n (65)

94

bywają niebagatelne¹. Co prawda, na Wschodzie i polskie za to poselstwa mogą liczyć na utrzymanie przez dwór miejscowy. W XVIII w. mowa już o utrzymywaniu tylko poselstw tureckich i tatarskich². Rosyjskie — od czasów Piotra Wielkiego — „zwyczajem inszych narodów europejskich swego Pana kosztem przystojnie do swej godności żyją*’³. Tylko więc chyba upokarzającą zależnością od Rosji można tłumaczyć fakt, że w trudnych finansowo latach osiemdziesiątych na zakup i urządzenie pałacu ambasadora rosyjskiego wydaje Polska przeszło milion złotych, gdy wydatki na polską służbę zagraniczną wyniosły zaledwie połowę tej kwoty⁴.

Polskie poselstwa finansuje się w zasadzie zc skarbu państwa⁵, czasem z udziałem skarbu królewskiego, nie zawsze zresztą jasno oddzielonych. Koszty misyj, mających odzyskać „sumy neapolitańskie”, częściowo ponosi królowa Bona. Na wy-jezdnym otrzymuje poseł w gotowiźnic viaticum, a w czasie pobytu za granicą może zaciągać do określonej wysokości długi, które się następnie pokrywa. Gdy skarb nie rozporządza odpowiednimi kwotami, wykłada je z własnej kieszeni podskarbi albo i sam poseł⁶. Rozliczenia ciągną się czasem wiele lat po końcu misji⁷.

Wydatki na poselstwa nie są popularne. Na sejmach i w instrukcjach sejmikowych postuluje się nieraz częściowe przynajmniej przerzucenie ich na samego posła⁸. Jakoż zdarzają się posłowie, przede wszystkim z wielkich rodów — ale wobec tych finansowych kłopotów trudno si^dziwić, że o doborze posła może decydować właśnie jego fortuna — którzy zgadzają się bądź wyłożyć duże nawet kwoty, bądź sami pokryć koszty poselstwa, traktując je jako okazję do zabłyśnięcia przed światem⁹. Jan Tarło, gdy za Augusta II ma być wysłany do papieża, czyni przygotowania przez kilka lat, sprzedając i zastawiając całe wsie. Udaje mu się zmobilizować półtora milio-> na złotych na poselstwo, które nie dojdzie zresztą do skutku¹⁰. Odprawienie poselstwa na własny koszt oszczędza państwu poważnego wydatku — toteż np. w r. 1775 sejm wyraża podziękowanie hetmanowi Branickicmu, „który poselstwo do Dworu Petersburskiego o swoim koszcie, przez wzgląd na Skarbu Rzeczypospolitej niedostatek, odprawić ofiarował”²¹⁰.

Przy posłowaniu na Wschód uderza olbrzymi udział kwot przeznaczonych na prezenty. Piaseczyński, posłując do Stambułu (1601 r.), wydał na podarki ok. 40 000 zł, na wszystkie inne cele łącznic ok. 2300 zł²¹¹. Zestawienie zaś ogółu wydatków na poselstwa wykazuje ogromną nierównomierność nawet na przestrzeni niewielu lat.

Przeciętna roczna tych wydatków wyniosła np. w latach 1664-1668 - 70 000 zł, a w latach 1677-1678 — 230 000 zł²¹². Za Augusta II ta sama przeciętna roczna wyniosła 60 000 zł w latach 1699-1703, a tylko 12 000 zł w pięcioleciu 1704-1708²¹³.

Usiłowano i w tej dziedzinie wprowadzić pewien ład za Stanisława Augusta²¹⁴. Na sejmie w r. 1766 postanowiono:

„Jako dla zachowania dobrej przyjaźni i korespondencji z dworami cudzoziemskimi potrzebne jest trzy manie posłów Naszych i Rzeczypospolitej, a oprócz zwyczajnej tymże pensji są konieczne inne extraordynaryjnc wydatki, więc naznaczamy na to corocznie sumę 100000 złp., które skarby Obojga Narodów, koronny w dwóch częściach, W. X. Litewskiego w trzeciej, do kasy Naszej Królewskiej, za kwitami Imieniem Naszym odbierającego, wypłacać mają”²¹⁵.

Była to uchwała ważna ze względów zasadniczych, natomiast przyznana kwota nie mogła wystarczyć i już po dwu latach podwyższono ją na równy milion złotych²¹⁶. To jednak z kolei okazało się nierealne. W r. 1776 przeznaczono więc na wydatki związane zc służbą zagraniczną 270 000 zł ze skarbu koronnego, a 100 000 zł — z litewskiego²¹⁷. Za czasów Rady Nieustającej, a potem Sejmu Czteroletniego, sumy przeznaczone n; prowadzenie spraw zagranicznych, o co energicznie walczył Kołłątaj²¹⁸, na ogół wzrastały, przekraczając po pół miliona złotych rocznie, a w latach Sejmu Czteroletniego nawet milion²¹⁹.

Jednakże ten budżet nigdy nie stał się wystarczający na racjonalną rozbudowę służby zagranicznej. Posłowie dopuszczali się czasem nadużyć, by utrzymać się na odpowiednim poziomie²²⁰, a jak trudno było zorganizować misję przy możliwościach finansowych Polski, niech świadczą dzieje poselstwa w Rzymie²²¹. Wyznaczono na ten cel 600 dukatów rocznie (z czego 200 miał dać skarb koronny, 100 — litewski, na 300 miało się złożyć duchowieństwo), nikt jednak za tę sumę nie chciał się podjąć prowadzenia poselstwa. Znaleziono w końcu kandydata na charge d’affaircs w osobie księdza Antici, dając mu zresztą tylko połowę wyznaczonej kwoty. Misję polską prowadził on aż do III rozbioru, ale był zarazem posłem Palatynatu i Bawarii, ubiegał się o przedstawicielstwo Prus, a byłby się chętnie podjął reprezentować i Rosję!

Reformy więc reformami, ale praktyka daleka była nie tylko od ideału. Nawet od normalnego standardu.

^2.2    Rybarski SPJK, 477 n.

^2.3    Gicrowski-Leszczyński, 412.

^2.4    Rybarski SPDR, 419 n. Zob. też Wesołowska, III; Rymszyna, 50 n. i 113 n. Z autorów stanisławowskich — Skrzetuski, U, 286.

^2,3 VL, VII, 485.    ²¹⁶ VL, VH, 652.

^2,7 VL, VIII, 891 i 931.    ²¹» Kołłątaj, 105 n.

^2,9 Rybarski SPDR, 432 n.; Zarzycki, 101 n.

²²⁰    O praktykach Morekiego w Hiszpanii — zob. Łojek PMDH, 330 n.

²²¹    Lorct, 95 n.    ^

1

   Np. w r. 1650 na „prowizję posłów moskiewskich” wydano ok. 108 000 złotych — Ry-barski SPJK, 479.

2

   Lengnich, IV, X, § 9; Skrzetuski, II, 291.    ³ Lengnich, jw.

3

²⁰³    1 039 000 na pałac, stajnie i meble dla Stackclberga; 512 200 na wydatki „zwyczajne” —

4

Rybarski SPDR, 427.

5

   Zob. Polska służba dyplomatyczna, 56 n., 123 n., 190 n., 241 n., 277 n., 412 n.

6

   Lengnich, jw., § 4.    ⁷ Zob. Wójcik, 303 n.

7

²⁰⁷ Rybarski SPJK, 477 n.

8

^ao* Z goryczą pisze o tym Kołłątaj (List VI), 108.

9

²⁰* Loret, 4tf n. ²¹⁰ VL, VIII, 152-153.

10

²¹¹ (S.) Grzybowski, 194.