golaszewska �nomenologia dziela sztuki (1)

264 ZARYS ESTETYKI

percypując jakości dzieła w nastawieniu na wartości, któro nadbudowują j|| nad owymi jakośdaml, osadzonymi w przedmiocie materialnym (Jest to więc również akt intencjonalny, nastawiony na określony przedmiot, z zamiarem wydobycia, uchwycenia wartości nadanej przedmiotowi przez artystę). Dzięki podstawie bytowoJ dzieło sztuki Jest przedmiotem intersubiektywnym, dostępnym wielu jednostkom. Tak więc dzieła sztuki są to przedmioty intencjonalne, bytowo pochodne; mają one swoją podstawę bytową w odpowiednio ukształtowanych przez artystę przedmiotach materialnych oraz w aktach odtwórczych, percepcyjnych odbiorców.

Jednym z dowodów no to, że dzieła sztuki są przedmiotami intencjonalnymi, Jest, wedle Ingardena, ich schematyczność i występujące w Ich strukturze miejsca nledookreślcnio. Odbiorca, tworząc sobie konkretyzację estetyczną, wypełnia owe luki, uzyskując całość jakościowo określoną, konkretną.

Przedmiot estetyczny. W wyniku spolnlonego przez odbiorcę przeżycia estetycznego wobec dzieła sztuki (a także przedmiotów natury) powstaje przedmiot estetyczny. Jost, to przedmiot mono-sublektywny, bezpośrednio dostępny tylko jednostce doznającej przeżycia estetycznego. Przedmiot estetyczny konstytuowany jest przez odbiorcę (gdy jest to odbiór adekwatny w nastawieniu na estetyczne wartości dzieła sztuki) w oparciu o dzieło sztuki, nie ma więc charakteru dowolnego. Dzieło sztuki, jako twór schematyczny, dopuszcza wiele różnych sposobów konkretyzowania, dlatego też jedno dzieło daje możliwość uzyskiwania rozmaitych konkretyzacji, różniących sil między sobą zależnie od sposobu wypełnienia miejsc niedookreś-lenia. Ingarden wielokrotnie podkreśla aktywną, współtwórczą rolę odbiorcy w konstytuowaniu przedmiotu estetycznego.

W porównaniu z przeświadczeniami potocznymi twierdzenie, iż dzieło sztuki jest przedmiotem intencjonalnym, brzmi paradoksalnie. Dla teorii estetycznej może to mieć znaczenie, gdy staramy się sprecyzować, na czym polega specyficzność dzieła sztuki, jego odmienność od wszelkich innych bytów. Ten typ wyjaśnienia włącza dzieło sztuki w zakres szerszej dziedziny przedmiotów Intencjonalnych, gdzie znajdują się wszelkie twory kultury (dzieła sztuki, wytwory techniki, dzieła naukowe); należy tu cały świat form symbolicznych oraz niezwykle szeroka dziedzina konwencji grupowych i ogólnoludzkich. W tej rozleglej dziedzinie mieści się sztuka, a jeśli Ją się na tym tle ujmie, zatraca ona swoją specyficzność. Wydaje dę więc, że teoria włączająca dzieło sztuki w sferę przedmiotów Intencjonalnych nie odnajduje specyfiki tego dzieła. Istnieje Jeszcze Jedna wątpliwość I tym związana: chodzi z założenia swego teoria ta ma stanowić pnezwydętenłe i to jednak nasuwa pewne psycholog!-

styczne interpretacje (na co wskazywali niejednokrotnie jej krytycy). Jeśli bowiem położy się nacisk na to, że dzieło sztuki Jest bytowo zależne od twórcy, te zawiera w sobie miejsca nlcdookreilenia. kwalifikujące je do rzędu bytów „niepełnych”, „zależnych", „niesamoIstnych", łatwo jest zejść tu na płaszczyznę wyjaśnień psychologlzują-

Icych, powrócić do teorii, której zwalczanie było punktem wyjśda. Przyznając dziełu sztuki byt intencjonalny, podkreślamy jego więź z pocescm twórczym, z koncepcją artysty, o zarazem z przeżyciami odbiorcy (skoro charakter intencjonalny przypisywany jest przedmiotowi estetycznemu).

O ile określenie dzieła sztuki jako bytu intencjonalnego może budzić wątpliwości, o tyle w zastosowaniu do przedmiotu estetycznego wydaje się ono adekwatne. Przedmiot estetyczny jest wytworem odbiorcy (a także dzieła sztuki, którego właściwości są dla tworzenia owego przedmiotu punktem wyjścia), powstaje dzięki kontaktowi dzieła sztuki z odbiorcą, który chce zrealizowano w dziele wartości wydobyć, uzmysłowić, poznać, przeżyć. Jakkolwiek przedmiot estetyczny może być uzewnętrzniony, ukazany przy pomocy opisów słownych, ma on jednak byt uderzająco inny niż byt dzieła sztuki (jest wtórny i całkowicie monosubiektywny, istnieje tylko w sferze przeżyć tego, kto go sobie wytwarza). Można na podstawie określonego dzieła sztuki ukonstytuować wiele przedmiotów estetycznych. Gdy snujemy domysły, jak można dane dzieło skonkretyzować, jesteśmy na gruncie rozważań abstrakcyjnych i właściwie nie mamy wtedy do czynienia z przedmiotem estetycznym. Powstaje on dopiero wtedy, gdy autentycznie doznajemy wartości dzieła sztuki (możemy teł stwierdzić, że dzieło nie ma wartości — doznajemy wówczas rozczarowania, zawodu). Pojęcie przedmiotu estetycznego (którego nie da się ująć inaczej, jak tylko Jako przedmiot intencjonalny) jest w estetyce bardzo przydatne. Dzieło sztuki, jako istniejące poza odbiorcą we własnym swoim bycie, wyznacza rozmaite sposoby rozumienia, interpretowania, konkretyzowania, a pójście za Jedną z tych możliwości prowadzi właśnie do wytworzenia się przedmiotu estetycznego. Nie da się mu przyznać istnienia realnego ani też czysto psychicznego. Nie jest to przedmiot czysto psychiczny, bo może ulec „materializacji", może być ukazany, a przedtem zidentyfikowany, może stać się własnością intersubiektywną (np. jednym z zadań krytyki artystycznej jest ukazywanie różnych konkretyzacji dzieła sztuki).