n (141)

228

stwo między dyplomatami od znaczenia reprezentowanych władców. W obrębie tejLsarnti-klasy ~ b° przedstawiciel klasy wyższej zawsze góruje nad^przedstawicielem klasy niższej — o pierwszeństwie ma decydować ..data oficjalnego zawia-domienia^JEl^^^iii^iy tle tej prostej formuły spory o pierwszeństwo miały odtąd zniknąć bez śladu. Oparcie pierwszeństwa na łatwo sprawdzalnych faktach i datach odebrało całemu zagadnieniu ów posmak prestiżowo-polityczny, który poprzednio prowadził do tylu zadrażnień^{1 2}.

Z precedencją wiąże się jeszcze postanowienie³, że regulamin nie wprowadza żadnej „innowacji’* w statusie reprezentantów papieża. Rozumiano pod tym zachowanie tradycji, że w krajach utrzymujących stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską nuncjusz będzie zawsze zajmował pierwsze miejsce.

Postanowienie, aby każde państwo jednolicie traktowało dyplomatów tej samej klasy⁴, oraz aby żadne związki rodzinne ani polityczne nie miały wpływu na prece-dencję⁵, określa tylko bliżej zasady wyszczególnione już w artykułach poprzednich.

Ostatnie postanowienie regulaminu⁶, przewidujące, że o porządku podpisywania traktatów lub innych aktów między państwami, które uznają zasadę „alter-natu”, będzie decydował los, wiąże się raczej z techniką pracy na konferencjach międzynarodowych niż z codziennym obrotem dyplomatycznym. Kieruje się i ono prestiżowymi reminiscencjami okresu poprzedniego. Słusznie bowiem zwrócono uwagę²⁷, że w chwili, gdy zamieszczano je w regulaminie, nie było ono już potrzebne. Sam regulamin podpisano w porządku alfabetycznym francuskich nazw paóstw--sygnatariuszy, Protokół akwizgrański zaś pele-mele, nie kierując się ani porządkiem alfabetycznym, ani altcmatem. Stosowanie altematu utrzymało się natomiast w umowach dwustronnych, gdzie nie było i tak kwestionowane.

W tekście regulaminu, napisanym jasno i zwięźle, uderza pewna nonszalancja terminologiczna. Ta sama grupa ludzi określana jest aż w pięcioraki sposób: agents (arenga), employós (art. 1, 4 ust. 1, 5, 6), envoyós (art. 3), representants (art. 4 ust. 2), ministres (art. 7), jak gdyby autorom bardziej niż na prawniczej ścisłości zależało na literackiej racji różnicowania słownictwa.

JAK POWSTAŁ?

Piszący, czy to o dyplomacji lub o prawie dyplomatycznym jako całości, czy nawet o samym Regulaminie wiedeńskim bądź ograniczają się do analizy samego tekstu, bądź interpretują go w świetle praktyki albo przeszłej, albo przyszłej, która po nim dopiero się rozwinęła, bądź wreszcie snują własne domysły. Żadna z tych dróg nic wydaje się zadowalająca. Wyjątkowa rola, jaką Regulamin wiedeński odegrał w dziejach rozwoju nie tylko prawa dyplomatycznego, ale prawa narodów w ogóle, uzasadnia próbę prześledzenia przede wszystkim — w bezpośrednim oparciu o źródła — okoliczności, w jakich powstał ten doniosły akt. Wydaje się bowiem, że wtedy dopiero stanie się on w pełni zrozumiały.

Zadanie to nie jest tak beznadziejne, jak sugerują niektórzy z autorów²⁸. Znaczna część protagonistów kongresu, wśród których zresztą niewielu było ludzi naprawdę wybitnych²⁹, nie zdawała sobie najwidoczniej sprawy ze znaczenia tego właśnie aktu. Żadnej o nim wzmianki ani w dziesięciu tomach pamiętników i dokumentów pozostałych po Mettemichu³⁰, który jako główny delegat państwa goszczącego kongres przewodniczył jego obradom, ani również w dziesięciu tomach dzienników i notatek Gentza, który kongresowi sekretarzował³¹. Pewne dość skąpe szczegóły podaje natomiast Talleyrand w prowadzonej z Wiednia korespondencji z zastępującym go w Paryżu na czas kongresu hrabią de Jaucourt oraz z samym Ludwikiem XVIII³². Najbogatsze informacje przekazał potomnym uczestniczący w kongresie radca dworu wielkiego księcia Badenii, Jan Ludwik Kliiber, zarówno w swoim słynnym wydaniu akt kongresu³³, jak i w opisowym przeglądzie wiedeńskich rokowań³⁴. Dane te uzupełniono przestudiowaniem protokołów kongresu w wiedeńskim Haus-, Hof- und Staatsarchiv.

Dopiero porównanie tych wszystkich materiałów pozwala odtworzyć proces powstania regulaminu.

³⁹ Np. Hubert PNT, 224.

³⁹ Gentz TB, 352, wyraża się z lekceważeniem o „njjakości i nieudolności prawie wszystkich aktorów” tego, co nazywa „widowiskiem”. Obcując najwięcej ze swoim wówczas szefem, Mettcr-nichem, i jego musiał mieć na myśli. Z wyrazów podziwu, jakich w innych miejscach nie szczędzi Talleyrandowi, można natomiast wnosić, że jego wyłącza z tej krytycznej oceny. Sam Talleyrand szczególnie chwalił bystrość Aleksandra I (Rohden, 89). Za to Metternicha, którego talenty wyolbrzymiła następnie reakcyjna historiografia (Rohden, 250 n., uważa go za „najwybitniejszego przedstawiciela klasycznej dyplomacji”), oceniał Talleyrand krytycznie, wytykając mu „tuzinkowość” (mćdiocriti), lubowanie się w „słowach mglistych i pozbawionych sensu”, poświęcanie na rozrywki „trzech czwartych dnia”, „szczególny talent tracenia czasu” (MPT, U, 420 i 488). Z nowszych historyków Tarle, 177, uważa za miernoty wszystkich uczestników kongresu poza Aleksandrem I, Talleyrandem i jednak Mettemichem. Do listy tej można by dorzucić lorda Castlcreagh, chcć na kongresie ten mizantrop i melancholik nie zyskał takiej popularności, jak jego bardziej wymowni i towarzyscy partnerzy.

Uczestnicy kongresu stanowili międzynarodową arystokratyczną kastę, wychowaną na racjonalistycznej kulturze francuskiej (por. Salis, 13 n.). Choć w tych warunkach narodowość poszczególnych delegatów nic grała na ogół zasadniczej roli, uderza, jak wielu było wśród nich Niemców nadreńskich: Metternich, Dalberg, Nessdrode..., a każdy reprezentował innego monarchę.

⁵⁰ Metternich: MDE, I-VHI; DW, I-II.

³¹ Gentz: ADN, I-II; AS, I-V; MLI; TB; UD.

³³    Talleyrand MPT, CIPTL, CCJ. '    ³³ KlOber AWC, I-VHL

³⁴    Kliiber 0DV, I-III. .    . /

/

1

Art. 4 ust. !.

2

²¹ Inna rzecz, że nie do pomyślenia wtedy było, aby jakieś małe państwo mianowało ambasa

3

dora, nie zaś przedstawiciela niższej klasy. Ranga ambasadorska pozostała na szereg pokoleń zastrze

4

żona dla wielkich mocarstw albo dla państw szczególnie blisko powiązanych węzłami dynastycznymi lub politycznymi. A spory o precedencję rozgrywały się z reguły między państwami tej samej mniej więcej rangi.

5

Art. 4 ust. 2.    ⁴ Art. 5.

6

²⁹ Art. 6.    ⁶ Art. 7.    ²⁷ Satow, 163.