IMGP0620

188 Część druga. Powstanie pisma

przekazali ideę pisma”. W następnych dziesięcioleciach, jak zaświadczają znaleziska z młodszego o kilka pokoleń grobu U-j, idea ta uległa „całkowicie samodzielnemu rozwinięciu”¹¹ i doprowadziła do wytworzenia się najstarszego pisma hieroglificznego.

WCZESNA FONETYZACJA NAD NILEM

Po dokonaniu tych konkluzji należy zarzucić teorię o przejściu idei pisma z Egiptu do Mezopotamii, lecz mimo to znaleziska Dreyera w Abydos mają ogromne znaczenie dla historii pisma. Pozwalają powiązać początki tego sposobu komunikacji w Międzyrzeczu, w południowo-zachodnim Iranie i nad Nilem bardziej niż dotychczas, tak że ostatecznie pytanie, w którym z tych regionów pismo pojawiło się po raz pierwszy, staje się bezprzedmiotowe. Być może na podstawie źródeł archeologicznych nigdy nie będzie można na nie jednoznacznie odpowiedzieć, ponieważ pomiędzy przejściem idei pisma z jednej kultury do drugiej minęły nie - jak dotąd zakładano -stulecia, lecz jedynie lata lub dziesiątki lat. A zatem dla chronologii archeologicznej, z jej podziałami czasowymi, przy wspomnianym braku precyzji w datowaniu oraz przypadkowości znalezisk, z pewnością może to być zadanie zbyt trudne (por. s. 152).

Za chronologicznym pierwszeństwem Mezopotamii, choć już słabiej, przemawiają w dalszym ciągu wspomniane datowania histoiyczne i daty radiowęglowe, jak też fakt, że mezopotamskie pismo protoklinowe można w bardzo przekonujący sposób ewolucyjnie wyprowadzić z prehistorycznego systemu tokenów (por. s. 165 i n.), podczas gdy w Egipcie jak dotąd brak porównywalnego pierwowzoru funkcjonalnego. Badania Dreyera wzmocniły natomiast wysuwane już od dłuższego czasu przypuszczenie, że\Egipcja-nie prawdopodobnie znacznie wyprzedzili współczesnych sobie mieszkańców Mezopotamii w dziedzinie foiietyzacji pisma. Obok „znanych już ź dekorowanych naczyń glinianych” i „całkowicie zrozumiałych prostych znaków obrazkowych, takich jak na przykład zwierzęta, symbole bóstw, rośliny, góry i linie wody” Dreyer w najstarszych nawet świadectwach pisma z grobu U-j zidentyfikował także wiele niebudzących wątpliwości zapisów rebusowych. Na przykład na jednej z tamtejszych tabliczek do zawieszania można zobaczyć słonia nad stylizowanymi górami (il. 44), co przy wstawieniu wartości głosek znanych z późniejszego okresu daje słowo ab-dżu - według Dreyera wczesny fonetyczny zapis nazwy miejscowości Abydos. Jak podkreśla egiptolog, także „inne grupy znaków można odczytać w przekonujący sposób za pomocą wartości głosek poświadczonych później”¹², podczas gdy w Międzyrzeczu występowanie jednoznacznych zapisów fonetycznych można potwierdzić dopiero, począwszy od III tysiąclecia p.n.e. (por. s. 172).

PISMO NARZĘDZIEM ADMINISTRACJI RÓWNIEŻ W EGIPCIE

Odkrycia Dreyera w Abydos zmieniają również tradycyjne, głęboko zakorzenione w dawnej egiptologii wyobrażenie, że (pismo kraju nad Nilem -w zdecydowanym przeciwieństwie do ościennego Międzyrzecza - wykształciło się nie z przyczyn praktycznych! potrzeb dnia codziennego, lecz ze szlachetniejszego ..dążenia dó historycznoŚcTj

''Tale pokolenia egiptologów z żarliwością podkreślały tę rzekomą odmienność wczesnych zabytków pisma starożytnego Egiptu, w której chciano dostrzegać świadectwo szczególnej mentalności ówczesnych jego mieszkańców-zwróconej raczej ku sprawom wzniosłym i sakralnym niż skupionej na dniu powszednim. Egiptolog Alexander Scharff w 1942 roku podkreślał na przykład, że ,[obydwa pisma, stosownie do predyspozycji obu ludów, miały służyć zupełnie innym celom, a mianowicie pismo klinowe (...) było przeinaczone przede wszystkim do opisywania spraw, gospodarczych (rachunki, kwity, listy ud.), natomiast pismo egipskie od samego początku służyło da 'przekazów religijnych i historycznymi¹³ Również jego kolega po fachu Hellmut Brunncr podkreślał w 1965 roku, iż z punktu widzenia historii duchowości było niezwykle ważne, że pismo nad Nilem powstało nie na potrzeby techniczne lub gospodarcze, lecz zrodziło się z przemian struktury duchowej”, którą „przy pewnym rozszerzeniu tego pojęcia można by określić mianem zmysłu historycznego”.¹⁴ Jeszcze prehistoryk Hermann Muller--Karpe w opublikowanym przez siebie w 1968 roku podręczniku pisał: „W Egipcie wynalezienie pisma zrodziło się z nowej świadomości historycznej, u źródeł której w okresie około 3000 r. p.n.e. było założenie zjednoczonego państwa i królestwa, i stanowiącej jego stosowny wyraz.”¹³

Adnotacje na glinianych naczyniach i kościanych etykietkach z grobu U-j mówiące o ich pochodzeniu świadczą tymczasem bardzo wyraźnie, że pismo także w Egipcie od początku wykorzystywano w przyziemnych celach dokumentacyjnych i administracyjnych. Całkiem podobne adnotacje kontrolne i notatki urzędowe znajdują się również na o wiele młodszych przedmiotach należących do wyposażenia grobowego oraz pojemnikach na daniny podatkowe i występują aż do okresu dynastycznego. Naturalnie z czasem zapisywane teksty stawały się coraz bardziej obszerne i urozmaicone. Na przykład na początku I dynastii weszło w zwyczaj, że na etykietkach kontrolnych z kości słoniowej lub z drewna do informacji o pochodzeniu i imieniu królewskim jako adnotację datującą dodawano także dokładne hieroglificz-ne określenie roku. Nie prowadzono przy tym jednak numerycznego liczenia lat, lecz określano je—podobnie jak w winter counts północnoamerykańskich Indian (por. s. 124 i n.) - odwołując się do ważnych wydarzeń (np. „Król Aha gromi kraj Nubię”). Te tak zwane tabliczki lat lub annalistyczne były oczywiście gromadzone i stanowiły podstawę annałów królewskich -