ingarden7

18

Rom*s A«orim

Z Hwl 4xuU lurtockkfr

19

pracz aią poruszony. Natomiast „ntdo" (w sensie danych wyobrażeń zmysłowych. w szczególności wzrokowych) stosunkowo bardzo mało. Na chwilę może rozbłyska mu uśmiech czyichś ust w grymas płaczu przechodzący, to wszystko. O żadnej pełni „obrazu", na którym widoczne są poszczególne rzeczy lub ludzie, o żadnym przejściu ciągłym od jednego „obrazu" do drugiego, o żadnym bezpośrednim, prawic spostrzeżeniowym obcowaniu z pewnym konkretnym zdarzeniem w i wiecie plastycznie widzianym nie ma mowy. Ale wskazane przez nas momenty naocznośdowe niewątpliwie występują. I nie jest oczywiście przypadkiem ani to. że one w ogóle się tu pojawiają, ani też (o. żc są one tak przelotne, nikłe, migotliwe, niewyraźne, o ile chodzi o wyglądy zmysłowo-wyobrażeniowe, że natomiast jakość uczuciowa narzuca «ę silnie i „przejmująco" (wzrusza, a me jest sama obserwowana). To należy do istoty tego rodzaju poezji i jest uwarunkowane przez szereg właściwości języka rozważanego utworu. Dla nas lulaj ważne jest jedynie samo występowanie tych momentów w rozważanym wierszu, a w związku z tym i jego wyraźna czterowarstwowołć. O to bowiem tylko na ranc chodziło'¹.

Owa czterowarstwowość jest więc pewnego rodzaju minimum, które mu-sMiystgpbwać w dziele, żeby ono było dziełem sztuki literackiej. Zdarza się jednak, że ilość warstw w niektórych utworach lub ich częściach pomnaża się. Zachodzi to wszędzie tam. gdzie w tekście utworu przytacza sę słowa wypowiadane przez osobę przedstawioną w dziele, a więc np. w powieściach. w czytanych dramatach kp.²² Słowa te. jako wypowiedziane przez kogoś, kto stanowi składnik warstwy przedmiotowej, same do niej należą, | są składnikiem rzeczywistości przedstawionej, są jednym z przedmiotów. Zamiast jednak, żeby o nieb była mowa przy pomocy innych słów lub I zdań, (co nota benc jest także możliwe), są one same przytoczone, jakby czytelnikowi pokazane. Tę funkcję pokazywania słów spełnia tzw. cudzysłów?), tak że ściśle biorąc, w dwuwarawie językowej dzieła stoi jedynie cudzysłów, to zaś, co stoi w- cudzysłowie, jest pokazanym obiektem. Ale przytoczenie sprawia, że słowa przytoczone są niejako wciągnięte z powrotem do dwuwarstwy językowej dzieła, zwłaszcza że są one również u- i tworzone przez autora i noszą na sobie zazwyczaj piętno jego sprawności i językowej. Wskutek tego na ogół przeoczą się. iż one są składnikami I

:i Jako iaoy kocupoyfchd Mii uę «}p*Jćł graaieray u* glcpkunl Tuwima lub lepacą jtuac przyroczocy pnart pojtM UktUaMw. Tak mac jmrtMtój' to ut«ór. w którym nic wystaje ta jedn wym odaego todrbego ka jolywc uerrg rów brzmieniowych. artykułowanych, nic porfttwionjeh wszelkiego znaczeni* Brasem a owe jednak mają ogólny charakter branieA slownyeh pewnego określonego jęiyka. a • danym wypadła język* pohtief*. i do pewnego stopera udaj« alowa. Oczymkae nic motna w tych .utworach^- wykryć wicłowantwowoło. Niepodobna tek widócć w nich utworów McracUh w icnijm Kgo iłowa znaczeniu. Zob. Cmdcay *jpaJri mfmon lumxkkgo. (» I R. Ingarden. Szkice : fibiofil literatury, a 87-94.

u Szczególna tmdoołć lianowi wypadek tzw. „nowy zależnej" (orurtf u To jedna z /unkcyj cudzysłowu.

świata przedstawionego w dzidę. Z drogiej strony jednak słowa przytoczone wykazują same dla siebie charakterystyczną wielowaniwowość: mają swoje brzmienie, znaczenie, przedmiot, o którym w nich mowa. a nieraz wiodą z sobą i odpowiednie wyglądy. W ten sposób odpowiednia część dzieła z czterowarstwowej suje się w pewnej mierze ośrniowarstwową. Ale warstw tych może być i więcej. Gdy np. jedna z osób przedstawionych w dziele opowiada innym o pewnych zdarzeniach i w pewnej chwili przytacza słowa jednej z osób biorących udział w tych zdarzeniach, wówczas dr facto mamy dwa cudzysłowy różnego stopnia (tzw. autor przytacza słowa osoby opowiadającej. a osoba słowa innej osoby, należącej do świata przedstawionego). Ilość warstw dzida zwiększa się do dwunastu, choć większość z tych warstw jest w tej fazie dzieła bardzo uboga. Powstają w tym wypadku specjalne komplikacje i szczególne efekty sztuki literackiej, które wymagałyby osob-I nego opracowania. Na razie wskazuję na nic jedynie dlatego, żeby nie powstało mylne przypuszczenie, iż w dziele sztuki literackiej muszą być zawsze dokładnie cztery warstwy, Występowanie większej niż cztery ilości warstw nic stoi oczywiście w sprzeczności z wyznawaną przeze mnie wielowarstwową koncepcją dzieła literackiego, kcz jest jedynie pewną osobliwością. która wypływa z niej jako jedna z możliwości.

.' SCHŁMATYCZNOŚC DZIEŁA LITERACKIEGO

Zwróćmy uwagę na pewną własność strukturalną dzieła literackiego, która z artystycznego punktb widzenia ma doniosłe znaczenie, mianowicie na jego . Bschcmatycznośr Co chcę przez to powiedzieć?

Własność ta występuje we wszystkich czterech warstwach dzieła literackiego. ale uderza przede wszystkim w warstwie przedmiotów przedstawionych.'Wróćmy do przykładu Stepów Akermańskieh.

Mamy lam z jednej strony osobę mówiącą i przeżywającą pewną szczególną emocję, z drugiej jej rzeczowe otoczenie, świat, w którym żyje. Zaznaczyłem poprzednio, że jedno i drugie - ów stan wzruszenia i ów otaczający ją świat - przejawia się w naocznych wyglądach.. Czy nie uległem przy tym złudzeniu? Jakżeż bowiem - powie ktoś z mych Czytelników -naocznie może się przejawiać coś. co nic jest całkiem konkretne? A nie można przecież powiedzieć, żeby przedmioty przedstawione — dokładnie w ićj postaci rozważane, w jakiej są przedstawione! - były naprawdę konkretne. Wszak naszkicowane są zaledwie kilku najniezbędniejszymi rysami Całej reszty trzeba się tyło domyślać, a często nawet w ogóle nie możemy tego uczynić, tak U reszta wcale nie jest określona. Weźmy np. ów „step". Nazywa się on Stepem Akcrmańskim. Jako nazywany imieniem własnym jest lub ma być pewnym określonym przedmiotem indywidualnymi (a więc nie pewnym typem łub czymś ogólnymi ale właśnie dlatego

1

W 1)0 unya ccJu dla podbcUcM bdy-łdoalocód wtpóm i iaapfc skiadskó* (•uta przedstawionego wyiW-tft ^w romaaym ***** jcuar :aae aw *brae: Dniestr. Liww.