ma największe w Polsce doświadczenie w badaniach ilościowych sektora pozarządowego. Dotychczasowe jednak badania, prowadzone od początku lat dziewięćdziesiątych, realizowane były za pomocą ankiety pocztowej rozsyłanej do całej zidentyfikowanej populacji organizacji pozarządowych w Polsce. Zwroty ankiety wynosiły około 10%, co przesądzało o wysoce ograniczonej reprezentatywności dotychczasowych badań"’.

Także inne znane polskie badanie trzeciego sektora, zrealizowane w latach 1997-1998 przez mieszany zespół Stowarzyszenia KLON/JAWOR, Uniwersytetu Warszawskiego i Pracowni Badań Organizacji Non-Profit Instytutu Studiów ■ Politycznych PAN, nie spełniało - jak się wydaje - w pełni wymogu reprezentatywności. odnosiło się zresztą do szeroko rozumianego sektora pozarządowego. obejmującego, oprócz fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych, także związki zawodowe, partie polityczne, organizacje pracodawców, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego oraz organizacje i instytucje społeczne mające kościelną osobowość prawną. Badanie to prowadzone było w ramach Międzynarodowych Badań Sektora Non-Profit koordynowanych przez Uniwersytet Johns Hopkins z Baltimore w Stanach Zjednoczonych obejmujących 26 krajów śwńata. Zgodnie z definicją przyjętą w tym międzynarodowym projekcie badawczym, organizacje non-profit cechuje: wyrazista i trwała struktura organizacyjna (czyli nie są do nich zaliczane niektóre ruchy społeczne czy środowiska subkulturowe), strukturalna niezależność od państwa, charakter nie-

J. Dąbrowska i inni: Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych - raport z badania 2002. Warszawa 2002.

'9

Informator o organizacjach pozarządowych w Polsce Jawor 94/95. Warszawa 1995.

zarobkowy, samorządność i dobrowolność członkostwa'⁰. Badanie polskie polegało na przeprowadzeniu analizy wtórnej danych GUS dotyczących organizacji społecznych (tzw. SOF^;97 oraz SOF-1'98) oraz własnych badań uzupełniających, między innymi badań reprezentatywnej próby organizacji non-profit (niestety sposób budowy tej reprezentatywności nie został przedstawiony przez autorów i budzi pewne wątpliwości: próba ta liczyła zresztą jedynie 534 organizacje) oraz sondażowych badań członkostwa, pracy społecznej oraz ofiarności finansowej przeprowadzonych na reprezentatywnej __próbię dorosłej ludności Polski³¹.

Wspomniane wyżej badanie Stowarzyszenia KLON/JAWOR z 2002 roku. w przeciwieństwie do badań dotychczasowych, jest pierwszym w Polsce badaniem przeprowadzonym na reprezentatywnej próbie warstwowej 1000 polskich organizacji pozarządowych (w pierwszym etapie badań zachowano reprezentatywność ze względu na formę prawną organizacji i lokalizację, w drugim wprowadzono również kryterium typów branżowych organizacji i odpowiednio ważono udziały poszczególnych branż w całości próby). Badanie obejmowało zarejestrowane stowarzyszenia oraz fundacje i zostało zrealizowane w terenie przez Zakład Badań Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego techniką wywiadu kwestionariuszowego (około 120 pytań). Warto podkreślić wymóg bezpośredniego dotarcia do badanych organizacji, co. zwłaszcza w przypadku inicjatyw obywatelskich o charakterze niezależnym i spontanicznym, było bardzo trudne do osiągnięcia. Konieczność bezpośredniego dotarcia ankieterów' do badanych organizacji przyniosła również ważne, nieznane dotychczas ustalenia na temat dynamiki ruchu obywatelskiego w Polsce i trwałości funkcjonowania organizacji pozarządowych. Okazało się np.. że działalność swą potw ierdziło w terenie jedynie 58% wylosowanych do badań organizacji, w 10% przypadków potwierdzono nieistnienie danej organizacji, a w 32% nie udało się dotrzeć do wylosowanej organizacji'". Często spowodowane to było przyczynami logi-styczno-technicznymi: niekiedy organizacje działają sporadycznie, zawieszają na krótko swą działalność, przechodzą^ kryzysy aktywności, czołowi działacze gdzieś wyjeżdżają na pewien czas bądź też po prostu organizacja zmienia swą siedzibę lub w ogóle jej nie posiada. Jest to naturalna sytuacja w sektorze pozarządowym. zwłaszcza w okresie wstępnym jego kształtowania się. co wciąż ma miejsce w Polsce. Zakładając, że w połowie z 32% przypadków braku dotarć

E. Leś. S. Naięcz: Sektor non-profit. Nowe dane i nowe spojrzenie na społeczeństwo obywatelskie w Poi-sce. Warszawa 2001.

Ei: Potencja! ekonomiczny i społeczny sektora non-profit w Polsce. Wybrane wyniki badań międzynarodowych sektora non-profit. W: Samoorganizacja..., op. cit.

J. Dąbrowska i inni: Op. cit.

129